قم پس از حضور و رحلت فاطمه معصومه(س) کانون دین می‌شود و تحولات بزرگی در آن روی می‌دهد که در تاریخ بی‌نظیر است. نقش و محوریت قم همانند مدینه در تمدن اسلامی است، با توجه به تاریخ علم در مراکز علمی مختلف دنیا اگر این نقش را مورد بررسی دقیق دهیم و شهرها و کانون‌های علمی دنیا را برشماریم، شهر قم مسلماً یکی از برجسته‌ترین کانون‌های علمی است، اگر آثار فاخر و اثرگذار آن را بررسی کنیم این حقیت روشن خواهد شد؛ در همین رابطه حجت‌الاسلام والمسلمین امیرعلی حسنلو استاد سطوح عالی حوزه و مدیر گروه تاریخ وسیره مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه‌های علمیه با ایسنا گفت‌وگو کرده که مشروح آن تقدیم مخاطبان می‌شود.
ایسنا: رابطه عاطفی حضرت معصومه(س) وامام رضا(ع) چگونه بوده است و چرا دارای اهمیت است؟
ارتباط معنوی وعاطفی بسیار قوی بین این دو خواهر و برادر وجود دارد؛ ضمن اینکه هردو از یک مادر هستند و خانم نجمه مادر هر دو بزرگوار است؛ ارتباط دیگر اینکه هنوز بیش از ده سال از عمر شریف حضرت معصومه(س) نگذشته بود که پدر بزرگوارش را از دست داد و تحت تربیت امام رضا(ع) برادر بزرگوارش قرار می‌گیرد که با اقامت اجباری امام رضا(ع) در خراسان، این ارتباط آسیب می‌بیند.
لذا یک ارتباط عاطفی بین برادر با خواهر برقرار است و دیگر ارتباطی معنوی نیز برقرار است، امام رضا(ع) در مدینه سرپرست خواهران و خانواده پس از پدر است که این سرپرستی بعد از هجرت اجباری قطع می‌شود و برای خانواده یک لطمه عاطفی ایجاد می‌شود، لذا حضرت معصومه(س) جهت جبران و ترمیم پیوند عاطفی برای دیدار و زیارت برادرش از مدینه به مقصد ایران و خراسان حرکت می‌کند و وقتی به شهر ساوه می‌رسند به علت درگیری مأموران خلافت با کاروان حضرت و شهادت برخی از برادران و آسیب‌های روحی بیمار و رنجور شده و به قم منتقل می‌شوند و مدت ۱۷ روز در قم و در سرای موسی بن خزرج به عبادت مشغول شده و بعد رحلت می‌فرمایند.
افزون برآن حضرت معصومه(س) برادر را ولی و امام خود می‌داند، از این جهت ارتباط عاطفی برادر و خواهر نیز قابل توجه و مهم است و تنها رابطه خانوادگی نیست، بلکه رابطه و پیوند معنوی و کشش و جاذبه معنوی او را به سوی خراسان می‌کشاند، این بُعد از قضیه نیز مهم و دارای اهمیت فوق‌العاده است وهمه برکاتی که در قم پس از حضور حضرت معصومه(س) ایجاد شده از این بعد معنوی و عاطفی عمیق سرچشمه می‌گیرد.
ایسنا: آیا ولایتمداری حضرت معصومه(س) و پیروی از برادر در ادامه همان رابطه عاطفی است یا فصل مستقلی است؟ چه دلایل و اهمیتی برای این هجرت وجود دارد؟
قطعاً ولایتمداری حضرت معصومه(س) و عشق او به برادر در همه این روند از هجرت تا کانون مهم دینی شدن مرکز ایران با حضورش در قم مرتبط می‌باشد؛ وقتی مأمون در سال ۲۰۰ هـ. ق امام رضا(ع) را به مرو فراخواند و بنا به نقلی بعد از استقرار آن حضرت در ایران نامه‌ای خطاب به خواهر گرامی‌اش حضرت فاطمه معصومه(س) مرقوم فرمودند و آن را توسط یکی از غلامانش به مدینه منوره ارسال فرموده است. امام(ع) به غلامش دستور داد که در هیچ منزلی توقف نکند تا در اندک زمان ممکن آن نوشته را به مدینه برساند. غلام خود را به مدینه منوره رسانید و نامه امام هشتم را به خدمت حضرت معصومه(س) تسلیم نمود و آن حضرت به مجرد رسیدن نامه برادرش خود را آماده سفر کرد.
