حفر کانالی بدین عظمت با ژرفنای بیش از ۳۰۰ متر و افزون بر ۷۳ میلیون مترمکعب خاک‌برداری، آن هم بدون کمترین خطا در مسیر یا شیب بندی از زمان هخامنشیان یک شاهکار بی‌نظیر در سراسر جهان است.

 این قنات شگفت انگیز که تاریخ آن حداقل به ۲۲۵۰ سال پیش باز می‌گردد یکی از پرآب‌ترین قنات‌های ایران بوده و دبی آب آن تقریباً در تمامی طول سال ثابت است. آب این قنات در گذشته تا ۳۴ کیلومتری مظهر آن منتقل می‌شده و سطح وسیعی از اراضی کشاورزی را سیراب می‌کرده است.

این شاهکار تمدن ایران زمین که قدیمی‌ها همچنان معتقدند ایجاد چنین قناتی از دست انسان‌ها بر نمی‌آمده و آن را دیوها و اجنه در این شهر که نام قدیمش جن آباد بوده ساخته‌اند سرانجام در سال ۱۳۷۹ توسط اداره کل میراث فرهنگی خراسان رضوی ثبت ملی شده و در سال ۱۳۹۵ در فهرست آثار جهانی یونسکو به عنوان‌ کهن‌ترین و عمیق‌ترین قنات ایران ثبت ملی و جهانی شده است.

اگر بخواهیم به گذشته برگردیم سال‌های قبل از دین اسلام، زرتشت پیامبر الهی می‌فرماید آب جاری کنید و سبزی بکارید تا به بهشت بروید و در دین اسلام هم به همین موضوع توصیه شده است. به همین واسطه مذهبی که ایرانیان داشته‌اند در این کشور ۵۰ هزار قنات حفر شده، قنات قصبه که قبل از دین اسلام حفر شده پیوست آن در گناباد ۷۱۹ قنات دیگر هم حفر شده است.

این تفکر موجب شده که خراسان رضوی بیشترین قنات را در ایران و گناباد بیشترین قنات را در این استان داشته باشد، قناتی که هنوز هم بسیاری از آنها از جمله قصبه آب دهی بسیار زیادی دارند.

مهران بنی اسدی به عنوان مسئول قنات قصبه در همین خصوص به ایسنا گفت: بر اساس پژوهش‌های انجام شده قدمت قنات قصبه به ۲۵۰۰ سال قبل بر می‌گردد. از مظهر قنات جایی که آب بر روی زمین می‌آید تا آخرین چاه که به آن مادر چاه می‌گویند ۳۳ کیلومتر است.

وی با بیان اینکه در این ۳۳ کیلومتر ۴۷۲ میله چاه قرار دارد، اظهار کرد: اصل قنات گالری یا طول قنات است که آب را از بالادست با استفاده از شیب زمین بدون هیچ انرژی به دست انسان می‌رساند.

بنی اسدی با اشاره به اینکه برای آوردن خاک‌ها به سطح زمین و رساندن هوا و اکسیژن به مقنی و کارگرانی که در پائین بودند میله چاه‌ها را می‌زدند، اظهار کرد: برای اینکه چاه‌های عمیق قنات قصبه آب‌های سطحی را رد کرده و به آب‌های عمیق برسد از یک روش بسیار سخت به نام روش سرکولی برای کندن چاه استفاده می‌کردند به این صورت که از سمت پایین به بالا چاه را می‌کندند.

وی افزود: مقنی پس از اینکه چاه را از بالا حفر می‌کرده و به آب‌های سطحی می‌رسیده و نمی‌توانسته ادامه دهد، از چاه قبلی داخل تونل شده و از زیر مجدد کنده کاری را شروع می‌کرده و بعد آنها به هم متصل می‌شدند.

مسئول قنات قصبه بیان کرد: گرچه هیچ گونه تجهیزات خاصی مقنی‌ها نداشتند اما آن‌قدر محاسباتشان دقیق بوده که می‌دانستند از چه نقطه‌ای شروع به کندن کنند که به هم برسند. ضمن اینکه وقتی از پائین می‌کندند بر روی تخته قرار می‌گرفتند و مدام بر روی سرشان گل و آب می‌ریخت.

وی با اشاره به اینکه عمق چاه‌ها از مظهر قنات از یک تا دو متر شروع می‌شود و آخرین چاه که تا ۳۴۰ متر نیز گزارش شده است، اظهار کرد: گرچه آن زمان طناب ۳۴۰ متری نبوده و اگر هم بوده با خاک و سطلی که می‌خواهد بالا پائین برود ۷۰۰ تا ۸۰۰ کیلوگرم وزن داشته، برای همین عملاً بالا کشیدن آن امکان‌پذیر نبوده است.

بنی اسدی افزود: برای همین مقنی ۱۰۰ متر که می‌کنده اتاقکی برای استراحت و خالی کردن خاک‌ها در آنجا ایجاد می‌کرده و مجدد پس از ۱۰۰ متر اتاقک دیگری را کنده کاری می‌کرده است.

وی با بیان اینکه در مجموع ۷۳ میلیون متر مکعب خاک از داخل چاه‌ها و تونل قنات قصبه به سطح زمین آورده‌اند، تصریح کرد: یکی از مهم‌ترین کارهایی که در ۲۵۰۰ سال قبل انجام داده‌اند هوادهی یا اکسیژن‌رسانی مقنی به کارگر بوده است.

چاه‌های اولیه که عمق آن کم بوده پوست حیوانات را سرهم کرده و با درست کردن دمنده، هوای فشرده را به پائین هدایت می‌کردند اما وقتی عمق چاه زیاد می‌شد و لوله‌های چرمی دیگر کاربردی نداشت، همرفت یا جابجایی هوا را کشف کردند.

