به گزارش ایسنا، در دوره‌های صفویه و بعد از آن عزاداری برای سیداشهدا(ع) و یاران با وفای آن حضرت در همه جای کشور پهناور ایران رایج شد، مردم هر شهر و دیاری با هرنوع گویش و فرهنگی که داشتند در ایام ماه محرم و صفر برای حضرت ابا عبدالله الحسین(ع) مجالس عزاداری برگزار می‌کردند، مردم در شهرها و روستاها با برپایی مجالسی مانند: روضه‌خوانی، تعزیه، مجالس مقتل خوانی و یا مجالس وعظ و خطبه، عشق و ارادت خود را نسبت به پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع) و سالار شهیدان(ع) و شهدای کربلا ابراز می‌کردند و در طی گذر زمان این مراسم‌ها و مجالس منظم‌تر و کامل‌تر می‌شد و روحانیون نقش به سزایی در ترویج فرهنگ عاشورا داشتند و همواره این مجالس توسط خود مردم بطور خودجوش برگزار می‌شد.
عشق و محبت به سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین(ع) با شیر و خون مرد و زن سرزمین ایران عجین شده است، این عشق آسمانی است و مردم ایران در همه عصرها و زمان‌ها و حکومت‌ها ثابت کرده‌اند که هرگز از حسین(ع) جدا نخواهند شد. یکی از سبک‌های نوحه‌خوانی آئین عزاداری زمینه‌خوانی است بیش از یکصد و پنجاه سال پیش توسط مرحوم حاج حسین بابا متخلص به مشکین ابداع شد نوحه‌های این آئین همه در دستگاه‌های مختلف آوازی سروده شده است.
در زمینه آیین زمینه‌خوانی با علی عابدی نویسنده کتاب طلوعی در غرب: ادبیات و موسیقی در آیین عزاداری زمینه‌خوانی به گفت‌وگو نشستیم. که در ذیل می‌آید.
یکی از سبک‌های نوحه‌خوانی زمینه‌خوانی است در این زمینه توضیح دهید؟
در بعضی از سایت‌های فضای مجازی و یا در جلساتی که توسط بعضی از مداحان صورت میگیرد از کلمه زمینه‌خوانی استفاده می‌کنند و آنها متاسفانه در پاسخ به کلمه زمینه‌خوانی می‌گویند که: در شروع مجلس سینه‌زنی راسته‌خوانی(دو دستی)، ابتدا زمینه‌خوانی می‌کنند و ابیاتی در قالب و وزن نوحه بین چند مداح یا میاندار رد و بدل می‌گردد تا اینکه مجلس آماده شود، این توضیح آن عزیزانی است که برخی از آنان گاهی محاسن سفید هم دارند و سال‌ها در مجالس سینه زنی شرکت کرده‌اند، اما با عرض تاسف باید به‌این عزیزان بگویم که آنچه که شما آن را زمینه‌خوانی می‌نامید نام آن دوره‌خوانی است، و زمینه‌خوانی یک آئین است و دارای آداب خاص خود و همچنین نوحه‌هایی که فقط برای این آئین سروده شده است چرا که تمام این نوحه‌ها در یکی از دستگاه‌های موسیقی و یا گاهی در چند دستگاه موسیقی سروده شده است و سبک سینه‌زدن آن بسیار متفاوت با دیگر سبک‌های سینه زنی و عزاداریست.
سبکی است که مرحوم مشکین ابداع کرده و نوحه‌ها همه در دستگاه‌های مختلف موسیقی سروده شده و شروع مجلس تا پایان مجلس زمینه‌خوانی همه سینهزنها به همراه میاندار بر روی زمین می‌نشینند و فقط مداح(نوحه خوان) می‌ایستد و معروف به سینه‌زنی یک دستی است و در اکثر نوحه‌ها، سئوال و جواب قرار دارد و حالت مشاعره بین مداح(نوحه‌خوان) با میاندار است، حال با توجه به‌معنی کلمه زمینه‌خوانی به پیدایش این آئین فاخر خواهم پرداخت.