در نقل دیگر حضرت معصومه(س) بعد از یک سال از ورود حضرت رضا(ع) به سرزمین خراسان به قصد زیارت و دیدار با برادر خود از مدینه به قصد خراسان حرکت کرد. جمع بین دو گزارش ممکن هست که با حرکت حضرت معصومه(س) به سوی ایران محقق شده است.
طبق این دو نقل حضرت معصومه(س) به شوق دیدار برادر و امام زمان خود در سال ۲۰۱ هـجری با گروهی از اطرافیان خود از مدینه حرکت کرد و وقتی به ساوه رسید به عللی که درگیری مأموران خلافت با برادران نیز گفته شده است سبب گردید که حضرت مریض شود. ایشان سؤال فرمود: تا قم چقدر راه است؟ گفتند: ده فرسخ، فرمود مرا به قم برسانید. او را به قم رسانیدند. بنا به نقل دیگر وقتی آن حضرت به ساوه رسیدند عده‌ای از دشمنان اهل بیت(ع) با اشاره مأمون عباسی راه را بر آنان بستند و در یک درگیری نابرابر، همه برادران و اکثر همراهان مرد آن حضرت را به شهادت رساندند و حضرت معصومه(س) از شدت تأثر و تألمات به سختی بیمار گشتند به نحوی که ادامه سفر برایشان ناممکن گردید.
یحتمل مردم قم از آمدن حضرت معصومه (س) به ساوه اطلاع یافته و به استقبال آن حضرت رفته‌اند و با تجلیل و احترام به قم آوردند، یا خود او به طرف قم حرکت کرده است؛ طبق نقل کتاب معتبر تاریخ قم، روایت صحیح این است که چون خبر به آل سعد رسید با هم اتفاق کردند که از آن حضرت درخواست کنند به قم بیاید و موسی بن خزرج بن سعد اشعری بیرون آمد و چون به شرف ملازمت حضرت فاطمه(س) رسید، زمام ناقه او بگرفت و به جانب شهر بکشید و به در سرای خود فرود آورد. محل و سرای موسی بن خزرج و حجره‌ای که حضرت معصومه(س) در آن به عبادت پرداخته اکنون مشخص و زیارتگاه است.
بنابراین آنچه از منابع معتبر برمی‌آید این است که حضرت معصومه(س) برای دیدن برادر به طرف ایران حرکت کرده است. شاید وضع نامطلوب مدینه برای زندگی از جهت آزار و اذیت علویان توسط حکومت و محدودیت‌های آن در مصمم شدن حضرت معصومه(س) تاثیر داشته باشد. همچنین در طول مسیر ایشان به تبلیغ امامت و تشیع نیز پرداخته باشد؛ ولی عمده دلیل مسافرت حضرت معصومه(س)، زیارت برادر بوده است.
در هر صورت در این فرآیند و در این هجرت تاریخی بزرگ ضمن اینکه پیوند عاطفی معنوی در بالاترین سطح جلوه‌گر است، حکمت‌هایی دیگری نیز وجود دارد که حضرت را به سوی ایران کشیده است تا این حقیقت و پیشگویی اهل بیت(ع) که قم را عش و پناهگاه اهل بیت(ع) نامیده اند با حضور این بانوی بزرگ و مقدس محقق شود و درباره قم و مرکزیت علمی و تمدنی آن پس از کوفه که در پیشگویی‌های اهل بیت(ع) وجود دارد نیز محقق وعینیت یافت؛ قم پس از هجرت این بانو نه تنها کانون بزرگ علمی اسلام شد بلکه یکی از کانون‌های بزرگ مکتب اهل بیت(ع) و پایگاه شیعه گردید که آثار این مرکزیت و تکون همچنان تا عصر حاضر استمرار دارد.
ایسنا: حضرت با این هجرت به عنوان بانویی از خاندان وحی چه نقشی برای زنان در احیای دین و حق ترسیم کردند؟
نقش زنان مسلمان را هرگز نمی‌توان در حیات دین ودینداری نفی کرد؛ شاید بتوان گفت که نقش زنان کلیدی‌تر از نقش مردان است و این یک واقعیت است که رمز و راز واقعی موفقیت مردان در تمام امور به دست زنان است؛ این نقش بزرگ را می‌توانیم از آغاز اسلام با نمونه دقیق و قطعی مثال بزنیم؛ خدیجه همسر رسول الله(ص) در استقرار دین نقش اساسی داشت و در همراهی برای پیشرفت دعوت و پشتیبانی از رسول الله(ص) همت تمام نمود و اگر نبود ایثار خدیجه(س) از هر لحاظ موفقیت پیامبر(ص) با سختی‌ها همراه بود که قابل تصور نیست.
