واکاوی تاریخ فقه‌الحدیث نشان می‌دهد بحث از اصول فهم و مقصود واقعی کلام معصومان، مورد توجه ایشان و اصحاب بوده و از عصر آن بزرگواران و توسط خود ایشان ابداع شده است؛ آن‌سان که ضرورت تمسک به سنت و حدیث، نیز خود ایجاب کرده که ضوابطی توسط امامان علیهم‌السلام برای فهم درست حدیث ارائه شود. یکی از بخش‌های روایی سرشار از این حیث، «احادیث به‌جای مانده از امام باقر علیه‌السلام» است.

از مطالعه روایات رسیده از امام باقر (ع) برمی‌آید که ایشان علاوه بر تبیین بخش عظیمی از معارف دینی، درصدد «تعلیم روش‌های فهم صحیح احادیث» به پیروان خود نیز بوده‌اند؛ تا شیعیان به‌ویژه در زمان غیبت، بتوانند با بهره‌گیری از این روش‌ها، از روایات، منتفع گشته و موجبات هدایت را از آن در هر زمان و شرایطی بیابند.

حدیث، دومین منبع قوانین اسلام است و بسیاری از آموزه‌های دینی ریشه در آن دارد. امامان شیعه، دقت در فهم حدیث را بهتر از حفظ آن بدون توجه می‌دانند و شیعه را به فهم حدیث و عمل به مضمون آن تشویق می‌کنند. ائمه معصومین شیعه به ارزش‌های انسانی اهتمام خاصی دارند و بارها مردم را به رعایت فضایل اخلاقی سفارش کرده‌اند. در این‌جا مجموعه‌ای از روایات اخلاقی از امام پنجم شیعیان امام محمد باقر (ع) ارائه شده که در آن آیه یا آیاتی از قرآن تجلی یافته است.

در ۱۴ حدیث امام باقر (ع) حدود ۳۰ آیه از قرآن تجلی یافته که از تحلیل آنها نتایج مهمی به دست آمده است، از جمله همه ائمه به‌طور عام و امام باقر (ع) به‌طور خاص به قرآن توجه زیادی دارند. ایشان به مردم آموختند که هر  ایده و باور واقعی را از آیات قرآن بجویند، استاد را زیر سوال ببرند و مناظره و مجادله علمی داشته باشند، مدارک خود را از قرآن به‌عنوان مهمترین منبع علمی و دینی بیاورند و از کلمه‌ای که دلیل قرآنی ندارد چشم‌پوشی کند و به ظاهر قرآن بسنده نکرده و به معنای پنهان آن توجه کند. برخی از فضائل اخلاقی که امام محمد باقر (ع) به تبیین آن پرداخته‌اند عبارتند از انعطاف در پذیرش حق، کرامت مؤمنان، روابط عمومی، عقلانیت در روابط عمومی، پرهیز از سخنان بیهوده و باطل، پرهیز از پرسش‌های فراوان، پرهیز از تهمت و گستاخی به مردم، اجتناب از روابط نامشروع و کم‌فروشی.

قرآن از نظر ساختار و محتوا شاهکاری است که آیات آن تأثیری چشمگیر و ناخودآگاه بر ادیبان و شاعران مسلمان داشته و آثار و خلاقیت‌های هنری هدفمند و خارق العاده‌ای را به دنبال داشته است. امامان معصوم نیز سخنان، خطبه‌ها، دعاها و روایات خود را به آیات قرآن آراسته و گاه از آیات قرآن اقتباس کرده‌اند. در روایات پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) آیات قرآن به صورت‌های گوناگون تجلی یافته است. گاه آیه‌ای را برای تفسیر آن می‌خوانند، گاه آیه را دلیل یا سند قول خود (استناد)، گاهی آن را دلیل بر قول خود ذکر (استشهاد) و گاهی از آیات قرآن به‌عنوان تمثیل و کنایه یاد می‌کنند.

تجلی آیات قرآن در روایات اخلاقی امام باقر(ع) و سفارش به صفات نیک

امام باقر (ع) در این روایات ۹ موضوع اخلاقی از ارزش‌ها و صفات نیک انسان را ذکر کرده است و در ادامه به بررسی تجلی آیات قرآن در این روایات می‌پردازیم.

انعطاف‌پذیری در پذیرش حق

«دل انسان از جای خود به حنجره می‌رود تا به حقیقت دست یابد سپس آرام می‌شود.» امام انگشتان خود را به هم گره زد و این آیه را تلاوت کرد:

پس هر که را خدا هدایت او خواهد قلبش را برای پذیرش اسلام باز و روشن گرداند و هر که را خواهد گمراه نماید (به حال گمراهی واگذارد) دل او را از پذیرفتن ایمان تنگ و سخت گرداند که گویی می‌خواهد از زمین بر فراز آسمان رود. این چنین خدا آنان را که به حق نمی‌گروند مردود و پلید می‌گرداند.

در اینجا امام باقر (ع) به آیه ۱۲۵ سوره انعام را استناد می‌کند. از کلام امام باقر (ع) برمی‌آید که روح هر انسانی در جستجوی حقیقت است و تعبیر «قلب انسان در حالی که حقیقت را نیافته است از جای خود تا حلق مضطرب می‌رود» به ظاهر به معنای اضطراب روح در جستجوی حقیقت است.

