علی اکبر غلامی تابش، پژوهشگر و نویسنده کتاب «ابنیه سنتی قم» در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: خانه تاریخی شاکری، یکی از نفیس‌ترین آثار معماری قاجاری در قم، در جنوب خیابان آیت‌الله طالقانی و کوی حاج‌عسگرخان واقع شده است. این بنا که در تقاطع دو گذر قدیمی قرار دارد.

معماری و ساختار بنا

وی ادامه داد: خانه شاکری در زمینی مستطیل‌شکل ساخته شده و شامل دو حیاط اصلی و بیرونی است. حیاط اصلی، که در مرکز خانه قرار دارد، با حوضی عمیق و باغچه‌ای سرسبز احاطه شده؛ این بخش از ساختمان توسط فضاهای مسقف شامل اتاق‌های سه‌دری، شاه‌نشین و زیرزمین‌های ستون‌دار با قوس‌های زیبا احاطه شده است. حیاط بیرونی نیز که ورودی مستقل دارد، به بخش‌هایی مانند اتاق کار متصل است.

غلامی تابش عنوان کرد: یکی از شاخصه‌های برجسته این خانه، سردر ورودی باشکوه آن است که از سنگ‌های حجاری‌شده و ستون‌های آجری و سنگی ساخته شده و جزئیات تزئینی آن از ویژگی‌های معماری قاجاری الهام گرفته است. ورود به این خانه از طریق یک هشتی مستطیل‌شکل صورت می‌گیرد که پس از عبور از دالانی با شکست‌های زاویه‌دار، به حیاط اصلی منتهی می‌شود. این طراحی نه‌تنها به حفظ محرمیت بنا کمک کرده، بلکه سبب هدایت مناسب جریان هوا و نور نیز شده است.

فضاهای داخلی و تزئینات سنتی

این مدرس دانشگاه افزود: در ضلع شمال شرقی بنا، مجموعه‌ای از اتاق‌های سه‌دری قدیمی دیده می‌شود که با سقف‌های طاق و تویزه‌ای پوشیده شده‌اند. این فضاها در گذر زمان تغییراتی را تجربه کرده‌اند، به‌طوری‌که یکی از آن‌ها تخریب و به پارکینگ تبدیل شده است. در ضلع شمال غربی نیز اتاقی بزرگ‌تر با تزئینات مقرنس‌کاری گچی و نیم‌طبقه‌ای قرار دارد که به نظر می‌رسد نقش شاه‌نشین خانه را ایفا می‌کرده است.

وی بیان کرد: در جبهه جنوب غربی، یک ایوان زیبا با ستون‌های سنگی حجاری‌شده قرار دارد که از طریق پلکانی سنگی به حیاط متصل می‌شود. این بخش به سه اتاق دسترسی دارد که دوتا آن‌ها قرینه یکدیگر هستند. یکی از این اتاق‌ها، که ارتباط کمتری با حیاط دارد، احتمالاً محل کار صاحب‌خانه بوده و از سوی دیگر، با یک فضای کوچک‌تر مرتبط بوده است. در این بخش، زیرزمینی نیز وجود دارد که با ستون‌های سنگی و سقف‌های قوسی‌شکل، نمونه‌ای زیبا از معماری سنتی ایرانی به شمار می‌رود.

غلامی تابش یکی از ویژگی‌های برجسته طراحی این خانه را ایجاد تعادل میان درون‌گرایی و برون‌گرایی در معماری دانست و گفت: استفاده از حیاط مرکزی، تقسیم‌بندی فضاهای اندرونی و بیرونی، و تقارن چشم‌نواز در چیدمان فضاها، نشان از دقت معمار در خلق بنایی دارد که هم نیازهای سکونتی را برآورده کند و هم به اصول زیبایی‌شناسی پایبند باشد.

وی تاکید کرد: با توجه به ارزش تاریخی این بنا، توجه به مرمت و احیای آن از اهمیت بالایی برخوردار است. خانه شاکری، با داشتن معماری اصیل و ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود، یکی از میراث‌های ارزشمند شهر قم محسوب می‌شود که می‌تواند در قالب یک مرکز فرهنگی یا گردشگری، نقش مهمی در معرفی معماری سنتی این منطقه ایفا کند.

ورودی خانه‌های تاریخی قم؛ جلوه‌ای از هنر و معماری سنتی

غلامی تابش تصریح کرد: خانه‌های تاریخی قم، به‌عنوان بخشی از هویت معماری ایرانی، دارای ورودی‌هایی با طراحی منحصربه‌فرد و سلسله‌مراتب مشخصی هستند که علاوه بر کارکردهای عملکردی، نشان‌دهنده جایگاه اجتماعی و فرهنگی ساکنان آن بوده است. این ورودی‌ها که شامل عناصر مختلفی همچون سردر، هشتی، دالان و درگاه می‌شوند، با ظرافت‌های هنری و مهندسی طراحی شده‌اند تا ضمن حفظ محرمیت و امنیت، به‌گونه‌ای هوشمندانه ارتباط فضای بیرونی و درونی خانه را مدیریت کنند.