خدیجه(س) از دو جهت همراه همسرش بود، اول همراهی با حضرت در تمام مراحل دعوت و دوم تقدیم ثروت و دارایی خود به حضرت برای نشر اسلام و گسترش دعوت؛ این دو مسئله بسیار مهم بود، از همه مهم‌تر اینکه به همسرش اولین ایمان آورنده است و این بود که خانه محمد(ص) شد اولین کانون نشر اسلام و اولین پایگاه اسلام و اگر خدیجه(س) همکاری نداشت، موفقیت تقریباً ناممکن بود؛ بنابراین نقش دینی زنان از اینجا شروع می‌شود.
حضرت فاطمه(س) دختر خدیجه(س) است نقش او نیز در حفظ دین اساسی است از جهاتی اولین مورد این است که فاطمه(س) در همسری با علی(ع) و همکاری با او در تمام جهاد و دفاع که از اسلام شد نقش دارد، او می‌توانست مانع حضور در جهاد و دفاع باشد، اما فاطمه(س) با علی(ع) همکاری می‌نماید، سختی‌ها را تحمل می‌کند و به عنوان همسر و مادر تربیت فرزندان و مسئولیت خانه و زندگی را به دوش می‌کشد تا علی(ع) در بیرون از منزل در تمام فعالیت‌های مذهبی ونشر دین شرکت نماید، بعد از پدر اگر نبود موضع فاطمه(س) در مقابل انحراف دین آمیخته با تمام انحرافات و اختلافات از بین می‌رفت، دفاع فاطمه(س) از ولایت بی‌مانند است، او چون مادرش در دفاع از نبوت، در هجمه به دین شهید راه دین شد تا دین بماند.
تا اینجا روشن است که نقش زنان، نقشی بنیانی در پیشرفت امور دین بوده است؛ هجرت حضرت معصومه(س) را نیز باید از این زاویه دید و بررسی کرد، آمدن او به سوی ایران و رفتن به قم یک تصادف نیست، حضورش در قم تحولی بزرگ در شکوفایی دین ایجاد کرد، خدیجه(س) و فاطمه(س) با معرفت و شناخت به عشق همسران خود در راه دین عمر خود را فدا کردند؛ حضرت معصومه(س) به عشق برادر و به شوق دیدار به سوی ایران روانه شد و عمرش در قم پایان یافت.
این هجرت تاریخی برای بانوان می‌تواند درس آموز و الگو و سرمشق باشد که از این هجرت و در سایه ولایت اهل بیت(ع) و معنویت سرشار عاطفه برادر بزرگوارش چه انواری که تا قیامت استمرار خواهد داشت و به بشریت خواهد تابید؛ این هجرت تداعی کننده یک حادثه تاریخی بزرگ نیز هست که نقش زن و بانوی عفیفه و مطیع اهل بیت(ع) همچنان در اسلام و رونق مکتب در طراز نقش مردان و رهبران بزرگ دینی قرار داشته و بانوان باید به این نکته مهم توجه کنند که هرگز از تلاش خود برای پیشرفت و ترقی و گسترش مکتب کوتاهی نکنند؛ اگر حضور امام رضا(ع) خراسان و شرق ایران را کانون مهم علم و فرهنگ کرد، حضور خواهرش مرکز ایران را به عنوان کانون بزرگ علم و فرهنگ متجلی نمود.
ایسنا: مهاجرت حضرت معصومه(س) به ایران به چه دلیل روی داد و چه آثاری در گسترش شیعه داشت؟
دلایل هجرت در محورهای قبلی بیشتر توضیح داده شد، اما این هجرت یک سرنوشت الهی و حکمت‌های آسمانی دارد، چنانکه در حدیث معراج یادی از شهر قم می‌شود و نقش آن در گسترش توحید ومعنویت مطرح است؛ لذا دلایل حکمت محوری نیز مطرح است که معادل سفر با حکمت‌ها و برکت‌های برادر به خراسان است که در آن روزگار مایه حفظ دین و تقویت اسلام شد، این سفر بزرگ نیز از حیث پیامدها وآثار، هم‌طراز و همسان با آن سفر است، چرا که پس از حضور حضرت معصومه(س) در شهر قم به عنوان یک شهر بزرگ علمی مورد توجه قرار گرفت و به تدریج این شهر تبدیل به مرکزی در علم گردید و تمدن اسلامی از این چشمه معرفت سیراب شد.
