آغاز مهرماه چنان‌که پیام‌آور امید و شور و نشاط در بین دانش‌آموزان و خانواده‌هایشان است، برای‌شان سرشته با برخی نگرانی‌ها و دغدغه‌ها نیز خواهد بود. بنا به تفاوت‌های فردی، مهارت‌های متفاوت افراد و موقعیت اقتصادی خانواده‌ها، با نزدیک‌شدن به پاییز، پدر و مادرها و دانش‌آموزان از جنبه‌های مختلفی با استرس و اضطراب روبه‌رو می‌شوند. گذار از این آشفتگی و رسیدن به حس امنیت و آرامش در آغاز مهرماه و تمام دورۀ تحصیلی نه‌تنها به چاره‌جوریی و انتخاب راهکارهای درست از سوی خود خانواده‌ها بستگی دارد، بلکه دوستان و آشنایان و گروه‌های اجتماعی نیز می‌توانند برای عبور از این دلهره‌ها به سهم خودشان نقشی ایفا کنند. ایسنا به‌منظور بررسی علل بروز استرس و اضطراب و روش‌های مقابله با آن‌ها با دو متخصص روان‌شناسی و مشاور خانواده گفت‌وگو کرده است که در ادامه می‌خوانید.
قاسم نوروزی، عضو هیئت‌علمی گروه روان‌شناسی و آموزش افراد با نیازهای خاص دانشگاه اصفهان، در گفت‌وگو با ایسنا بیان کرد: پایان تابستان و شروع پاییز برای خانواده‌های ایرانی با تغییرات جدیدی در روتین و فعالیت‌های روزانه زندگی‌شان همراه است. این دگرگونی‌ها و به‌خصوص فکر بازگشت به مدرسه ممکن است استرس و اضطراب را چه در کودکان و نوجوانان و چه در پدران و مادران افزایش دهد.
او ادامه داد: اولین نکته‌ای که درخصوص استرس و اضطراب در زمان بازگشایی مدارس و راهکارهای کنترل آن باید در نظر داشت، تفاوت‌های فردی در بین انسان‌هاست. منحصربه‌فردبودن افراد در استرس و اضطراب و مدیریت آن نیز اثر دارد.
این پژوهشگر با تأمل در همان تفاوت‌های فردی یادآور شد: برخی خانواده‌ها در مدیریت استرس و اضطراب ابتدای سال موفق عمل می‌کنند. اما برخی از پدر و مادران یا یکی از والدین نیز ممکن است در این زمینه ناتوان باشد و نتواند در مسائل خاص شروع مدرسه درست عمل کند تا جایی که روابط خانوادگی با مشکلات متعددی همراه شود. این مسئله یکی از علل بیشترشدن استرس و اضطراب در بین دانش‌آموزان مقاطع مختلف است.
نوروزی که دانش‌آموختۀ دکترای روان‌شناسی و آموزش کودکان استثنایی از دانشگاه شفیلد انگلستان است، در تبیین علل مختلف ایجاد استرس و اضطراب افزود: دغدغه‌های مالی خانواده‌ها یکی از آن عوامل است. خیلی از خانواده‌ها با این مسئله روبه‌رو می‌شوند، به‌خصوص دانش‌آموزانی که در مدارس غیرانتفاعی ثبت‌نام کرده‌اند، غالباً به پرداخت شهریه‌های سرسام‌آوری مجبورند. حتی مدارس دولتی مبالغی دریافت می‌کنند که بسیاری از خانواده‌ها را تحت‌فشار قرار می‌دهد. در کنار شهریه باید خرید روپوش، کتاب و لوازم تحریر و ایاب و ذهاب هم اضافه کرد. بنابراین، قبل از شروع مدرسه، زمینه بروز استرس‌ها و اضطراب‌های متعددی فراهم است.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه اصفهان مسئولیت‌های متعدد والدین را یکی دیگر از علل بروز استرس و اضطراب دانست و توضیح داد: پدر و مادر در کنار مسائل مختلف زندگی شغلی، اجتماعی و خانوادگی که به‌طور معمول داشته‌اند، از این پس با مباحث کوچک و بزرگ دانش‌آموز خود نیز روبه‌رو می‌شوند.
