به گزارش ایسنا جنگل‌ها، ریه‌های زمین و سپرهای طبیعی در برابر بلایای زیست‌محیطی، نقش حیاتی در حفظ تعادل اکوسیستم‌های جهانی ایفا می‌کنند. به همین دلیل سازمان ملل متحد ۲۱ مارس (اول فروردین) را به عنوان روز جهانی جنگل‌ها نامگذاری کرده است. شعار سال جاری روز جهانی جنگل‌ها «جنگل‌ها و غذا» و هدف از این نامگذاری «افزایش آگاهی در مورد نقش جنگل‌ها در امنیت غذایی، تغذیه، معیشت، و اقدامات آب و هوایی» است.
جنگل‌ها نه‌تنها زیستگاه گونه‌های بی‌شماری از گیاهان و جانوران هستند بلکه با تنظیم چرخه آب و خاک، از فرسایش، رانش زمین، سیلاب و بیابان‌زایی جلوگیری می‌کنند. در عین حال میلیون‌ها انسان در سراسر جهان به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم برای تأمین معیشت از منابع جنگلی بهره می‌برند.
ایران با وجود اقلیم عمدتاً خشک و نیمه‌خشک از پوشش جنگلی محدودی برخوردار است اما این جنگل‌ها از نظر تنوع اکوسیستمی و زیست‌محیطی منحصربه‌فردند. از جنگل‌های هیرکانی در شمال گرفته تا جنگل‌های زاگرسی، ارسبارانی و مناطق حرا در سواحل خلیج فارس و دریای عمان، هر یک نقش کلیدی در حفظ تعادل زیست‌محیطی و پایداری بوم‌سازگان ایران دارند. با این وجود چالش‌های جدی مانند تخریب زیستگاه‌ها، تغییر کاربری، بهره‌برداری بی‌رویه، محدودیت‌های بودجه‌ای و فشارهای اجتماعی- اقتصادی تهدیدی برای بقا و توسعه پایدار این منابع ارزشمند محسوب می‌شود.
جنگل‌ها به‌عنوان یکی از مهمترین منابع طبیعی، نقشی اساسی در حفظ تعادل اکوسیستم، تولید اکسیژن، حفظ منابع آبی و جلوگیری از فرسایش خاک و سیلاب‌ها دارند. ایران با وجود اقلیم خشک و نیمه‌خشک دارای پنج ناحیه جنگلی ارزشمند است که هرکدام از آن‌ها ویژگی‌های اکولوژیکی خاص خود را دارند. اما این منابع حیاتی با چالش‌های مختلفی ازجمله تخریب، تغییر کاربری، بهره‌برداری بی‌رویه و محدودیت‌های بودجه‌ای مواجه‌اند.
پنج رویشگاه جنگلی اصلی در ایران
از ۱۳ اقلیم دنیا ایران دارای ۱۱ اقلیم است؛ به‌گونه‌ای که ۱۱ استان کشور تحت پوشش جنگل های زاگرسی، سه استان هیرکانی و دو استان ارسبارانی است که این واقعیت یک ظرفیت عظیم محسوب می‌شود.
جنگل‌های هیرکانی تنها بازمانده دوران عصر یخبندان و دوره سوم زمین‌شناسی هستند و به لحاظ پایداری و قدمت از اهمیت به‌سزایی برخوردارند. این جنگل‌ها با قدمتی بیش از ۴۰ میلیون سال از مهمترین و کهن‌ترین جنگل‌های جهان محسوب می‌شوند که در حاشیه دریای خزر و دامنه‌های شمالی البرز گسترده شده‌اند. این جنگل‌ها با مساحت دو میلیون و ۱۰۰ هزار هکتار به‌صورت نواری در دامنه‌های شمالی رشته‌کوه البرز و ساحل جنوبی دریای خزر از آستارا در استان گیلان تا گلیداغ در استان گلستان به طول تقریبی ۸۵۰ کیلومتر و عرض ۲۰ تا ۷۰ کیلومتر گسترش یافته‌اند و زیستگاه گونه‌های متنوعی از گیاهان و جانوران به‌شمار می‌رود. درختان سرخدار، راش و توسکا از گونه‌های شاخص این منطقه هستند.