قم پس از حضور و رحلت این بانو به قطبی علمی مبدل شد و از آن روز به بعد تا به امروز این مرکزیت درخشش بیشتری داشته است؛ قم مدت‌ها در مکتب نقل حدیث محوریت و بر مکاتب دیگر جهان اسلام رجحان داشت؛ به همین جهت مرکز تجمع بزرگان شیعه و دانشمندانی بود که مکتب بغداد و ری به آن نیازمند بودند؛ طلوع علم از قم با محوریت کتاب‌های حدیثی به اوج رسید و میراث آن در شکل‌گیری مجموعه‌های روایی شیعه تأثیر و سهم قابل توجهی داشته است.
شیخ صدوق یکی از مهمترین گردآورندگان و مؤسسین مکتب حدیثی اسلام است، آثار او در آثار دیگر محدثان اسلامی در روش حدیث نگاری و دقت در جمع آوری حدیث تأثیر مستقیم دارد؛ مکتب ری و بغداد دو مکتب حدیثی مهم از نظر مبنا و اندیشه و فکر نیز متأثر از مکتب قم بوده است؛ پس از آغاز غیبت کبری گرایش از نقل روایت به تعقل و اجتهاد و عقلگرایی و تفسیر نیز در قم بالنده شد که در مکاتب دیگر جهان اسلام موثراست؛ از این رو اگر عناصر مهم تمدن اسلامی مورد دقت تأمل و معرفت قرار گرفته و براساس نقش عناصری مورد سنجه واقع شود بهره‌گیری تمدن اسلامی از محتوای غنی مکتب قم فزون‌تر از همه مکاتب است.
با روندی که در تاریخ و سیر علمی حدیث شناسی دیده می‌شود، دوره فترت در تولید علم از ناحیه قم بسیار اندک و ناچیز است؛ در حالی‌که سهم مکاتب دیگر علمی با فروپاشی برخی از عناصر محوری بیشتر دیده می‌شود؛ از این رو سهمی که حضور با برکت حضرت معصومه(س) در قم ایجاد کرده به این تکاپوی وسیع علمی تحرک و بالندگی وسیعی همراه با نوآوری بخشیده است.
پس از حضور حضرت معصومه در قم این شهر و این منطقه از مرکز ایران و شهرهای پیرامون مثل کاشان و آوه و ری از کانون قم تغذیه فکری دارند؛ به تدریج که تاریخ سپری می‌شود قم به خاطر حضور حضرت معصومه(س) مورد توجه معصومین بعدی است؛ اشاره معصومین قبلی حتی پیامبر(ص) در حدیث معراج به عظمت معنوی و جایگاه قم معطوف به حضور حضرت معصومه(س) (است، این بانوی عرشی از تبار عصمت واهل بیت(ع) را باید قدردانی نمود؛ درسایه حرم پر نورش مردان بزرگی از فقها واندیشمندان و محدثان بزرگ تربیت یافته وهمچنان دامنه این مربی گری معنوی حضرت تا قیامت استمرار خواهد داشت.
در زمینه‌سازی ظهور حضرت مهدی(عج) نیز این تجلی علم و معرفت نقش بزرگی خواهد داشت؛ عرفا و دانشمندانی که در جوار بارگاهش آرمیده‌اند هر یک در رتبه معنوی تالی تلو معصومند و درعرفان وعلم در اوجند؛ ای بسا بسیاری از آنان در گمنامی به سر برده و خدمات معنوی آنان پنهان و ناگفته و یا نامشان نیز ناشناخته است؛ حکما و فلاسفه و فقها و عرفا و قرآن شناسان بزرگی در جوار مزار کریمه اهل بیت(ع) غنوده‌اند که ذکر نامشان مسرت بخش دل‌های دانش پژوهان و جویندگان علم وعارفان اهل دل است؛ معنویت یاد و نامشان به اندازه‌ای جاذب دل‌ها ورونق بخش حلقه‌های علمی است که از تمام نقاط عالم جویندگان علم را به سوی خود دل ربوده است.
اکنون از ده‌ها کشور جهان اسلام و دیگر کشورها در شهر مقدس قم به عشق «عش اهل بیت(س)» جویندگان علم مشتاقانه به جمع محبان اهل بیت(ع) در ایران پیوسته و فقه وعلوم اهل بیت(ع) را فراگرفته و در سراسر دنیا منتشر می‌نمایند و این گسترش علوم اهل بیت(ع) از قم در همه جهان تا ظهور منجی بشریت نورافکنی خواهد نمود. این خود مصداق کلام ائمه است که فرمودند علم از کوفه غروب و از قم به همه دنیا خواهد درخشید و این گوشه‌ای از برکات هجرت این بانوی کریمه اهل بیت(ع) است.
