بیابان‌زایی و فرسایش خاک؛ این‌ها کلماتی هستند که هنوز بسیاری با آنها و خطراتی که در پی‌دارند آشنا نبوده و بیگانه‌اند درصورتی‌که خطرشان می‌تواند به بزرگی خطر فراگیر و ماندگار گرم شدن هوا باشد.
آمارها نشان می‌دهد ۲۵۰ میلیون نفر از جمعیت جهان گرفتار پدیده و فرایند بیابان‌زایی و تخریب زمین هستند. در مطالعه مشترکی که در سال ۲۰۰۲ توسط دانشگاه کلمبیا و یک مرکز علمی پژوهشی در لندن بر روی ۱۴۲ کشور جهان انجام شد نشان داد بر اساس شاخص پایداری محیط‌زیست، وضعیت ایران بسیار بحرانی است.
کشور ایران در این رده‌بندی رتبه ۱۰۴ را به خود اختصاص داد که پایین‌تر از سودان، چاد، بنگلادش، آنگولا و قرقیزستان قرار گرفته و قابل‌تأمل اینکه در سال ۲۰۰۵ در گزارشی مشابه از همان مرکز، ایران ۲۸ پله نزول کرده و به رتبه ۱۳۲ رسیده است.
در این راستا بود که بانک جهانی ۹ عامل اصلی را در خصوص مشکلات محیط‌زیستی اعلام کرد که عامل شور شدن اراضی کشاورزی و بیابان‌زایی به‌عنوان عوامل اصلی تخریب زمین در نظر گرفته شدند.
افزایش سالانه یک درصد بیابان در کشور
یک کارشناس بیابان‌زدایی در همین خصوص از افزایش سالانه یک درصد بیابان در کشور خبر داد و افزود: دوسوم خاک کشور با پدیده افت سطح آب‌های زیرزمینی مواجه هستند.
میثم مجیدی در گفتو گو با ایسنا افت سطح آب‌های زیرزمینی را یکی از مهمترین نشانه‌های بیابان‌زایی دانست و افزود: شهرهای کاشمر و نیشابور از خراسان رضوی به شدت با پدیده افت سطح آب‌های زیرزمینی مواجه هستند.
وی اظهار کرد: اکنون بیش از ۷۵ میلیون هکتار از اراضی کشور تحت تأثیر فرسایش آبی، ۲۰ میلیون هکتار فرسایش بادی و حدود ۵ میلیون هکتار تحت تأثیر فعالیت‌های کشاورزی هستند.
این کارشناس بیابان‌زدایی عنوان کرد: به‌رغم اینکه سالانه ۸۰ تا ۹۰ درصد از توان قابل استحصال آب‌های زیرزمینی برداشت می‌شود اما این میزان باید به ۴۰ درصد کاهش یابد.
وی با اعلام اینکه تخریب زمین و بیابان‌زایی به‌عنوان یک تهدید جهانی مدنظر قرار گرفته شده است، افزود: در برخی موارد، شرایط اکولوژیکی و محیطی ایران، از بُعد بیابان‌زایی حادتر از آنچه در دنیا اتفاق می‌افتد است.
مجیدی بیان کرد: ایران با مساحتی در حدود ۱۶۵ میلیون هکتار، ۱.۲ درصد خشکی‌های جهان و حدود ۵.۴ درصد پدیده‌ها و مناطق بیابانی جهان را به خود اختصاص داده است.
اکنون ۶۱ درصد وسعت کشور تحت تأثیرات اقلیم خشک و نیمه خشک قرار دارد، همچنین بر اساس آمار سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور حدود ۳۲.۵ میلیون هکتار اراضی بیابانی در کشور وجود دارد که ازنظر تقسیم‌بندی اکوسیستمی، این مقدار گستره مناطق بیابانی به حدود ۴۳.۵ میلیون هکتار می‌رسد.
کارشناس بیابان‌زدایی افزود: از ۴۳.۵ میلیون هکتار، ۲۰ درصد را اراضی شور، ۱۸ درصد اراضی کویری، ۷.۵ تا ۸ درصد را تپه‌ها و پهنه‌های ماسه‌ای به خود اختصاص داده‌اند.
وی ادامه داد: آلودگی زیستی بسیاری از رودخانه‌ها، نشست زمین و تراز منفی آبخوان‌های کشور همه بیانگر این است که با توجه به اقلیم گسترده و حاکمی که در کشور است ایران شرایط بسیار مناسبی برای تخریب زمین و بیابان‌زایی دارد.
فرسایش خاک در خراسان رضوی ۵ برابر متوسط جهانی
بر اساس برآورد کارشناسان سالانه یک درصد از اراضی کشور حدود ۱.۶ دهم میلیون هکتار یا به بیابان تبدیل می‌شود و یا پتانسیل تبدیل به شرایط بیابانی را دارد، هرچند اکنون آمار دقیقی در دست نیست اما به طور تقریبی سالیانه هزار میلیارد تومان و در شرایط بدبینانه بیش از ۴۰ هزار میلیارد تومان به خاطر پدیده بیابان‌زایی و تخریب زمین به کشور خسارت وارد می‌شود.
مرتضی اکبری کارشناس ارشد مناطق خشک و بیابانی سرانه فرسایش خاک در ایران را سالیانه ۱۵ تن در هکتار اعلام کرد و گفت: این آمار برای استان خراسان حدود ۱۸ تا ۲۰ تن در سال برآورد شده است.