سردر؛ نمایانگر شکوه و اصالت خانه

وی اعلام کرد: اولین عنصر در دستگاه ورودی خانه‌های تاریخی قم، سردر است که به‌عنوان نقطه تماس اولیه با فضای عمومی کوچه و گذرها، معرف هویت خانه و ساکنان آن محسوب می‌شود. سردرها معمولاً با آجرکاری، کاشی‌کاری، مقرنس‌کاری و گچ‌بری‌های زیبا تزئین می‌شدند. برخی از خانه‌های تاریخی قم، مانند خانه شاکری، دارای سردرهای دوطبقه هستند که بر اهمیت و جایگاه اجتماعی مالک خانه دلالت دارد. در بسیاری از موارد، نام صاحب‌خانه یا تاریخ ساخت بنا نیز بر روی کتیبه‌های سنگی سردر حک می‌شد.

هشتی؛ گذر از فضای عمومی به حریم خصوصی

این پژوهشگر اضافه کرد: پس از عبور از درِ ورودی، هشتی قرار دارد که به‌عنوان فضایی میانجی میان دنیای بیرون و فضای داخلی خانه عمل می‌کند. هشتی‌ها اغلب به‌صورت هشت‌ضلعی، چهارضلعی یا مستطیل طراحی می‌شدند و گوشه‌های پخ‌خورده آن‌ها باعث نرمی حرکت و هدایت تدریجی مهمانان به سایر بخش‌های خانه می‌شد. این فضا علاوه بر کاهش دید مستقیم به داخل خانه، محلی برای مکث و تنظیم مسیر ورودی نیز بوده است. در خانه‌های اعیانی‌تر، هشتی‌ها دارای تزیینات گچ‌بری، کاشی‌کاری و نورگیرهای زیبایی بودند که فضای ورودی را دلپذیرتر می‌کردند.

دالان؛ مسیر غیرمستقیم برای افزایش محرمیت

وی اظهار کرد: از هشتی، مسیر ورود به خانه معمولاً از طریق یک دالان انجام می‌شد. دالان‌ها با پیچ‌وخم‌های طراحی‌شده، دید مستقیم به حیاط را از بین برده و سبب افزایش محرمیت فضای داخلی می‌شدند. این مسیر علاوه بر کارکرد امنیتی، به کنترل جریان هوای سرد و گرم نیز کمک می‌کرد. در برخی از خانه‌های تاریخی، دالان‌ها با شکست‌هایی طراحی می‌شدند تا ضمن افزایش محرمیت، فضایی دلنشین برای انتظار مهمانان نیز فراهم شود.

درگاه و ورود به حیاط؛ نقطه پایانی دستگاه ورودی

این مدرس دانشگاه افزود: پس از عبور از دالان، فرد به درگاه ورودی حیاط می‌رسید که معمولاً با سقف‌های کوتاه‌تر و طاق‌دار طراحی می‌شد تا حس ورود به فضایی متفاوت را القا کند. از این نقطه، فرد وارد حیاط اصلی خانه می‌شد که در مرکز آن معمولاً حوضی برای تلطیف هوا و ایجاد زیبایی بصری قرار داشت. این ورود تدریجی، علاوه بر ایجاد حس آرامش، ارتباطی عمیق‌تر بین فضای بیرونی و درونی خانه برقرار می‌کرد.

نمونه‌های برجسته در معماری تاریخی قم

وی بیان کرد: خانه‌هایی همچون خانه شاکری، خانه یزدان‌پناه و خانه زند نمونه‌هایی بارز از رعایت سلسله‌مراتب ورودی در معماری سنتی قم هستند؛ این بناها با بهره‌گیری از سردرهای باشکوه، هشتی‌های حساب‌شده و دالان‌های پرپیچ‌وخم، نشان‌دهنده درک عمیق معماران سنتی از نیازهای فرهنگی، اجتماعی و اقلیمی منطقه‌اند.

این پژوهشگر در پایان تریح کرد: ورودی خانه‌های تاریخی قم، چیزی فراتر از یک گذرگاه ساده است؛ این بخش از معماری ایرانی با ترکیب هنر، فرهنگ و دانش مهندسی، فضایی را خلق کرده که هم محرمیت را حفظ می‌کند و هم به زیبایی و کارکرد خانه غنا می‌بخشد. امروزه حفظ و احیای این ورودی‌ها می‌تواند به معرفی هرچه بهتر معماری سنتی ایران و ایجاد جاذبه‌های گردشگری فرهنگی در قم کمک کند.

انتهای پیام