در زمان قاجاریه مردم ایران با برپایی مجالس تعزیه خوانی و روضه خوانی و وعظ گویی در ایام ماه محرم و ماه صفر برای سیدالشهدا(ع) و شهدای کربلا و نیز سالروز شهادت ائمه(ع) عزاداری می‌کردند و اکثر شهرهای بزرگ و کوچک و روستاها نیز به همین روال با گویش‌های مختلف مجلس عزا برپا می‌کردند. در اواخر حکومت مظفرالدینشاه قاجار آئین عزاداری به سبک زمینه خوانی توسط مرحوم حاج حسین بابا متخلص به(مشکین) ابداع شد و دوست و همشهری او عارف قزوینی در تنظیم آهنگ نوحه‌ها به وی کمک فراوانی کرد، از آنجا که هر دو موزیسین و شاعر بودند در خلق این آثار هنرمندانه کوشیدند.
مرحوم حاج حسین بابا متولد شهر قزوین است و در نوجوانی به تهران عزیمت نموده است، متاسفانه زمان دقیق تولد و فوت وی در دست نیست و هرآنچه که در بعضی از مقالات و یا کتب از وی نقل گردیده سند تاریخی ندارد، اما از آنجایی که در عصر مرحوم مشکین افرادی زندگی می‌کردند و خوشبختانه یکی از این افراد استاد این حقیر مرحوم حاج رضا تابش اکبری(خوشنویس) از شاگردان مرحوم مشکین بوده است و از نوابغ آئین زمینه خوانی و سخنوری محسوب بود.
طبق شنیده‌ها و تحقیق این حقیر مرحوم حاج حسین بابا متخلص به (مشکین) فرزند ملا آقاجان در حدود سال 3-1252 شمسی در خانواده‌ای مذهبی در شهر قزوین متولد شد، وی در نوجوانی به تهران عزیمت می‌کند، مرحوم خوشنویس نقل می‌کرد که مرحوم مشکین حدود شش، هفت سال از مرحوم عارف قزوینی بزرگتر بود، مشکین از هوش و ذکاوت سرشاری برخوردار بوده است و در کودکی و نوجوانی ادبیات فارسی و ادبیات عرب را فرا میگیرد و او نیز موسیقی را در همان دوران کودکی و نوجوانی یاد میگیرد، او پس از عزیمت به تهران در محله امامزاده یحیی(ع) ساکن می‌شود. وی به غیر از اینکه موسیقی را خوب می‌دانسته، تار و سه تار را به زیبایی می‌نواخته است و در سرودن اشعار طبعی بسیار روان و شیوا داشته است و نیز در خواندن نقل تبحر ویژه‌ای داشته است چنانکه در جوانی در حدود سال 1270 در یکی از مجالس نقالی که ناصرالدین شاه قاجار ترتیب داده شرکت کرده و داستان کُشته شدن سهراب را آنچنان زیبا نقل می‌نماید که شاه به وجد آمده و به او اسبی را به عنوان صله هدیه می‌نماید.
در اواخر زمان حکومت مظفرالدین شاه قاجار مرحوم حاج حسین بابا با همکاری دوست و همشهری خود عارف قزوینی آئین عزاداری زمینه خوانی را ابداع کرده و شروع به سرودن نوحه‌هایی در دستگاه‌ها و گوشه‌های مختلف موسیقی می‌نماید، این نوحه‌ها هر کدام در یکی از دستگاه‌های موسیقی سروده شده و گاهی یک نوحه را مرکب سروده یعنی در شروع با یکی از دستگاه‌ها و در ادامه گام نوحه عوض می‌شود و آنقدر هنرمندانه گام‌ها عوض می‌شوند و به گوشه‌ها و پرده‌ها اشاره می‌شود و سپس در همان دستگاهی که نوحه شروع شده به آن رجعت کرده و پایان می‌پذیرد.