مسئول قنات قصبه با اشاره به اینکه با این روش هوای گرم را به بالا برده و هوای سرد را به پائین می‌فرستادند، تصریح کرد: همزمان‌که چاه را می‌کندند و به پائین می‌رفتند در دیواره چاه شیاری ایجاد کرده و روی آن را می‌پوشاندند.

وی با اعلام اینکه قبلاً قنات قصبه ۶۰۰ لیتر بر ثانیه آب داشته است، گفت: بر اساس روایت‌های برجای مانده یکی از رشته‌های مهم به دلیل زمین لرزه و یا زمان حمله مغول‌ها مسدود شده است.

بنی اسدی با بیان اینکه قنات قصبه اکنون ۱۶۷ لیتر بر ثانیه آب دارد که بخشی از آن برای کشاورزی و بخشی نیز وارد آب انبارها می‌شود، گفت: میزان این آب شاید افزایش یابد ولی کم نمی‌شود. وارد قنات که می‌شوی از دیوارها و سقف آن نیز ریشه گیاه خارشتر را می‌بینی که توانسته‌ تا ۲۰ متر برای رسیدن به آب پائین بیاید، بیراه نیست قدیمی‌ها می‌گفتند هرکجا گیاه خارشتر باشد یعنی آن منطقه آب دارد.

وی گفت: جایی که من ایستاده‌ام چاه بیستم از قنات قصبه است، یک کیلومتر آخر به مظهر رسیده جنس خاک چون سست بوده ریزش‌هایی را داشته برای همین جهاد کشاورزی سال ۱۳۷۴ با تغییر مسیر تونل سیمانی احداث کرده و آب را به داخل آن جاری می‌کند.

مسئول قنات قصبه ادامه داد: فقط تا قسمت خاصی گردشگران می‌توانند وارد قنات شوند و به آب برسند که حدود ۲۰ متر زیرزمین است.

در اطراف قنات سوراخ‌هایی وجود دارد که به آنها بغل بُر می‌گویند، معمولاً چون هر چاه و جایی که تخریب می‌شده مدت زمان زیادی طول می‌کشیده تا خاک را به بیرون ببرند و از سویی چون جلوی آب بسته بوده امکان تخریب باقی قنات وجود داشته برای همین از دو طرف بغل بر ایجاد می‌کردند تا آب رد شود و در ادامه اقدام به بار برداری می‌کردند.

هر چه جلوتر می‌روی هوا بسیار خنک‌تر می‌شود، املاح آبی که به دیواره قنات چسبیده و به مرور خاک تبدیل به سنگ شده به چشم می‌خورد، بر اساس گفته مسئول قنات ۱۰۰۰سال زمان برده تا این وضعیت ایجاد شود.

بنی اسدی ادامه داد: سر دولاب، قنات به دو رشته تقسیم شده به طوری که یک رشته آب خیلی داغ و یک رشته خیلی سرد است، یک رشته آب که از سمت کاخک می‌آید خنک و رشته دیگری که از سمت کوه‌های فردوس می‌آید به دلیل وجود آبگرم، آبِ گرم‌تری دارد به طوری که وقتی با یکدیگر مخلوط می‌شود دمای آب به ۳۰ درجه می‌رسد.

مسئول قنات قصبه در ادامه وضعیت بازدید از قنات را خوب ندانست و گفت: گرچه از تمام دنیا بازدیدکننده داریم اما برای این اثر که ثبت جهانی شده تعداد افرادی که برای بازدیدش می‌آیند رضایت‌بخش نیست، تابستان روزانه به طور متوسط ۲۰ نفر و پنج شنبه و جمعه ۵۰ تا ۱۰۰ نفر بیشتر برای بازدید نمی‌آیند.

هر کجا که چاه حفر کرده‌ایم آب شور شده، ای سی آب بالا رفته، بیابان توسعه یافته و دشت نشست کرده است اما هرجایی قنات حفر شده به عنوان یک سازه پایدار به خصوص در اطراف قنات قصبه نه تنها هیچ نشستی مشاهده نشده بلکه آب و خاک شور نشده است.

میراثی جهانی اما ناشناخته حتی در سطح ملی

یک فعال حوزه گردشگری در گناباد با اشاره به اینکه قنات قصبه یک میراث جهانی است به ایسنا، گفت: قنات قصبه به عنوان قدیمی‌ترین و عمیق‌ترین کاریز جهان به شمار می‌رود که در منابع کهن و همچنین سفرنامه ناصرخسرو  به آن قنات کیخسرو می‌گفتند اما این اثر برجسته در سطح جهانی حتی در سطح ملی هم ناشناخته مانده است.

مجید یوسفی اظهار کرد: متأسفانه آن طور که باید و شاید نتوانسته‌ایم این میراث جهانی را معرفی کنیم و آن را بشناسانیم. چه بسا بسیاری از گردشگران خارجی و داخلی از وجود این میراث جهانی در این شهر بی‌خبرند.

وی با تأکید بر اینکه باید بیش از این‌ها نسبت به معرفی قنات قصبه که در زمره حیرت انگیز ترین پدیده‌های ساخته دست بشر و نمادی از هم‌نوایی بشر با طبیعت است اقدام کنیم و با تخصیص اعتبارات مورد نیاز نسبت به حفظ و نگهداری این اثر دقت نظر داشته باشند.

امید آنکه به کمک مسئولان شهرستان و با تخصیص اعتبارات مورد نیاز ضمن حفظ و لایروبی قنوات، از مقنی‌ها نیز حمایت بیشتری صورت گیرد و در راستای معرفی بهتر آن اقدامات بیشتری انجام شود.

انتهای پیام