در خراسان رضوی قنوات به عنوان یکی از ارکان اساسی زندگی مردم و توسعه اقتصادی منطقه شناخته می‌شوند. این شبکه‌های زیرزمینی که به صورت دست‌ساز و با استفاده از فنون سنتی ایجاد شده‌اند، نه تنها به تأمین آب برای آبیاری مزارع و باغات کمک کرده‌اند، بلکه به حفظ محیط زیست و مدیریت منابع آب نیز یاری رسانده‌اند.
قدمت قنوات در خراسان رضوی به بیش از ۲۵۰۰ سال قبل برمی‌گردد و نشان از دانش فنی و مهارت‌های بالای مردم این سرزمین در مدیریت منابع آب دارد. این سیستم‌ها با توجه به شرایط جغرافیایی و اقلیمی خاص این منطقه، به طور خاص طراحی و ساخته شده‌اند و در طول تاریخ، توانسته‌اند زنده‌دلی جوامع محلی را تضمین کنند. با این حال، قنات‌ها در حال حاضر با چالش‌های جدی و تهدیدهایی مواجه هستند که به ویژه در اثر تغییرات اقلیمی و دخالت‌های انسانی به وجود آمده است.
سیلاب‌ها می‌توانند مسیر این سازه‌های آبی را مسدود کنند
هادی قدوسی کارشناس قنوات در همین خصوص به ایسنا گفت: قنات‌ها به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین و کارآمدترین روش‌های استخراج آب‌های زیرزمینی، در تاریخ و فرهنگ ایران به ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک، اهمیت ویژه‌ای دارند.
وی افزود: خراسان رضوی با داشتن حدود ۷۰۰۰ رشته قنات و مجموع طول ۱۳ هزار کیلومتر از این سازه‌های آبی، به‌عنوان یکی از استان‌های پیشرو در این زمینه شناخته می‌شود.
کارشناس قنوات یکی از اصلی‌ترین مشکلات قنات‌ها را خسارت‌های ناشی از سیلاب دانست و گفت: سیلاب‌ها نه تنها موجب ورود رسوبات به داخل قنات‌ها می‌شوند، بلکه می‌توانند مسیر این سازه‌های آبی را مسدود کنند.
وی خاطرنشان کرد: حفر چاه‌های غیرمجاز و بی‌رویه در مجاورت قنات‌ها، به ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک، به عنوان یکی از تهدیدات جدی و بحران‌ساز برای این منابع آبی ارزشمند شناخته می‌شود. این عمل ناپسند نه تنها به کاهش سطح آب زیرزمینی منجر می‌شود، بلکه به دلیل رقابت شدید برای استخراج آب، فشار مضاعفی بر روی قنات‌ها وارد می‌آورد.
قدوسی افزود: به دلیل حفر چاه‌ها، قنات‌ها که به طور سنتی به عنوان منبع پایدار آب در این مناطق شناخته می‌شوند، با خطر خشک شدن و کاهش کارایی رو به رو می‌شوند. ضمن اینکه میزان آب استخراج شده از چاه‌های غیرمجاز به حدی می‌تواند باشد که حتی در فصول بارانی نیز موجب کاهش سطح آب قنات‌ها شود.
وی خاطرنشان کرد: ممانعت از حفر چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق در شعاع تأثیر قنات‌ها به ویژه در مناطق حساس، به عنوان یک راهکار ضروری و حیاتی برای حفاظت از این منابع آبی به شمار می‌آید. این اقدام باید به همراه تدوین و اجرای قوانین و مقررات دقیق در زمینه کنترل حفر چاه‌های غیرمجاز و نظارت بر فعالیت‌های مرتبط با منابع آب باشد.
قدوسی خشکسالی و عدم لایروبی را دو چالش دیگر قنات‌ها دانست و تصریح کرد: خشکسالی‌های مکرر نیز به یکی از معضلات قنات‌ها تبدیل شده است. به دلیل تغییرات اقلیمی و کاهش بارندگی‌ها، بسیاری از قنات‌ها در حال حاضر با کاهش آب‌دهی مواجه هستند.
وی افزود: همچنین، عدم لایروبی قنات‌ها موجب تجمع رسوبات و کاهش ظرفیت آب‌دهی آن‌ها می‌شود. این مسائل به طور مستقیم بر کشاورزی و دامپروری که اساس زندگی مردم در این مناطق است، تأثیر می‌گذارد.