جنگل‌های زاگرسی با مساحتی حدود ۶ میلیون هکتار از شمال‌غرب تا جنوب غرب ایران امتداد دارند و عمدتاً از درختان بلوط تشکیل شده‌اند. جنگل‌های زاگرسی ۴۰ درصد از منابع آبی کشور را تأمین می‌کنند و نقشی اساسی در جلوگیری از فرسایش خاک و کاهش اثرات تغییرات اقلیمی دارند. جنگل‌های زاگرس این قابلیت را دارد که سالانه نزدیک به ۱۰۰۰ مترمکعب آب را در هکتار در خاک جذب کند. اگر اقدامات آبخیزداری به‌درستی رخ دهد، سالانه ۶ میلیارد مترمکعب آب در این خاک تزریق می‌شود و ۴۰ درصد آب کشور توسط جنگل‌های زاگرس تامین خواهد شد.
البته از ۶ میلیون هکتار جنگل‌های زاگرسی زیراشکوب حدود ۲ میلیون هکتار آن تحت بهره‌برداری های کشاورزی و باغداریست که در پی استفاده از سموم و آفات کش‌ها، شکارگرهای طبیعی از بین می‌روند و این امر باعث طغیان آفات مثل برگ‌خوار و جوانه خوار بلوط می‌شود که بر تن درختان زاگرس زخم می‌زنند.
جنگل‌های ارسبارانی که در شمال غرب ایران و در حوزه آبخیز رودخانه ارس قرار دارند، یکی از زیست‌بوم‌های مهم برای حفظ گونه‌های گیاهی و جانوری محسوب می‌شوند البته توسعه شهرها و روستاها، احداث خانه‌باغ‌ها و ویلاها چالش‌های جدی را برای حفاظت از جنگل‌های ارسباران ایجاد کرده است.
جنگل‌های خلیج فارس و عمانی که در جنوب ایران و در مناطق ساحلی خلیج فارس و دریای عمان قرار دارند، جنگل‌های مانگرو (حرا) که در این منطقه وجود دارند، در تثبیت سواحل و تأمین زیستگاه برای گونه‌های دریایی نقش مهمی دارند. جنگل‌های منطقه اکولوژیکی خلیج فارس- عمانی بخشی از جنوب غرب و تمام سواحل جنوبی را در بر می‌گیرد و دارای تفاوت‌های اکولوژیک خاصی هستند. مساحت کلی آن‌ها حدود ۵۰۰ هزار هکتار است.
جنگل‌های ایران-تورانی که عمدتاً در مناطق مرکزی و شرقی ایران واقع شده، بیش از ۱.۴ میلیون هکتار وسعت دارد. در این مناطق به دلیل اقلیم خشک، پوشش درختی پراکنده‌تر است اما همچنان گونه‌های ارزشمندی مانند بنه و بادام کوهی در آن رشد می‌کنند.
بیشتر بخوانید:
از حرّا تا مانگرو؛ هفت نکته درباره جنگل‌های خلیج فارس و دریای عمان
از منطقه اکولوژیک ایرانی تورانی چه می‌دانیم؟
نقش جنگل‌ها در اکوسیستم و زندگی انسان
جنگل‌ها علاوه بر تأمین اکسیژن و حفظ تنوع زیستی، در تنظیم چرخه آب و جلوگیری از بلایای طبیعی نقش کلیدی دارند. عباسعلی نوبخت - معاون امور جنگل اسبق سازمان منابع طبیعی- گفته بود جنگل‌های کشور سالانه به ارزش ۹۰ هزار میلیارد تومان اکسیژن تولید می‌کنند.
جلوگیری از سیلاب و فرسایش خاک از دیگر مزایای جنگل‌هاست. درختان و پوشش گیاهی با جذب آب باران، مانع از بروز سیلاب‌های مخرب می‌شوند و از رانش زمین و فرسایش خاک جلوگیری می‌کنند. درعین‌حال جنگل‌ها زیستگاه بسیاری از گونه‌های گیاهی و جانوری هستند و نابودی آن‌ها به‌طور مستقیم بر کاهش تنوع زیستی اثر می‌گذارد.