او حمایت‌های اجتماعی را از والدین ضعیف ارزیابی و خاطرنشان کرد: البته کمیته امداد امام خمینی(ره) و بهزیستی هرساله کمک‌های مردمی فراوانی جمع‌آوری می‌کنند و در اختیار شماری از خانواده‌های نیازمند می‌گذارند. اما چون جمعیت دانش‌آموزی ما در کشور جمعیت کوچکی نیست به نظر می‌رسد بین کمک‌ها و گروه گسترده دانش‌آموزان تناسبی وجود ندارد.
این مدرس دانشگاه چگونگی رفتار مدیران و معلمان مدرسه را نیز بر استرس و اضطراب دانش‌آموز اثرگذار دانست و این‌گونه توصیف کرد: این گروه ممکن است در مدرسه توقعات فراوانی از دانش‌آموز داشته باشند. در کنار آن، انتظاراتی که خود پدر و مادر از کودک یا نوجوانشان دارند، استرس او را افزایش می‌دهد.
نوروزی ناتوانی والدین و فرزندانشان را در مدیریت زمان یکی دیگر از علل استرس و اضطراب دانست و گفت: کاهش استقلال دانش‌آموزان و افزایش وابستگی او به بزرگ‌ترها نیز در این موضوع اثرگذار است. بسیاری از کودکان و نوجوانان ما استقلال لازم را ندارند. اگر بزرگ‌تر دانش‌آموز یک روز موقع رفتن او به مدرسه حضور فیزیکی نداشته باشد، استرس‌ها و اضطراب‌ها افزایش می‌یابد.
عضو هیئت‌علمی گروه روان‌شناسی و آموزش افراد با نیازهای خاص دانشگاه اصفهان ادامه داد: احساس ناتوانی کودک یا نوجوان به‌منظور ایفای نقش دانش‌آموز هم می‌تواند به استرس و اضطراب او منجر شود. بسیاری از دانش‌آموران علی‌رغم اینکه حال‌وهوای مهر برقرار است، انگیزه تحصیلی کافی ندارند. انگیزۀ تحصیلی به‌علت‌های مختلفی در دانش‌آموز شکل می‌گیرد. برخورد نامناسب معلمان یا رفتاری که یک همکلاسی با کودک یا نوجوان دارد یا نارضایتی از رفتار پدر و مادر، همگی می‌تواند بر انگیزه دانش‌آموز تأثیر منفی بگذارد.
او عزت‌نفس و اعتمادبه‌نفس پایین دانش‌آموزان را هم در استرس و اضطراب و کاهش انگیزه تحصیلی مؤثر دانست و توضیح داد: عزت‌نفس به این معناست که بچه‌ها برای خودشان ارزش قائل باشند. عزت‌نفس یعنی خودارزشمندی که متأسفانه در بین دانش‌آموزان ما پایین است. اعتمادبه‌نفس یعنی خودباوری دانش‌آموز یا باوری که او به توانمندی‌هایش در درس‌خواندن و انجام تکالیف دارد.
پدر و مادر با دانش‌آموز مقتدرانه رفتار کنند
نوروزی با اشاره به اینکه رفتار دوگانه پدر و مادر در امور تحصیلی دانش‌آموز به برخی تعارضات و سردرگمی‌ها در کودک و نوجوان منجر می‌شود، افزود: دو شیوه متفاوت تربیت فرزند از سوی پدر و مادر می‌تواند موجب افزایش استرس و اضطراب در کودک و نوجوان شود. مخصوصاً تربیت فرزند به شیوۀ مستبدانه پیامدهای منفی بسیاری دارد. این پدر و مادرها مدام در حال امر و نهی و کنترل شدید فرزندشان هستند. از طرفی، محبتشان به فرزند کم است.
