هوش مصنوعی به‌عنوان یکی از پیشرفته‌ترین فناوری‌های عصر حاضر، نقش مهمی در تصمیم‌گیری‌های کلان و فردی دارد، اما یکی از چالش‌های اساسی در این زمینه، تضمین عدالت، بی‌طرفی و اخلاق در فرآیندهای تصمیم‌گیری مبتنی بر الگوریتم‌هاست. آیا می‌توان از آموزه‌های دینی، به‌ویژه سیره امام علی (ع) به‌عنوان نمونه‌ای برجسته از عدالت اجتماعی و اخلاق انسانی، برای طراحی این الگوریتم‌ها بهره برد؟ برای پاسخ به این سؤال، گفت‌وگویی تفصیلی با حجت‌الاسلام دکتر محمد حائری شیرازی، پژوهشگر حوزه نهج‌البلاغه و متخصص در هوش مصنوعی انجام داده‌ایم.
از دیدگاه شما، چه ویژگی‌هایی در سیره امام علی(ع) می‌تواند الهام‌بخش طراحی الگوریتم‌های عدالت‌محور باشد؟
پاسخ: امام علی(ع) یکی از جامع‌ترین الگوهای عدالت در تاریخ بشریت هستند. عدالت در نگاه ایشان فراتر از یک مفهوم نظری، یک رویکرد عملی برای مدیریت جامعه است. ویژگی‌هایی مانند حق‌مداری، شفافیت در تصمیم‌گیری، و اولویت‌بخشی به اقشار محروم و آسیب‌پذیر، اصولی هستند که می‌توان از آن‌ها برای طراحی الگوریتم‌های عادلانه الهام گرفت. برای مثال، ایشان در نامه به مالک اشتر تأکید کردند که نباید در توزیع امکانات و برخورد با مردم هیچ نوع تبعیضی روا داشت، حتی اگر این تبعیض به نفع افراد قدرتمند یا نزدیکان حاکم باشد. این نگاه دقیق و عملی به عدالت، می‌تواند مبنایی برای الگوریتم‌هایی باشد که در تخصیص منابع و تصمیم‌گیری‌های حساس به عدالت پایبند هستند.
یکی دیگر از ویژگی‌های کلیدی عدالت در سیره امام علی (ع)، توجه به شایسته‌سالاری است. ایشان همواره تأکید داشتند که افراد در هر موقعیت و مسئولیتی باید بر اساس شایستگی انتخاب شوند، نه بر اساس روابط شخصی یا نفوذ قدرت. این اصل می‌تواند در طراحی الگوریتم‌هایی که وظیفه انتخاب و گزینش افراد یا اولویت‌بندی تصمیمات را دارند، به‌صورت عملیاتی لحاظ شود. برای مثال، سیستم‌های هوش مصنوعی که در فرآیند استخدام، تخصیص بودجه یا حتی تعیین اولویت‌های خدمات اجتماعی استفاده می‌شوند، می‌توانند از این آموزه برای جلوگیری از سوگیری‌های غیرمنصفانه بهره ببرند.
چگونه می‌توان این آموزه‌ها را به زبان فنی هوش مصنوعی تبدیل کرد؟
پاسخ: برای تبدیل این اصول به زبان فنی، ابتدا باید آموزه‌های دینی به معیارهای قابل سنجش تبدیل شوند. به‌عنوان نمونه، اولویت‌بخشی به نیازمندان در سیره امام علی(ع) می‌تواند به الگوریتمی تبدیل شود که در تخصیص منابع، به اقشار آسیب‌پذیر امتیاز بیشتری بدهد این امر نیازمند استفاده از داده‌های اجتماعی و اقتصادی است تا سیستم بتواند افراد یا گروه‌هایی که بیشترین نیاز را دارند، شناسایی کند. همچنین، بی‌طرفی در تصمیم‌گیری به‌عنوان یکی از اصول اساسی عدالت، می‌تواند در طراحی الگوریتم‌های کاهش سوگیری (Bias Reduction) به کار رود. این الگوریتم‌ها تلاش می‌کنند تأثیر سوگیری‌های نژادی، جنسیتی یا طبقاتی را در داده‌ها و مدل‌ها حذف کنند.
علاوه بر این، مفاهیمی مانند شفافیت و قابل توضیح بودن نیز می‌توانند به ابزارهای هوش مصنوعی اضافه شوند. امروزه در حوزه هوش مصنوعی، مفهوم هوش مصنوعی قابل توضیح (Explainable AI) به شدت مورد توجه است. در این مدل‌ها، تصمیم‌گیری الگوریتم‌ها باید به‌گونه‌ای طراحی شود که قابل ردیابی و توضیح برای کاربران باشد. از این منظر، شفافیت مورد تأکید امام علی (ع) می‌تواند به‌عنوان یک اصل راهنما در طراحی چنین سیستم‌هایی به کار رود. برای مثال، در تصمیم‌گیری‌های قضایی یا اداری که از هوش مصنوعی استفاده می‌شود، لازم است که دلایل و فرآیند تصمیم‌گیری به زبان ساده و قابل فهم برای عموم مردم توضیح داده شود.