از دیگر برکات و آثار این کانون معصومه محور امام خمینی(ره) در قم است، این قیام بیداری فراگیر و بزرگ تاریخی برای جهان اسلام و در برابر مستکبرین بود؛ اندیشه‌ای که امام داشت در این حوزه و در جوار قبر مطهر کریمه اهل بیت(ع) شکل گرفت و منجر به انقلاب بزرگی در ایران گردید؛ مبانی این انقلاب، اندیشه‌های فقهی و عرفانی و فلسفی امام بود که از مکتب اهل بیت(ع) برآمده بود؛ این انقلاب بزرگ تمام تحولات دنیا و محاسبات استعمارگران را پس از تجزیه ممالک اسلامی و تکه تکه نمودن آن‌ها به هم زد و همه تعاملات دنیا را که طراح آن جهان خواران بودند به چالش کشید.
همه این صداها از قم به عالم پژواک شد و منتشر گردید؛ پیروزی‌های معنوی و مادی و پیشرفت‌های علمی بزرگی در سایه این انقلاب محقق شد؛ از این رو می‌توان گفت شهر مقدس قم و حرم حضرت معصومه(س) نه تنها در گذشته تاریخ ایران و تمدن اسلامی و رونق فرهنگ اهل بیت(ع) در ایران اثر بزرگی بر جای گذاشته است؛ بلکه در تحولات تاریخ معاصر تمام دنیا و بنیان تمدن نوین اسلامی نیز یکی از کانون‌های مهم و اصلی است.
فضایل حضرت فاطمه معصومه(س) آنگاه معلوم می‌شود که پیوند آن بزرگوار با علم معلوم شود. علم و دانش این بانوی گرامی اسلام بیش از آن است که در معرض شناخت ما قرار گرفته باشد. جایگاه علم در دین مبین اسلام بسیار خطیر است، خداوند متعال علم و دانش را از الطاف خاص و ویژه خود به پیامبران و دانشمندان و اولیا خود قرار داده و آنان را به علم ممتاز و مفتخر نموده است، درک و دریافت وحی و ابلاغ آن را با علم عجین کرده است. برای پی بردن به فضیلت و مقام والای حضرت معصومه(س) و اینکه چرا و چگونه بوده است که آن بانوی کریمه در بین دیگر امامزادگان از برتری و جلالت شأن ویژه برخوردارند، کافی است به فضایل و ویژگی‌های علمی آن بانوی گرامی پی ببریم.
برخورداری حضرت معصومه(س) از برجستگی علمی و نیز با حضورش در قم، روح بزرگ علمی از مدینه به ایران مهاجرت کرد؛ همان سان که با حضور برادرش در خراسان علم از مدینه غروب کرد و در ایران و شرق ممالک اسلامی طلوع نموده، امام رضا(ع) به منزله خورشید از مدینه غروب و در شرق ممالک اسلام طلوع کرد، علم الهی نیز با آن حضرت در خراسان طلوع کرد که پس از حضور آن حضرت خراسان هم از جهت تمدنی روز به روز در پیشرفت بود هم از لحاظ علمی و رویش عالمان کم‌نظیر تاریخ که در بلاغت و هنر نوشتن سرآمدان تمام روزگار در جهان اسلام شدند.
بسیاری از دانشمندان بلیغ و زبردست در این منطقه پرورش یافتند، نفس قدسی امام و جلسات علمی و مناظرات با دانشمندان فضای خراسان را علمی کرد و عالمان و فقیهان بزرگ اسلام از اهل سنت و شیعه از این دیار برخاستند، همین پیوند و قرابت علمی در حضرت معصومه(س) نیز وجود داشت، چنان که نقل شده جمعی از شیعیان به مدینه آمدند تا به محضر امام کاظم(ع) برسند و جواب سئوالات خود را بگیرند، حضرت حضور نداشت، مراجعه کنندگان که سئوال علمی داشتند می‌خواستند از در خانه حضرت با یأس و ناامیدی و اندوه برگردند، اما حضرت معصومه(س) که هنوز به سن بلوغ نرسیده بودند تمام سئوال‌های آنان را پاسخ داد. شیعیان، مدینه را ترک و در بیرون شهر با امام روبرو شدند و پاسخ‌های حضرت معصومه(س) را به آن حضرت نشان دادند و امام با دیدن دستخط و پاسخ‌های دخترش اظهار شعف و شادی نمود و فرمود «فداها ابوها» پدرش فدای چنین دختری باد.
انتهای پیام