تولید اکسیژن و کاهش آلاینده‌ها یکی از مؤثرترین ارزش جنگل‌ها در زندگی انسان است. در مجموع ۶۰ درصد از اکسیژن مصرفی جهان توسط پوشش گیاهی تولید می‌شود. بر اساس برخی برآوردها هر هکتار جنگل قادر است ضمن جذب گازکربنیک سالانه ۲.۵ تن اکسیژن (نیاز ۱۰ نفر در سال) را آزاد کند.
برای نفوذ یک لیتر آب در اراضی جنگلی پهن‌برگ هفت دقیقه و ۴۰ ثانیه، در اراضی کشاورزی ۴۶ دقیقه و ۴۶ ثانیه و در محیط خارج از جنگل چهار ساعت و ۲۶ دقیقه و ۴۰ ثانیه وقت لازم است. به عبارتی در عرض یک ساعت در زمین جنگلی پهن‌برگ ۸.۴ لیتر، در زمین کشاورزی ۱.۲۹ لیتر و در محیط خارج از جنگل ۰.۲۲ لیتر آب وارد خاک می‌شود. این نتایج نشان دهنده اهمیت پوشش گیاهی به‌ویژه جنگل‌ها در جلوگیری از بروز سیل همچنین جلوگیری از تبخیر و تغذیه بهتر سفره آب زیرزمینی است همچنین جنگل منشأ بسیاری از رودخانه‌ها و چشمه‌هاست.
بر اساس گزارش سازمان منابع طبیعی بیش از ۲۵ درصد از موارد مورد نیاز صنعت داروسازی به‌طور مستقیم از درختان به دست می‌آید.
طبق مطالعات انجام شده، هر هکتار جنگل سالانه ۷۰ تن گرد و غبار را جذب خود می‌کند و هر هکتار جنگل بکر و دست نخورده می‌تواند ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ مترمربع در هکتار، آب را درخود ذخیره و در نتیجه در از فرسایش خاک نیز جلوگیری کند.
بیشتر بخوانید
هفت تأثیر حیاتی جنگل‌ها بر زندگی انسان
۱۹ نکته درباره جنگل‌ها و خدماتی که به انسان ارائه می دهند/نقش جنگل‌ها در حفظ آب‌های زیرزمینی
چالش‌های حفاظت از جنگل‌های ایران
با وجود اهمیت جنگل‌ها، ایران در زمینه حفاظت از این منابع طبیعی با چالش‌هایی نیز روبروست که می‌توان به تخریب جنگل‌ها و تغییر کاربری اراضی برای کشاورزی و توسعه شهری، قطع غیرمجاز درختان و بهره‌برداری بی‌رویه از منابع جنگلی، کاهش پوشش گیاهی به دلیل خشکسالی و تغییرات اقلیمی، کمبود منابع مالی و محدودیت‌های مدیریتی برای اجرای برنامه‌های حفاظتی و فشارهای اجتماعی و اقتصادی که منجر به چرای بی‌رویه دام و کاهش سطح جنگل‌ها می‌شود، اشاره کرد.
به گفته مهسا خلیلی - فعال محیط زیست - توسعه زمین‌های زراعی عامل ۶۰ درصد از تخریب جنگل‌ها در سطح جهان است و بخش اعظمی از این زمین‌ها برای تأمین غذای مصرفی گله‌های گاو و گوسفند در دامداری‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. هر ساله در جنگل‌های شمال کشور چندین میلیون تن خاک فرسایش می‌یابد که از مهمترین عوامل آن می‌توان به چرای بیش از حد و خارج از ظرفیت دام همچنین زمینی که برای تأمین غذای دام ها به بهره برداری می رسد، اشاره کرد.