با توجه به پیچیدگی‌های هوش مصنوعی، آیا استفاده از سیره امام علی (ع) در این حوزه تنها به سطح نظری محدود می‌شود؟
پاسخ: نه تنها این اصول قابل عملیاتی شدن هستند، بلکه می‌توانند تغییرات بنیادینی در طراحی سیستم‌های هوش مصنوعی ایجاد کنند. برای مثال، با استفاده از تکنیک‌های یادگیری ماشینی (Machine Learning)، می‌توان خطبه‌ها، نامه‌ها و روایت‌های امام علی (ع) را تحلیل کرد تا اصول کلیدی عدالت را استخراج کنیم. این داده‌ها می‌توانند به قوانین و قواعد قابل برنامه‌ریزی در الگوریتم‌های هوش مصنوعی تبدیل شوند. چنین فرآیندی می‌تواند در حوزه‌هایی مانند عدالت اجتماعی، توزیع منابع یا تصمیم‌گیری‌های کلان به کار گرفته شود.
همچنین، ابزارهای هوش مصنوعی می‌توانند برای مدل‌سازی مفاهیم اخلاقی استفاده شوند. به‌عنوان مثال، در یک سیستم تخصیص بودجه که نیاز به تصمیم‌گیری سریع و عادلانه دارد، الگوریتم می‌تواند بر اساس آموزه‌های امام علی (ع)، به نیازمندان اولویت دهد و در عین حال، شفافیت و بی‌طرفی را تضمین کند. از سوی دیگر، این اصول می‌توانند به‌عنوان یک معیار ارزیابی برای تعیین کیفیت تصمیم‌گیری هوش مصنوعی نیز به کار روند.
برخی از منتقدان معتقدند که هوش مصنوعی ذاتاً ابزار خنثی‌ای است و عدالت یا بی‌عدالتی ناشی از استفاده انسان‌ها از آن است. نظر شما چیست؟
پاسخ: این نظر از جنبه‌ای درست است، اما ناقص است. هوش مصنوعی به‌عنوان یک ابزار تکنولوژیک، به‌طور مستقیم تصمیم نمی‌گیرد، بلکه تحت تأثیر داده‌ها و الگوریتم‌هایی که انسان‌ها طراحی کرده‌اند عمل می‌کند. بنابراین، اگر این داده‌ها یا الگوریتم‌ها دچار سوگیری باشند، تصمیمات هوش مصنوعی نیز بی‌عدالتی را بازتولید می‌کند. برای مثال، اگر داده‌های آموزشی سیستم بر اساس تبعیض‌های تاریخی تنظیم شده باشند، هوش مصنوعی این تبعیض‌ها را تقویت خواهد کرد.
از این رو، وظیفه ما این است که با بهره‌گیری از اصول اخلاقی و عدالت‌محور، فرآیند طراحی و آموزش سیستم‌های هوش مصنوعی را اصلاح کنیم. آموزه‌های امام علی (ع) به‌ویژه تأکید بر بی‌طرفی و حمایت از اقشار آسیب‌پذیر، می‌توانند مبنای این اصلاحات باشند. برای مثال، در طراحی الگوریتم‌های تخصیص منابع، باید معیارهایی اضافه شود که نیازهای گروه‌های محروم را در اولویت قرار دهد و از بازتولید نابرابری‌های ساختاری جلوگیری کند.
چه پیشنهاداتی برای پژوهشگران حوزه هوش مصنوعی و دین دارید؟
پاسخ: پیشنهاد اول این است که پژوهشگران تلاش کنند میان آموزه‌های اخلاقی و فناوری‌های پیشرفته پیوند برقرار کنند. برای مثال، تحلیل محتوای نهج‌البلاغه با استفاده از ابزارهای پردازش زبان طبیعی (NLP) می‌تواند به شناسایی مفاهیم کلیدی عدالت کمک کند. این مفاهیم سپس می‌توانند به اصول فنی در طراحی الگوریتم‌های هوش مصنوعی تبدیل شوند.
پیشنهاد دوم، طراحی کارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی بین‌رشته‌ای است که به آموزش اخلاق هوش مصنوعی بر اساس آموزه‌های دینی اختصاص دارد. این دوره‌ها می‌توانند برای متخصصان فناوری، برنامه‌نویسان و حتی سیاست‌گذاران طراحی شوند. همچنین، توسعه مدل‌های مفهومی که اصول عدالت در سیره امام علی (ع) را به زبان فنی ترجمه کنند، یکی دیگر از حوزه‌های پژوهشی جذاب است که می‌تواند دستاوردهای مهمی به همراه داشته باشد.
بنابراین تلفیق سیره امام علی (ع) با فناوری‌های پیشرفته مانند هوش مصنوعی نه‌تنها امکان‌پذیر است، بلکه می‌تواند تحولی در طراحی سیستم‌های عادلانه و اخلاق‌محور ایجاد کند. این راهبرد نیازمند همکاری میان کارشناسان دینی و متخصصان فناوری است تا عدالت و اخلاق انسانی در دنیای دیجیتال تضمین شود.
انتهای پیام