 وقتی روزی ۱۰ مرتبه در نمازهای واجب خود می‌گوییم «ما را به راه راست هدایت کن»، برای این است که خدا به ما روی کند و دل‌های ما را تسلیم حق کند.

۲توجه به خواست خدا

امام باقر (ع) در توضیح آیه ۱۱۵ سوره طه فرمودند: و همانا ما پیش از این با آدم عهدی بستیم (که فریب شیطان نخورد) و او فراموش کرد و در آن عهد او را استوار و ثابت قدم نیافتیم.

هنگامی که خداوند به آدم (ع) فرمود وارد بهشت شوی، به او فرمود: ای آدم، به این درخت نزدیک مشو. سپس آدم به پروردگارش گفت: چگونه به این درخت نزدیک شوم در حالی که تو مرا و همسرم را از آن نهی کرده‌ای؟ خداوند به او فرمود: نزدیک نشو، یعنی از  (میوه) آن نخور. آدم و همسرش گفتند: بلی، ما به آن نزدیک نمی‌شویم و از (میوه) آن نمی‌خوریم. اما آنان نگفتند «انشاالله». پس خداوند آنان را به حال خود واگذار کرد.

امام باقر (ع) در این روایت، مصداقی از پیامد منفی نگفتن «انشاء الله» را بیان فرموده است که همان فراموشی و اراده کم حضرت آدم در خودداری از خوردن میوه آن درخت ممنوعه است. پس «انشاءالله» گفتن، توجه به اراده خداست که بالاتر از خواسته‌های ماست.

۳کرامت و رستگاری مؤمنان

امام باقر (ع) می‌فرماید: «خداوند به مومن سه خصلت داده است: عزت در دنیا، رستگاری در آخرت، و هیبت در دل ستمگران»، سپس آیه ۸ سوره منافقون را تلاوت کرد: عزّت مخصوص خدا و رسول و اهل ایمان است.

امام باقر (ع) پس از ذکر عواقب نیک ایمان، آیات یک تا ۱۱ سوره مؤمن را تلاوت می‌کند. این آیات نشان می‌دهد که رستگاری برای مؤمنانی است که اعمال خاصی انجام می‌دهند: به‌راستی که مؤمنان رستگار شدند (۱)همانان که در نمازشان فروتنند (۲)و آنان که از بیهوده رویگردانند (۳)و آنان که زکات می ‌پردازند (۴)و کسانی که پاکدامنند (۵)مگر در مورد همسرانشان یا کنیزانی که به‌دست آورده‌اند که در این صورت بر آنان نکوهشی نیست (۶)پس هر که فراتر از این جوید آنان از حد درگذرندگانند (۷)و آنان که امانت‌ها و پیمان خود را رعایت می‌کنند (۸)و آنان که بر نمازهایشان مواظبت می‌نمایند (۹)آنانند که خود وارثانند (۱۰)همانان که بهشت را به ارث می‌برند و در آنجا جاودان می‌مانند(۱۱)

۴نقش عمل صالح در بهشتی شدن

 امام باقر (ع) فرمود: بدان فضیل! به خدا سوگند شما تنها زائران خدا هستید و رحمت الهی فقط برای شماست و اعمالتان مورد قبول است و به‌طور قطع شما مصداق این آیه هستید: (ای اهل ایمان) چنانکه از گناهان بزرگی که شما را از آن نهی کرده‌اند دوری گزینید، ما از گناهان دیگر شما درگذریم و شما را به مقامی نیکو برسانیم. (نساء/۳۱) آیا خشنود نیستی که با نماز و ادای زکات و پرهیز از زبان خود وارد بهشت شوی؟

امام باقر (ع) در این کلام آیه ۳۱ سوره نساء را استناد کرده و این آیه را دلیل بر این است که با رعایت چند نکته به‌طور حتم بهشتی خواهی شد. بهشت، حاصل اعمال نیک؛ امام باقر(ع) در این حدیث، طرحی جامع و زیبا برای اینکه انسان سزاوار بهشت باشد، به تصویر می‌کشد. اعتقاد به مبانی اعتقادی مانند امامت بخشی از راه است. در بخش بعدی باید به ائمه (ع) اقتدا کنیم.

در طرح عملی چند جنبه وجود دارد: عبادت، کمک مالی به مردم، رعایت حقوق افراد و جامعه. هدف از باور واقعی، تقویت بعد عملی است. زیرا اعتقاد باعث انگیزه عمل می‌شود وگرنه هیچ سودی نخواهد داشت. باورهای قلبی زمانی ارزشمند هستند که ما را مجبور به کار کنند.

منابع

«آموزش روش‌های فهم حدیث در روایات امام باقر علیه‌السلام»؛ دکتر محمدرضا شاهرودی، رامین اژدری، امیرحسین فراستی؛ دو فصلنامه علمی مطالعات قرآن و حدیث، سال پانزدهم، شماره دوم، پیاپی ۳۰، بهار و تابستان ۱۴۰۱، صص ۱-۲۴.

«تجلی قرآن در روایات اخلاقی امام محمد باقر (ع)»، رافید صبار عباس، دکتر طاهره سادات طباطبایی امین، دانشگاه کوفه

«تفسیر نور»، محسن قرائتی