این روان‌شناس تربیت سهل‌گیرانۀ فرزندان را نیز نقد و بیان کرد: گاهی پدر و مادر بله‌قربان‌گوی بچه می‌شوند و محبت بیش از حد دارند. انتظارات این گروه از دانش‌آموزان بسیار بالا می‌رود. دانش‌آموز ممکن است انجام تکالیفش را منوط به گرفتن هدیه کند یا در امور مختلف تحصیلی شرط برای پدر و مادر بگذارد. باید در نظر داشت که همه افراد مثل پدر و مادر سهل‌گیرانه رفتار نمی‌کنند، ازاین‌رو وقتی دانش‌آموز خلاف این شیوه را ببیند، دچار استرس و اضطراب می‌شود.
عضو هیئت‌علمی گروه روان‌شناسی و آموزش افراد با نیازهای خاص دانشگاه اصفهان شیوه طردشونده را گونه‌ای دیگر از روش‌های فرزندپروری دانست و یادآور شد: در این شیوه پدر و مادر با شروع سال تحصیلی واکنش خاصی درخصوص مسائل دانش‌آموز نشان نمی‌دهند! محبت یا کنترل خاصی ندارند. بچه‌ها نیز در یک حالت سردرگمی می‌مانند و انگیزۀ چندانی ندارند.
نوروزی شیوه مقتدرانه را یکی دیگر از شیوه‌های برخورد والدین با دانش‌آموز برشمرد و توضیح داد: در این شیوه محبت فراوان و به‌جای کنترل نظارت حاکم است. کودک یا نوجوان آزادی عمل دارد و به‌صورت غیرمستقیم از سوی والدین راهنمایی می‌شود. پدر و مادر باید هر دو روش مقتدرانه داشته باشند که بهترین شیوه است.
او ادامه داد: تأمین‌نشدن نیازهای جسمی، شناختی، اجتماعی و عاطفی کودک و نوجوان در خانه یکی دیگر از علل کم‌شدن انگیزه تحصیلی است. از طرفی، پدر و مادر اصرار بسیاری برای به مدرسه رفتن فرزند خود دارد و همین مسئله به بروز استرس و اضطراب منجر می‌شود.
این روان‌شناس با اشاره به اینکه پدر و مادر بهترین‌ها را برای فرزند خود می‌خواهد و همین موضوع می‌تواند باعث فشار بر کودک و نوجوان شود، اظهار کرد: یکی از اشتباهات پدر و مادرها بی‌اعتنایی به تفاوت‌های فردی فرزندانشان و مقایسه آنان با دیگران است. انتظارات پدر و مادر از فرزند باید واقع‌بینانه باشد. به‌هیچ‌وجه نباید دانش‌آموز را با بچه‌های فامیل و دوست یا همکلاسی‌هایش مقایسه کرد. هرکس خاص و بی‌همتاست.
مدرس دانشگاه اصفهان اختلافات خود پدر و مادر را عاملی دیگر در بروز استرس و اضطراب دانست و خاطرنشان کرد: مشاجره و نزاع در برابر کودک یا نوجوان استرس و اضطراب و حتی وحشت او را افزایش می‌دهد و تغذیه و خواب و روان کودک یا نوجوان را بر هم می‌زند.
پدر و مادر بی‌مهارت، دانش‌آموز بی‌مهارت تربیت می‌کند
نوروزی توجه به راهکارهای مقابله با علل استرس و اضطراب را بسیار مهم برشمرد و تصریح کرد: در مسئلۀ فشار مالی یکی از راهکارهای آن ارائۀ وام‌های بدون بهره و قرض‌الحسنه به خانواده‌های دارای دانش‌آموز است. به‌طورکلی، این خانواده‌ها به حمایت و تسهیلات نیازمدند. خانواده‌های نیازمند باید حمایت‌های مردمی بیشتری ببینند.
او با اشاره به اهمیت تقسیم وظایف میان پدر و مادر بیان کرد: پدر و مادر باید بتوانند وظایف را میان خود تقسیم کنند. آمدوشد فرزند و پیگیری مسائل مختلف تحصیلی او در این شمار قرار می‌گیرد. یکی از مشکلات در این زمینه ناآگاهی پدر و مادر از شیوه‌های تدریس و راه و رسم معلمان است. پدر و مادر باید کمک کند، اما نباید نقش معلمی به خود بگیرد.