تغییرات آب و هوایی نیز یکی از عوامل چالش‌زای جنگل‌هاست. علیرضا احمدی - جنگلدار شهرستان اندیکا - می‌گوید: آفات موجود مانند قارچ‌های ذغالی، سوسک چوب خوار، آفت پروانه‌ای، ملخ‌ها و البته در کنار آفات ریزگردها نیز موجب کاهش مقاومت درختان در برابر بیماری شده‌اند.
آتش‌سوزی‌های عمدی و غیر عمدی نیز که به گفته کارشناسان اغلب به دست انسان رخ می‌دهد، از دیگر چالش‌های جنگل محسوب می‌شود. سرهنگ علی ملکی آهنگران - فرمانده یگان حفاظت منابع طبیعی- می‌گوید: «تعداد آتش سوزی‌های عرصه‌های طبیعی در ۱۱ ماه اخیر، ۲۷ درصد افزایش یافته و ۲۷۸ درصد بخش سوخته شده بیشتر شده است.»
امیرمسعود جلالی- کارشناس حوزه جنگلداری- نیز تاکید می‌کند: دستگاه‌های نظارتی باید دست به آسیب شناسی بزنند و نتیجه را در اختیار مدیران جدید بگذارند چون به واقع آتش‌سوزی‌ها کمر منابع طبیعی را شکسته است.
از این رو، صیانت از جنگل‌ها و اجرای طرح‌های مدیریت پایدار امری ضروری است که به همکاری دولت، جوامع محلی و اختصاص منابع مالی کافی نیاز دارد. مدیریت پایدار جنگل‌ها به مجموعه‌ای از اقدامات علمی و برنامه‌ریزی‌شده اشاره دارد که ضمن بهره‌برداری مسئولانه، موجب حفظ سلامت و بازتولید منابع جنگلی برای نسل‌های آینده می‌شود.
احیای جنگل‌های تخریب‌شده از طریق کاشت گونه‌های بومی، کنترل فرسایش خاک، و جلوگیری از چرای بی‌رویه دام، مقابله با قاچاق چوب و قطع غیرمجاز درختان با ایجاد سامانه‌های نظارتی و اعمال قوانین سختگیرانه برای حفاظت از منابع جنگلی، کنترل و مدیریت آتش‌سوزی‌های جنگلی به وسیله افزایش تجهیزات اطفای حریق، ایجاد آتش‌بُرها و آموزش جوامع محلی برای کاهش ریسک آتش‌سوزی و البته توسعه جنگل‌کاری در مناطق آسیب‌پذیر برای مقابله با پدیده‌هایی نظیر بیابان‌زایی و تغییرات اقلیمی از جمله اقدامات ضروری برای مدیریت پایدار جنگل‌هاست.
بیشتر بخوانید
مدیریت حریق جنگلی فقط تامین تجهیزات اطفاء نیست
خطر انقراض درخت باستانی و همیشه سبز جنگل‌های نوشهر با قطع غیرمجاز
رویکردی برای صیانت از جنگل
رسول اشرفی پور - معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری - در گفت‌وگو با ایسنا اظهار می‌کند: ایران از جمله کشورهایی با پوشش کم جنگلی است اما در عین حال رویشگاه‌های جنگلی آن از جمله هیرکانی، ارسبارانی، زاگرسی و خلیج فارس و عمانی و جنگل‌های ایران و تورانی از تنوع قابل توجه و نقش قابل توجهی در تولید و تنظیم چرخه آب نیز برخوردارند.
وی با بیان اینکه خدمات اکوسیستمی جنگل‌ها موجب پایداری محیط زندگی انسان می‌شود، می‌گوید: قسمت اعظم جنگل‌های ایران از محدوده مناطق خشک و نیمه خشک است و بر همین اساس کمترین دخل و تصرف در جنگل‌ها موجب ایجاد ناپایداری شدید طبیعت خواهد شد که در نهایت محیط زیست انسان نیز ناپایدار خواهد شد.