اینگونه نوحه سرودن کار هرکسی نبوده و نخواهد بود مگر اینکه به همه دستگاه‌های موسیقی آشنا باشد، نکته‌های ظریفی در نوحه‌های سروده شده مشکین گواه این است که او شاعری توانمند و موزیسینی بسیار کار بلد بوده است او هر آنچه در قالب نوحه سروده همه برگرفته از مقاتل و روایات صحیح کتب شیعی مانند لهوف سید ابن طاوس و منتهی الآمال حاج شیخ عباس قمی و دیگر بزرگان شیعه بوده است.
در زمان پهلوی اول محدودیت موجب خلاقیت شد و مرحوم مشکین که در گذشته این سبک را ابداع کرده بود و در تهران و شهر ری نیز در پاتوق‌ها و مساجد و حسینیه‌ها مردم به آئین زمینه‌خوانی عزاداری می‌کردند با فشار حکومت به مردم و اینکه نباید در کوچه و بازار علنی عزاداری کنند این سبک را ترویج کرد و این سبک در همان زمان خفقان به اوج شکوفایی رسید.
آئین عزاداری به سبک زمینه خوانی را ما می‌توان سینه‌زنی ایرانی نامید چرا که تا قبل از اینکه مرحوم حاج مرزوق و دیگران سبک(دو دستی) را از کشور عراق به ویژه کربلای معلی به ایران بیاورند و ترویج دهند، سبک عزاداری به آئین زمینه خوانی در تهران و شهر ری و در پاتوق‌های عزاداری به اوج شکوفایی رسیده بود.
مرحوم حاج حسین بابا(مشکین) ذهن بسیار خلاقی داشت و به غیر از سرودن اشعار در قالب‌های مختلف، در عرصه نقالی و نیز سرودن اشعار نقالی ید طولایی داشت و طومارنامه وی گواه بر این مدعاست، آئین زمینه خوانی دارای آداب خاصی است که همه این آداب بطور پیوسته با هم مرتبط هستند.
جزییات نوحه‌ها به چه صورت بود؟
نوحه‌هایی که توسط مشکین برای آئین زمینه خوانی سروده شده دارای اجزایی به شرح ذیل است: دَم: بیتی است که مصرع اول آن توسط نوحه خوان خوانده می‌شود و میاندار به همراه سینه زنها آن مصرع را تکرار می‌کنند.
ریز: گاهی ریتم نوحه تند می‌شود و ضرب آهنگ نوحه شدت میگیرد و ضربات سینه زدن به ثانیه می‌رسد تا جایی که در هر یک ثانیه یک ضرب سینه با هماهنگی میاندار و نوحه خوان صورت می‌پذیرد.
اوج: بالاترین نقطه ارتفاع آواز را اوج می‌گویند و یکی از شعبه‌های بیست وچهارگانه موسیقی ایرانی می‌باشد.
فرود: الگوهای ملودیک برای بازگشت به مُدِ اولیه یا مایه اصلی موسیقی در اجرای هر دستگاه یا آواز که در نقطه پائین قرار میگیرد فرود نام دارد.
مثل اینکه در آیین زمینه خوانی نوحه به حالت سئوال و جواب دارد؟
در نوحه‌های آئین زمینه خوانی گاهی نوحه‌خوان با میاندار مشاعره می‌کند و در اواسط یک نوحه سئوالی را که مربوط به همان نوحه است و شاعر با هدفی رندانه آن را سروده می‌خواند و میاندار می‌بایست جواب سئوال را بدهد و این به آن معناست که نوحه خوان و میاندار باید با همدیگر هماهنگ باشند و میاندار نیز باید آگاه به متن نوحه و دستگاه آوازی نوحه باشد، در غیر این صورت قاصر از جواب دادن و هماهنگ کردن سینه زن ها می‌گردد.