این کارشناس قنوات با بیان اینکه شهرستان‌های سبزوار، گناباد، کاشمر دارای بیشترین قنات در خراسان رضوی هستند، گفت: بسیاری از روستاها و مناطق شهری خراسان رضوی به طور مستقیم به قنات‌ها وابسته هستند و زندگی و معیشت مردم به این منابع آبی بستگی دارد.
وی افزود: قنات‌ها نه تنها به عنوان منبع آب، بلکه به‌عنوان یک عنصر اجتماعی و فرهنگی در زندگی مردم این استان نقش اساسی دارند. به همین دلیل، هرگونه آسیب به قنات‌ها می‌تواند پیامدهای جدی برای جامعه داشته باشد.
فرونشست زمین در خراسان رضوی چالش جدی برای قنات‌ها
فرونشست زمین در خراسان رضوی به عنوان یکی از بحران‌های زیست‌محیطی و اقتصادی منطقه شناخته می‌شود که تأثیرات قابل توجهی بر ساختارهای آبی سنتی مانند قنات‌ها دارد. این پدیده که عمدتاً ناشی از برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی و کاهش بارش‌هاست، به تخریب زیرساخت‌های آبی، کاهش منابع آبی پایدار و تهدید معیشت جوامع محلی منجر شده است.
میثم مجیدی کارشناس منابع آب و خاک در همین خصوص گفت: قنات‌ها به عنوان یکی از قدیمی‌ترین سازه‌های آبی زیرزمینی، به شدت به پایداری ساختار زمین وابسته هستند. فرونشست زمین باعث ترک‌خوردگی و ریزش دیواره‌ها و تونل‌های قنات‌ها می‌شود و مسیر جریان آب را مسدود کرده یا کاهش می‌دهد.
وی افزود: این تخریب‌ها می‌توانند به کاهش کارایی قنات‌ها و حتی از کار افتادن کامل آن‌ها منجر شوند. نتیجه این پدیده، کاهش منابع آب کشاورزی و کاهش دسترسی به آب شرب در مناطق روستایی است.
این کارشناس منابع آب و خاک با اشاره به اینکه فرونشست قنات‌ها و عدم لایروبی در برخی مناطق، کشاورزان محلی را با چالش‌های جدی روبرو کرده است، تصریح کرد: تأثیرات زیست‌محیطی فرونشست زمین و تخریب قنات‌ها نیز قابل توجه است.
وی ادامه داد: برای مقابله با این بحران چند وجهی، نیاز به اجرای راهکارهای کوتاه مدت و بلندمدت داریم که مدیریت منابع آب زیرزمینی، احیای قنات‌ها، فرهنگ‌سازی و آموزش، پایش و تحقیقات و تقویت همکاری‌های منطقه‌ای از آن جمله است.
مجیدی فرونشست زمین و اثرات مخرب آن بر قنات‌های خراسان رضوی را بحران مهمی دانست که نیازمند توجه و اقدام فوری است.
وی گفت: متاسفانه فرونشست زمین به عنوان یک پدیده طبیعی و انسانی، در مناطق مختلف خراسان رضوی مشاهده می‌شود. این پدیده می‌تواند تأثیرات جدی بر منابع آب زیرزمینی و به ویژه قنات‌ها که به عنوان یکی از قدیمی‌ترین و کارآمدترین سیستم‌های آبیاری در این منطقه شناخته می‌شوند، بگذارد.
اهمیت اقتصادی قنات‌ها و نیاز به حمایت
قنات‌ها نه تنها به‌عنوان منابع آب، بلکه به عنوان سرمایه‌ای اقتصادی و اجتماعی در مناطق خشک و نیمه‌خشک از اهمیت بالایی برخوردار هستند. این سازه‌های آبی به دلیل عدم نیاز به انرژی و تجهیزات موتوری مانند پمپ، به عنوان روش‌های پایدار و اقتصادی در تأمین آب محسوب می‌شوند. آب قنات به طور معمول نسبت به آب چاه‌ها ارزان‌تر است و از این رو، می‌تواند به کاهش هزینه‌های کشاورزی کمک کند.
احمدرضا محمودی، یک کارشناس بخش کشاورزی در گفت‌وگو با ایسنا گفت: در حال حاضر، ۱۲ درصد از منابع آبی و سطح زیر کشت خراسان رضوی از طریق قنات‌ها تأمین می‌شود. این امر باعث شده است که اعتبارات خوبی برای بهسازی و مرمت قنات‌ها تخصیص یابد.