عضو هیئت‌علمی گروه روان‌شناسی و آموزش افراد با نیازهای خاص دانشگاه اصفهان مدیریت زمان را نیز در کنترل استرس و اضطراب مؤثر دانست و توضیح داد: بخش زیادی از زمان والدین یا فرزندانشان بدون مدیریت درست هدر می‌رود. در اینجا، چه پدر و مادر و چه بچه‌ها باید مدیریت زمان داشته باشند و تکنیک‌های آن را بدانند.
این مدرس دانشگاه با نظر به تکنیک‌های مدیریت زمان یادآور شد: اولویت‌بندی کارها و تفویض و تقسیم مسئولیت‌ها بین اعضای یک خانواده اهمیت دارد. ساده‌سازی وظایف روزانه نیز نباید از یاد برود. برای نمونه، پدر و مادر در روز جمعه یا هر فرصت دیگری که دارند برای تهیه و پخت انواع غذاها وقت بگذارند و به این ترتیب ناهار چند روز را داشته باشند. یا بسیار مهم است که در خانه و مدرسه بچه‌ها مشارکت فعال داشته باشند.
او ادامه داد: آماده‌کردن وسایل و لباس مدرسه از شب قبل نیز نباید فراموش شود. تهیه لیست خرید و کارهای روزانه نیز کمک‌کننده است. فعالیت‌هایی مانند شام و ناهار خوردن باید زمان مشخصی داشته باشد. مخصوصاً شام باید زودتر و حدود ۷ میل شود. خواب هم باید زمان‌بندی شود و بچه‌ها به موقع به تخت‌خواب بروند. مدیریت مهمانی‌ها نیز قطعاً باید اتفاق بیفتد. بهتر است مهمانی‌ها را به آخر هفته‌ها موکول کرد که کودک و نوجوان استرس مدرسه‌رفتن نداشته باشد.
نوروزی تأکید کرد: پدر و مادرها به‌منظور کاهش فشار بر کودک و نوجوان باید انعطاف‌پذیرتر باشند. بهتر است تعادلی برقرار شود تا کودک و نوجوان هم امور تحصیلی خود را پیش ببرد و هم مهارت‌های زندگی، مانند تصمیم‌گیری، انتخاب و نه‌گفتن بیاموزد. نباید تمام تمرکز بر روی امور تحصیلی باشد. در بسیاری از مواقع دانش‌آموز استرس و اضطراب دارد، چون مهارت ارتباطی ندارد.
او با اشاره به اینکه کودکان و نوجوانان باید در امور خانه و مدرسه به استقلال بیشتری دست یابند، توضیح داد: کودک و نوجوان ما باید بتواند با اعتمادبه‌نفس و عزت‌نفس به کارهای خانه و مدرسه رسیدگی کند. تقویت انگیزه تحصیلی نیز ضرورت بسیاری دارد. بخشی از آن با افزایش فعالیت‌های لذت‌بخش و شاد در مدرسه ایجاد می‌شود. کسب تجربه‌های خوشایند و رضایت‌بخش در مدرسه مهم است. تشویق‌های به موقع اولیای مدرسه و واگذاری مسئولیت به کودک یا نوجوان نیز اهمیت دارد.
این روان‌شناس ادامه داد: خود والدین باید در زمینه‌های مختلف آموزش ببینند. پدر و مادر باید خودشان مهارت‌های متعددی مثل کنترل خشم داشته باشند تا بتوانند آن‌ها را به کودک و نوجوان خود هم یاد بدهند. فرزندان ما پدر و مادر را الگوی مستقیم خود می‌دانند، بنابراین مهارت‌آموزی اول از همه برای والدین مهم است. پدر و مادر و اولیای مدرسه باید از روان‌شناسان کودک و نوجوان و مشاوره‌های خانواده برای مهارت‌آموزی کمک بگیرند. پدر و مادری که استرس و اضطراب دارد، آن را به کودک و نوجوان هم منتقل می‌کند. والدین باید در خانه احساس امنیت و شادی به کودک و نوجوان بدهند.
