شب برات یا «لیلة البراة» که به نام شب برائت یا «لیلة البرائة» هم معروف است، به شب نیمه شعبان اطلاق می‌شده. برات به معنی سند یا حواله است که در اینجا به گرفتن برات رهایی از دوزخ اشاره دارد. همچنین برائت به معنی بیزاری جستن است که در اینجا به مفهوم روکردن به آفریدگار با نیایش و راز و نیاز و برائت از جهنم محسوب می‌شود.
این شب در سرزمین‌های مختلف اسلامی از هند و مصر و شبه‌جزیره عربستان تا ایران مورد احترام شیعه و سنی بوده و با برپایی آیین‌های مختلفی پیوند خورده است. شب‌زنده‌داری، خواندن نماز، تلاوت قرآن و ستایش خداوند و دعا ازجمله آداب این شب به شمار می‌رفته. به‌علاوه مهمانی‌گرفتن و تقسیم خوراک و شیرینی و شربت، برگزاری جشن همراه با چراغانی و آتش‌افروزی نیز در شمار سنت‌های شب نیمه شعبان بوده است. زیارت درگذشتگان نیز در دسته همین اعمال قرار می‌گیرد.
ابن‌بطوطه، گردشگر معروف جهان اسلام که در سده هشتم هجری قمری دنیا را زیر پا می‌گذارد، این آیین را در شهر مکه از نزدیک می‌بیند و ضمن اشاره به اینکه در بین فقرا خوراک تقسیم می‌شود، چنین می‌گوید: «شب نیمه شعبان از لیالی متبرک محسوب است. مردم مکه این شب را به طواف و نماز و عمره می‌گذرانند. هر دسته پشت سر پیش‌نماز در مسجدالحرام گرد آمده، چراغ‌ها و مشعل‌ها می‌افروزند.»
این سیاح در ادامۀ همین توصیف خود می‌نویسد: «روشنی ماه نیز با این منظره مقابله می‌کند و زمین و آسمان را غرق در نور می‌سازد. از اعمال این شب، صد رکعت نماز است که در هر رکعت ده بار سوره حمد و اخلاص را قرائت می‌کنند. برخی از مردم در حجر بهطور انفرادی نماز می‌گزارند و جمعی دیگر به طواف یا عمره می‌پردازند.»
جشن شب نیمه شعبان در سه روز
جشن شب نیمه شعبان در ایران و مشخصاً در پایتخت یا اصفهان عصر صفوی نیز برپا می‌شد. پیترو دلاواله، جهانگرد ایتالیایی که روزگار صفویه به اصفهان سفر می‌کند، اولین گردشگری است که به سال ۱۰۲۹ هجری قمری درباره شب نیمه شعبان در این منطقه توصیفاتی دارد. او تأکید می‌کند که این جشن هرساله در ایران برگزار می‌شود و صدقه‌دادن، دعاکردن، اطعام و طلب آمرزش برای اموات را جزو آداب آن در بین مردم اصفهان می‌داند.
رافائل دومان نیز از اروپاییان عصر صفوی است که در این دوره شهر اصفهان و اجرای آیین‌های شب نیمه شعبان را در این دیار می‌بیند. او توصیفی از نیمه شعبان ۱۰۷۰ـ۱۰۷۱ هجری قمری دارد. دومان نکته تازه‌ای از شب نیمه شعبان به اطلاعاتی که دلاواله داده است، اضافه می‌کند، مبنی بر اینکه نیمه شعبان را مردم اصفهان در سه شب متوالی جشن می‌گرفتند.
انگلبرت کمپفر آلمانی نیز که به روزگار صفویه اصفهان را از نزدیک می‌بیند، توصیفی از شب نیمه شعبان در سال ۱۰۹۵ هجری قمری دارد که شبیه شب قدر است. به روایت او ایرانیان باور دارند که در شب نیمه شعبان «ملائک در آسمان دفاتری را که نام زندگان در آن‌ها ثبت است می‌گشایند.» بر این اساس، حتی شب برات را بازمانده ششم فروردین در ایران باستان دانسته‌اند؛ این روز در باور عموم مردم روزی بود که سرنوشت یک سالشان تعیین می‌شد.
نه در گزارش دلاواله و نه در روایت دومان یا کمپفر شب نیمه شعبان یا برات با نام امام زمان(عج) پیوند نمی‌خورد. با این حال، نباید از یاد برد که میلاد امام دوازدهم در تقویم‌ها و منابع مختلف صفوی ثبت و این ولادت با روز نیمه شعبان در پیوند است.
به هر روی، شب نیمه شعبان و روز آن سده‌های متمادی است که جزئی از فرهنگ اسلامی و هویت ما شیعیان در شهرهای مختلف ازجمله در اصفهان تبدیل شده است؛ باور و اعتقاد به انتظاری که تصور جهان‌بینی و نگرش ما بدون آن اگر ناممکن نباشد، ناقص است.
مرجع
مظاهری، محمدحسام (۱۴۰۱)، جشن‌های اسلامی ـ شیعی در ایران، اصفهان: آرما.
انتهای پیام