وی افزود: همچنین، وجود متخصصان محلی برای احداث و نگهداری قنات‌ها، از جمله مزایای این سیستم‌های آبی به شمار می‌رود. این افراد با دانش و تجربه خود، می‌توانند به بهبود عملکرد قنات‌ها و افزایش بهره‌وری آن‌ها کمک کنند.
محمودی خاطرنشان کرد: برای بهبود عملکرد قنات‌ها، نیاز به اتخاذ راهکارهایی همچون تغذیه مصنوعی آب‌های زیرزمینی در بالادست قنات‌ها و ذخیره آب قنات‌ها در مخازن ذخیره آب در فصولی که آبیاری انجام نمی‌گیرد، احساس می‌شود. همچنین، ترغیب و ترویج کشاورزان نسبت به حفظ و نگهداری از قنات‌ها و تعیین اعتبارات لازم برای مرمت و بهسازی آن‌ها، از اقدامات ضروری است.
وی همکاری بین نهادهای دولتی و محلی برای تأمین اعتبار و منابع مالی لازم برای مرمت و بهسازی قنات‌ها را بسیار حائز اهمیت دانست و افزود: با توجه به اینکه قنات‌ها به‌عنوان یک منبع پایدار آب، می‌توانند به تأمین نیازهای آبی کشاورزی و دامپروری کمک کنند، حفاظت از آن‌ها باید در اولویت برنامه‌های توسعه‌ای استان قرار گیرد.
این کارشناس بخش کشاورزی بیان کرد: با توجه به تنش‌های آبی و تغییرات اقلیمی، ضرورت دارد که برنامه‌ریزی‌های دقیقی برای نگهداری و بهسازی این منابع آبی صورت گیرد.
وجود ۴۱ هزار رشته قنات در کشور و ۶۷۰۰ رشته آن در استان خراسان رضوی نشان دهنده زندگی بر پایه کشاورزی و دامپروری است. قنات‌ها با تأمین آب مورد نیاز برای کشاورزی، نقش حیاتی در تأمین معیشت مردم و توسعه اقتصادی ایفا می‌کنند. لذا، حفاظت از این منابع آبی و رفع چالش‌های موجود، نیازمند همکاری و توجه جدی مسئولان و جامعه است تا بتوان از این گنجینه‌های باارزش به درستی بهره‌برداری و آینده‌ای پایدار برای نسل‌های آینده تضمین کرد.
وی اظهار کرد: تأمین اعتبار لازم و تسریع در روند تکمیل پروژه‌های اداری و مرمت قنات‌ها، نیازمند همکاری همه جانبه بین مسئولان محلی و ملی است تا بتوان به اهداف توسعه‌ای شهرستان‌ها دست یافت و آینده‌ای روشن و پایدار برای مردم رقم زد.
محمودی افزود: بدون شک با عزم و همت همگانی، می‌توان به حفظ و نگهداری این سرمایه‌های ارزشمند و بهبود کیفیت زندگی در مناطق خشک و نیمه‌خشک کمک کرد.
وی با بیان اینکه با افزایش جمعیت و تغییرات اقلیمی، اهمیت قنوات در خراسان رضوی بیش از پیش نمایان می‌شود، گفت: قنوات نه تنها به عنوان منبعی پایدار برای تأمین آب، بلکه به عنوان نمادی از فرهنگ و تاریخ غنی، نیازمند توجه و حفاظت هستند.
به گزارش ایسنا، با وجود فواید متعدد، قنوات با چالش‌هایی همچون خشکسالی، عدم لایروبی، حفر چاه‌های غیرمجاز، خسارت‌های ناشی از سیلاب‌ها و پدیده فرونشست زمین مواجه‌اند. این معضلات نه تنها کارایی قنوات را تهدید می‌کنند، بلکه بر معیشت مردم و توسعه کشاورزی و دامپروری تأثیر منفی می‌گذارند. با توجه به تأثیرات گسترده تغییرات اقلیمی و نیاز روزافزون به منابع پایدار آب، حفاظت، مرمت و بهسازی قنوات به عنوان یک اولویت اساسی مطرح است، چنین اقداماتی می‌تواند آینده‌ای پایدار برای نسل‌های آینده رقم بزند و اهمیت تاریخی و فرهنگی قنوات را نیز حفظ کند.
انتهای پیام