اشرفی پور اظهار می‌کند: بی‌تردید بخش قابل ملاحظه‌ای از فرسایش خاک، لغزش و رانش‌ها، فرو نشست‌ها و دیگر ناپایداری‌ها مانند وقوع سیل ناشی از فشار قابل توجه اجتماعی و اقتصادی به عرصه‌های جنگلی است البته سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری به‌ویژه پس از تصویب قانون ملی شدن جنگل‌ها و مراتع تلاش کرده تا جنگل‌ها را تحت مدیریت علمی، فنی و اجرایی قرار دهد. در این خصوص طرح‌های متعددی در سطح جنگل‌های هیرکانی و در سطح سایر جنگل‌ها اجرا شده و به مرور زمان رویکردها نیز تا حدود قابل توجهی تغییر کرده است.
معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری اضافه می‌کند: در حال حاضر نیز به‌ویژه از زمان تصویب قانون برنامه ششم به بعد رویکرد حفاظتی بسیار پررنگ شده است؛ با این حال باید گفت که سازمان منابع طبیعی پیش از رویکرد حفاظت، قائل به رویکرد صیانت است که حفاظت را نیز در برگرفته است.
اشرفی‌پور با تاکید بر پایبندی سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری به قوانین ادامه می‌دهد: مدیریت جنگل‌ها امری حاکمیتی است، یعنی در هر موقعیت شرایط حضور بخش خصوصی مهیا نیست و بر همین اساس با وجود همکاری با بخش غیردولتی، در نهایت منابعی که از سوی دولت به مدیریت جنگل‌ها اختصاص داده می‌شود حائز اهمیت است که از این منظر معمولا دچار محدودیت منابع مالی برای مدیریت جنگل‌ها بوده‌ایم.
وی می‌افزاید: با این وجود سازمان منابع طبیعی طرح و برنامه مناسبی دارد. سازمان در سطح هیرکانی طرح مدیریت پایدار جنگل‌های هیرکانی را دنبال می‌کند که اخیرا نیز در یکی از ابتکارات طرح‌های مدیریت صیانتی در سطح جنگل های هیرکانی نیز ایجاد شده است همچنین با همکاری سازمان حفاظت محیط زیست سعی شد منطقه رویشی ارسباران و بخش قابل توجهی از جنگل‌های ساحلی مناطق جنوبی که از منظر تنوع زیستی و زیست بوم‌های منحصر به‌فردشان از جمله نقاط مهم محسوب می‌شوند، در قالب مناطق حفاظت شده توجه و مدیریت شود.
اشرفی پور ادامه می‌دهد: از اواخر دهه ۶۰ به بعد نیز در سطح جنگل‌های زاگرس حدود یک میلیون و ۳۰۰ هزار هکتار طرح‌های مدیریت منابع جنگلی تهیه، طرح‌های مدیریت منابع جنگلی و سپس طرح‌های مدیریت چند منظوره تهیه و برخی نیز اجرا شد.
معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی در ادامه اظهار می‌کند: برای جلب مشارکت مردمی و جوامع محلی در بسیاری از مناطق تعاونی‌های جنگل نشین رشد داده شد. اگرچه این کار نوساناتی نیز داشت اما در مجموع ارزیابی سازمان منابع طبیعی از عملکرد تعاونی‌های جنگل نشین چه در سطح جنگل‌های هیرکانی و چه در سطح زاگرس مثبت بوده است.
اشرفی پور در پایان می‌گوید: با همکاری سازمان برنامه و بودجه و استانداری‌های استان‌های زاگرسی طرح جنگلداری اجتماعی اجرا خواهد شد که در این خصوص نیز چارچوبی آماده و مقرر شده رقم مالی مناسبی از سوی دولت اختصاص داده شود.
صیانت از جنگل‌ها و اجرای طرح‌های مدیریت پایدار تنها با همکاری دولت، مردم و سرمایه‌گذاری کافی امکان‌پذیر است. در این راستا اجرای سیاست‌های حفاظتی، جلب مشارکت جوامع محلی و تأمین منابع مالی پایدار می‌تواند به نجات جنگل‌ها و حفظ منابع طبیعی برای نسل‌های آینده کمک کند.
انتهای پیام