نوروزی سپس یادآور شد: پدر و مادرها نباید نگرانی و استرس و اضطراب خود را پنهان کنند، این روش غلطی است که برخی از والدین پیش می‌گیرند. آنان باید بتوانند با دوست و آشنا احساسات خود را در میان بگذارند و از تجربه‌های یکدیگر استفاده کنند. خوب است که با راه‌حل‌های دیگران برای عبور از مسائل مختلف مانند مشکلات مالی آشنا شوند.
دانش‌آموز پیامرسان پدر و مادر جداشده نیست
سیده لیلا میراحمدی، عضو هیئت‌علمی گروه مشاوره دانشگاه اصفهان نیز با نظر به دانش‌آموزانی که پدر و مادرشان از هم جدا شده‌اند، گفت: باتوجه‌به آمار بالای طلاق نباید فراموش کرد که در جامعه ما گروهی از والدین زوجیتشان به پایان رسیده است، اما به‌واسطه فرزندانشان همچنان نقش والدگری را به عهده دارند. افراد می‌توانند به زوجیتشان نه بگویند، اما والدگری تا پایان عمر ادامه دارد.
او توضیح داد: دانش‌آموزانی که در نوجوانی پدر و مادرشان از هم جدا می‌شوند، درمقایسه با دانش‌آموزانی که در کودکی والدینشان تصمیم به جدایی می‌گیرند، مشکلات بیشتری دارند. پدر و مادرها ضمن توجه به این نکته باید بدانند که در آستانۀ مدارس و درخصوص هم‌والدگری باید به چند نکته توجه اساسی داشته باشند.
این مشاور خانواده با نظر به اهمیت برخورداری دانش‌آموز از احساس امنیت بیان کرد: هر دو والد وظیفه دارند که این احساس امنیت را به فرزندشان منتقل کنند. ناامنی و آشوب بین پدر و مادر مانع از ایفای درست نقش دانش‌آموز می‌شود و کودک یا نوجوان از فعالیت‌های خود باز می‌ماند.
میراحمدی که دانش‌آموختۀ دکترای مشاوره خانواده از دانشگاه اصفهان است، افزود: یکی از بدترین جملاتی که والدین ممکن است به بچه‌های خود بگویند «تو هم شبیه پدرت هستی» یا «تو هم شبیه مادرت هستی» است. والدینی که از هم جدا می‌شوند، دل‌پر و دغدغه‌هایی از زندگی زناشویی خود دارند که نباید آن‌ها را به فرزندشان انتقال بدهند.
عضو هیئت‌علمی گروه مشاوره دانشگاه اصفهان با اشاره به اینکه شاید چنین جملاتی در نظر پدر و مادر کوچک باشد، تصریح کرد: پدر و مادر شاید چنین جملاتی را ساده و بی‌اهمیت بدانند. اما تأثیرات منفی بسیاری بر کودک و نوجوان می‌گذارد، چون به این نتیجه می‌رسد که پدر یا مادرم از من متنفر و بیزار است، همان‌طور که از همسر سابقش نفرت دارد. اگر این برداشت درونی اتفاق بیفتد، احساس امنیت دانش‌آموز خدشه‌دار می‌شود.
او با تأکید بر اینکه طلاق می‌تواند تأثیر منفی بر سلامت روان کودک یا نوجوان داشته باشد، اظهار کرد: پدر و مادرها با رفتارهای اشتباه خود در مقطع بعد از جدایی، ممکن است این تأثیرات منفی را بیشتر کنند. یکی‌دیگر از اشتباهات پدر و مادرها این است که بچه را پیامرسان می‌کنند. پدر و مادر فرزند را مجبور می‌کنند تا پیامشان را به والد دیگر منتقل کند. این پیام‌ها قطعاً محبت‌آمیز نیست و احتمال دارد پر از خشم و نفرت باشد. کودک یا نوجوان در یک بن‌بست قرار می‌گیرد؛ چه پیام را برساند و چه نرساند با مشکلاتی روبه‌رو می‌شود.
