رجبعلی لباف خانیکی در گفت‌وگو با ایسنا، اظهار کرد: پس از ویرانگری‌های چنگیزخان مغول و فرزندان و سردارانش طی سال‌های ۶۱۷ و ۶۱۸ هجری قمری، هرات و توس نخستین شهرهای خراسان بودند که پس از مرگ چنگیز در نخستین سال‌های دهه ۶۴۰ هجری قمری بازسازی شدند و به سرعت رونق گرفتند.
وی افزود: در حد فاصل آن دو شهر مشهد که به یُمن وجود حرم رضوی به دستور چنگیزخان به عنوان «دارالامان» تعیین شده بود، از همان آغاز تهاجم مغولان به آوارگان و به خصوص متمکنانی که در اندیشه حفظ سرمایه خود بودند، آغوش گشود و همزمان با ویرانی شهرهای خراسان، آبادان شد.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی اضافه کرد: جاذبه زیارتی مشهد و ارتباط میان توس، مشهد و هرات به آبادی‌های مجاور آن محور ارتباطی رونق بخشید و بعدها انتقال پایتخت شاهرخ تیموری از سمرقند به هرات جایگاه سیاسی، اقتصادی و اجتماعی هرات را بیش از پیش ارتقا داد و از قِبَل آن، راه‌های ارتباطی منتهی به هرات و آبادی‌های نزدیک راه‌ها نیز رونق گرفتند و در آن مسیر قلعه‌ها، کاروانسراها، آب‌انبارها، خانقاه‌ها و آرامگاه‌ها ساخته شدند که «آرامگاه نظام‌الدین» از جمله آن‌ها است.
وی بیان کرد: این بنای نسبتاً کوچک و در عین حال مجلل در روستای عشق‌آباد به فاصله حدود ۷ کیلومتری جنوب غرب فریمان واقع و منسوب به نظام‌الدین از نوادگان امام چهارم شیعیان است. آرامگاه نظام‌الدین بنایی آجری به شیوه رازی و مشتمل بر یک ایوان رفیع، یک گنبدخانه و یک فضای معماری منهدم شده در انتها بوده و در حال حاضر از استحکام کافی برخوردار است.
لباف خانیکی عنوان کرد: ظاهراً مجلل‌ترین و زیباترین فضای معماری در این بنا ایوان ورودی بوده که در روند مرمت‌های صورت گرفته در بنا به دلیل نامشخص کاملاً ترمیم نشده و در حال حاضر نمای آن ناقص است و حدود دو سوم قاب‌های طرفین و لچکی‌ها و پیشانی ایوان ترمیم نشده است. ایوان در سمت شمال شرق با ۲ پایه عریض و یک طاق جناغی با ۱۴ متر دهانه، ۶ متر عمق و ۱۲ متر ارتفاع نیز دارد.
وی ادامه داد: معمار کوشیده تا سازه را با صلابت، خوش منظر و زیبا جلوه دهد. بنابراین علاوه بر رعایت تناسب و اندازه‌های طلایی، از آرایه‌های زیبا و متناسب نیز استفاده کرده است. معمار هنرمند جهت تحقق منظورش نمای پایه‌های ایوان را قاب بندی کرده و بر میانه قاب‌های پایینی دو طرف که به شکل طاقنمایی مستطیل با طاق جناقی تجسم یافته، دو نام «الله» و «علی» را به گونه مشبک و شیوه معقلی یا بنایی بر زمینه آجری نخودی رنگ اجرا کرده که در نوع خود بی‌نظیر است.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی تصریح کرد: انتهای هر یک از دیوارهای جانبی ایوان غرفه‌ای ۲ طبقه با انتهای باز ساخته شده که برای آن‌ها کاربری خاصی نمی‌توان متصور شد مگر اینکه معمار با احداث آن‌ها قصد سبک سازی دیوارها داشته است. در نمای داخلی ایوان و ناحیه پاکار طاق تورفتگی نوار مانندی احتمالاً جهت استقرار کتیبه‌ای ایجاد شده است. آن کتیبه احتمالی یا از ابتدا نصب نشده یا فرو ریخته است.
وی خاطرنشان کرد: زیباترین بخش این بنا نمای پوشش ایوان است که نخست با ایجاد فیلگوش‌ها و درگاهی‌ها امکان رسمی‌بندی بر فراز آن‌ها فراهم شده و رسمی‌بندی‌ها در نهایت شمسه‌ای زیبا را بر زیر سقف ایوان شکل داده‌اند. از انتهای ایوان یک درگاهی ورودی به درون گنبدخانه راه می‌یابد.
لباف خانیکی گفت: گنبدخانه فضایی با نقشه مربع با قاعده ۱۴ متر و ۴ طاقی با ۴ نورگیر بر بالای چهار درگاهی ورودی است. در ارتفاع ۶ متری در ناحیه پاکار گنبد گوشوارهای مقرنس مانند پلکانی ایجاد و همراه با طاق‌نماهای مجاور در درون قابی برجسته و ۸ ضلعی به منزله ساقه گنبد قرار گرفته است.
وی افزود: نمای داخلی دیوارها در حال حاضر گچ اندود و رنگ آمیزی شده است، اما تردید نیست که نمای اولیه متفاوت بوده و احتمالا از کتیبه یا تزئیناتی برخوردار بوده است. نوع پوشش گنبدی از درون عرقچین به قطر ۱۲ و ارتفاع ۶ متر است و ساقه گنبد در بیرون بنا استوانه است که با آجرهای خفته راسته زینت یافته است به احتمال زیاد گنبدِ بنا دوپوش بوده که پوشش فوقانی یا اجرا نشده یا فرو ریخته است و در حال حاضر بر فراز ساقه به چشم نمی‌آید.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی اظهار کرد: وضعیت بنا به لحاظ تاریخ‌گذاری چندان مشخص نیست و با اینکه مشابهت‌هایی با بناهای عصر ایلخانی، تیموری و صفوی دارد اظهار نظر قطعی در مورد تاریخ احداث آن امکان‌پذیر نیست ولی نقشه و رسمی بندی‌های سقف ایوان و ساقه استوانه گنبد شباهت آن را به بناهای عصر تیموری بیشتر کرده است.
وی تصریح کرد: با توجه به شواهد و عکس‌های قدیمی بنا در گذشته خسارت‌های فراوان دیده و مرمت شده اما فضای معماری ملحق به آن در سمت جنوب غربی به کلی از میان رفته و تنها داغی طاق‌ها بر دیوار باقی مانده است.
لباف خانیکی بیان کرد: اهالی عشق‌آباد و نواحی اطراف این بنا را به عنوان امام‌زاده مورد نظر قرار می‌دهند و ساماندهی، فضاسازی و رسیدگی به آن موجب شده تا بنا به عنوان یک جاذبه زیارتی و گردشگری مورد توجه قرار گیرد. بنای آرامگاه نظام‌الدین در سال ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
انتهای پیام