این سئوال و جواب‌ها همه برگرفته از آئین سخنوری و سَردَم خوانی است و مشکین با هوشمندی تمام و هنرمندانه از مشاعره سخنوری در آئین زمینه خوانی بسیار زیبا استفاده کرده است و با این تلفیق، نوحه‌های زمینه خوانی را سروده و این کار موجب زیبایی نوحه های این آئین شده است. واگویه نوحه: در بعضی از نوحه‌ها از واگویه استفاده کرده است در این حالت یا در قالب بیت است و یا آیه قرآن، که وقتی نوحه خوان به واگویه می‌رسد به میاندار اعلام می‌کند و با خواندن(وای) در حالت آواز، سینه زدن قطع می‌شود و نوحه‌خوان آن بیت یا آیه قرآن را در دستگاه آوازی که برای آن مشخص شده می‌خواند و پس از خاتمه واگویه سینه زنی ادامه پیدا می‌کند.
آداب برپایی مجلس عزاداری به سبک و آئین زمینه خوانی چگونه صورت میگیرد؟
ابتدا میاندار با یکی از ذکرها(دَمها) مجلس را شروع می‌کند و سینهزنها نیز با تکرار اولین بیت ذکر که به آن(شاه فرد) می‌گویند با میاندار هم صدا شده و شاه فرد را تکرار می‌کنند و سپس میاندار ابیات دیگر ذکر را می‌خواند و سینه زنها نیز بیت شاه فرد را تکرار می‌کنند تا پایان دَم‌گیری به همین ترتیب بین میاندار و سینه زنها این ابیات رد و بدل می‌شود. در سال 1304 پس از اینکه رضا شاه بر مسند حکومت تکیه زد و خاتمه دوره قاجاریه را اعلام کرد برای تضمین قدرت مطلق خود دست به اقدامات زیادی زد و به بهانه ایجاد نظمی نوین و باز سازی ایران با هرآنچه که بوی مذهب و دین می‌داد شدیداً برخورد می‌کرد از تعطیل کردن روزنامه‌هایی که مستقل بودند و گاهی حرفی بر خلاف میل و نظر او می‌زدند تا ریشه کن کردن مذهب و دین مردمی که عمدتاً شیعه بودند.
یکی دیگر از برنامه‌های او برخورد با آئین‌هایی که از گذشته مرسوم بود و یا چند سالی بود که آنها شکل گرفته بودند و این آئین‌ها مردم را به مذهب و دین و همچنین مراسم های عزاداری برای ائمه معصومین(ع) تشویق می‌کردند و دقیقاً این خلاف خواسته‌های او محسوب می‌شد، زیرا رضا شاه در نظر داشت تا تصویری از غرب را در ایران اجرا کند. به همین سبب با شدت فراوان برای از بین بردن این آئین‌ها کمر همت را بست. مرحوم خوشنویس نقل می‌کرد که در این سال‌ها من جوان بودم و مرحوم مشکین تقریباً پنجاه و دو سه ساله بود و همه سعی و تلاش خود را بکار بست تا نوحه‌هایی بسراید که همه ماندگار باشند با فشارهایی که از طرف حکومت برای منع عزاداری سیدالشهدا(ع) می‌شد و ایجاد ترس و رعب و وحشتی که بین مردم حاکم شده بود، خوشبختانه آئین زمینه خوانی در همان عصر خفقان شکوفا شد.
یکی از نکات جالبی که مرحوم خوشنویس برایم از مرحوم مشکین گفت این بود که دور اندیشی و تیز بینی او نسبت به هرآنچه که در اجتماع اتفاق می‌افتاد، ایشان می‌گفت قبل از اینکه رضا شاه دستور کشف حجاب را در سال 1314 بدهد، یک شب در جلسه‌ای که جمعی از دوستانم حضور داشتند حدوداً سالهای 7-1306 مرحوم مشکین گفت روزی برسد که خیلی هم دیر نیست و این مردک دستور می‌دهد که چادر از سر هر زن مسلمان بر دارند، و چنین شد.
در این سالهای خفقان در تهران و شهر ری چندین پاتوق عزاداری به سبک آئین زمینه خوانی شروع به فعالیت کردند و شاعران خوش ذوق و با استعداد با تبعیت کردن از مرحوم مشکین به سرودن نوحه‌های زمینه خوانی پرداختند.
انتهای پیام