اهمیت دیدار هفتگی پدر و مادرانی که زوجیت ندارند
میراحمدی افزود: بازگشایی مدرسه و فاصله‌گرفتن از ایام تفریح و تابستان اغلب به کودک و نوجوان ما استرس و اضطراب وارد می‌کند. این رفتارهای پدر و مادر نیز باعث فشارها و مشکلات مضاعف می‌شود.
عضو هیئت‌علمی گروه مشاوره دانشگاه اصفهان بیان کرد: پدر و مادرها باید یک زمان را مشخص کنند، مثلاً یک روز در هفته را تعیین کنند و درباب موضوعات مختلف به گفت‌وگو بپردازند. درخصوص مسائل خاص مدرسه نیز باید از قبل بحث و گفت‌وگو کنند و به نتیجه برسند. ثبت‌نام، روپوش، رفت‌وآمد، تکالیف و در هر موضوع دیگری باید پدر و مادر صحبت و تصمیم‌گیری کنند. بنابراین، نباید بچه را پیامرسان کرد و به او گفت به پدر یا مادرت زنگ بزن و بگو تو را ثبت‌نام کند یا هر کار دیگری.
این مشاور خانواده گفت: گاهی زن و مرد به طلاق مجبور می‌شوند و راه‌حل دیگری وجود ندارد. درواقع، با طلاق است که سلامت روان خودشان و بچه‌هایشان تأمین می‌شود. از این پس، هر دو والد باید حضور فعال و مثبتی در زندگی دانش‌آموز داشته باشند. نباید یکی از والدین خود را کنار بکشد و تمام مسئولیت‌ها به گردن دیگری بیفتد. هرگاه فرزند برای دیدار نزد یکی از والدین خود می‌رود یا به‌طورکلی با او زندگی می‌کند، نباید والد دیگر را در نظر کودک یا نوجوان بد جلوه بدهد. پدر یا مادر هرگز نباید والد دیگر را از چشم بچه بیندازند.
او با تأمل در اینکه پدر و مادر در ایام مدرسه باید مراقبت بسیاری درخصوص رفتارهای مختلف خود داشته باشند، یادآور شد: نباید پدر یا مادر از کودک یا نوجوان بخواهند که والد دیگر را زیرنظر بگیرد. مثلاً نباید به کودک یا نوجوان گفت که ببین مادر یا پدرت با چه کسی می‌رود و می‌آید. نباید از فرزندشان بپرسند که پدر یا مادرت با چه کسی در ارتباط است یا با چه کسی صحبت می‌کند. همه این‌ها سبب می‌شود که بچه یک نگاه منفی به خودش پیدا کند و گمان کند که خبرچین است. ممکن است به این نتیجه برسد که اگر خبری نداشته باشد، پدر یا مادر نیز او را دوست ندارد. همین مسئله می‌تواند زمینه‌ساز پاسخ‌هایی از طرف کودک یا نوجوان شود که اصلاً وجود خارجی ندارد، چون فقط می‌خواهد جوابی داده باشد و پدر یا مادرش را دلخور نکند.
میراحمدی با تأکید بر اینکه کودک و نوجوان بدون برخورداری از احساس امنیت نمی‌تواند وظایف دانش‌آموزی خود را به‌خوبی انجام دهد، تصریح کرد: برای اینکه کودک یا نوجوان سبک دلبستگی ایمنی داشته باشد، توجه والدین به دو نکته اهمیت دارد. یکی در دسترس‌بودن والدین و دیگری پاسخگوبودن آنان است. ممکن است کودک یا نوجوانِ دانش‌آموز با یکی از والدین خود بیشتر وقت بگذارند، اما پاسخگوبودن هر دو آن‌ها اهمیت ویژه‌ای دارد. پدر و مادر هر دو باید با رعایت نکات مدنظر کمک کنند تا امنیت و آرامش کودک و نوجوان برای گذران مدرسه و درس‌خواندن فراهم شود. باید کمک کنند تا دانش‌آموز بتواند عملکرد خوبی داشته باشد.
انتهای پیام