وی با اعلام اینکه فرسایش خاک در خراسان رضوی حدود ۵ برابر متوسط جهانی است، این رقم را بسیار بالا دانست و افزود: با توجه به نرخ سالیانه بیابان‌زایی هرساله حدود یک درصد استان خراسان به دلایل مختلف دچار بیابان‌زایی و تخریب زمین می‌شود.
پژوهشگر ارشد مناطق خشک و بیابانی اظهار کرد: به رغم اینکه سرانه بیابانی شدن در کشور و همچنین خراسان رضوی در حدود نیم هکتار اعلام شده اما سرانه جهانی بیابانی شدن دو دهم هکتار در نظر گرفته شده است.
وی با بیان اینکه به طور مستقیم ۱.۶ دهم میلیون هکتار در کشور تحت تأثیر کانون‌های بحران فرسایش بادی قرار دارد، اظهار کرد: در مقایسه با کشور ۱۱.۸ درصد مساحت استان، تحت تأثیر فرسایش بادی قرار دارد. آمار و ارقام نشان می‌دهد خراسان رضوی از نظر تخریب زمین و بیابان‌زایی در شرایط بحرانی قرار دارد.
اکبری با اشاره به اینکه سیستم‌های طبیعی مانند مناطق بیابانی به طور ذاتی پیچیده‌اند و اگر قرار باشد یک اکوسیستم طبیعی به‌ویژه مناطق بیابانی مورد بررسی قرار گیرد، باید تمامی عوامل فیزیکی، بیولوژیکی، اکولوژیکی و اقتصادی اجتماعی آن بررسی شود، گفت: اگر برخورد با این سیستم پیچیده با یک روش ناقص و ناکافی همراه باشد، مدیریت بهینه سیستم ناکارآمد خواهد بود.
این پژوهشگر مناطق خشک و بیابانی با تأکید بر اینکه برای تجزیه و تحلیل مناطق بیابانی، باید یک رویکرد فلسفی یا جامعه نگری در نظر گرفته شود، بیان کرد: امروزه استراتژی‌هایی که برای مهار بیابان‌زایی در جهان استفاده می‌شود بر مبنای پیشگیری بجای درمان است.
اکبری پیشگیری از روند روزافزون بیابان‌زایی را نیازمند آگاهی‌رسانی و ترویج حفاظت از عرصه‌های طبیعی به‌طور عمومی و آموزش‌های اختصاصی دانست که می‌تواند در مهار بیابان‌زایی و تخریب زمین به خصوص در استان خراسان مؤثر و کارآمد باشد.
وی با بیان اینکه استفاده از سیستم‌های پیش‌آگاهی و هشدار اولیه، در کنار تعیین اولویت‌ها و عوامل اصلی مؤثر در بیابان‌زایی می‌تواند نقش بسیار کاربردی در استان خراسان داشته باشد، افزود: به‌رغم اینکه برای هشدارهای اولیه و پیش‌آگاهی به خصوص در مخاطراتی که مثل سیل و زلزله سریع به وقوع می‌پیوندند سامانه‌های خوبی طراحی و حتی اجرایی شده اما در زمینه مخاطراتی مانند خشکسالی و بیابان‌زایی که کند و تدریجی عمل می‌کنند، تاکنون اقدامات اجرایی صورت نگرفته است.
این استاد دانشگاه با تأکید بر اینکه با وجود نیروی انسانی متخصص، شرایط توسعه و اجرایی سیستم پیش‌آگاهی بیابان‌زایی در استان خراسان کاملاً مهیا است، بیان کرد: در زمینه حفاظت، احیاء و بهره‌برداری از عرصه‌های طبیعی که هدف و رسالت اصلی سازمان مراتع، جنگل‌ها و آبخیزداری کشور بوده کارهای بسیار خوبی تاکنون انجام شده است.
وی اجرای طرح‌های مدیریت مناطق بیابانی در سرخس و نیشابور، طرح‌های مقابله با بیابان‌زایی و کنترل کانون‌های فرسایش بادی در گناباد، تربت‌جام، طرح مدیریت جنگل‌های دست کاشت در دشت کاشمر، سبزوار و بردسکن و پروژه‌های ترسیب کربن که در بجستان از سال ۹۱ شروع شده را از جمله کارهایی دانست که تاکنون انجام شده است.
این پژوهشگر با بیان اینکه به دلیل اهمیت موضوع بیابان‌زایی فعالیت‌ها و کارهای اساسی‌تری باید صورت گیرد، افزود: هرچند یکی از مهمترین مسائل، تخصیص به‌موقع و کافی اعتبارات استانی است اما متأسفانه در بسیاری مواقع بودجه مورد نیاز در زمان مناسب خود تزریق نمی‌شود و این کمبود نقدینگی و تخصیص منابع دلیل مهمی خواهد بود که همیشه چندین گام عقب‌تر از فرآیند بیابان‌زایی باشیم.
اکبری همچنین ارتباط مراکز آموزشی با دستگاه‌های اجرایی، فرهنگ‌سازی و حفاظت از عرصه‌های طبیعی، بازنگری قوانین موجود، اجرایی شدن طرح ملی آمایش سرزمین که در برنامه‌های توسعه‌ای نیز به آن بسیار تأکید شده، ارائه سیستم‌های هشدار اولیه بیابان‌زایی و تخریب زمین، توسعه مشارکتی که به‌عنوان یک استراتژی کاربردی است، استفاده بهتر از سازمان‌های مردم‌نهاد (NGO)، اجرای طرح‌های مقابله با بیابان‌زایی و تثبیت ماسه‌های روان در مناطق مرزی را از اقدامات مهم اولویت‌داری دانست که می‌تواند راهکاری مناسب برای جلوگیری از توسعه بیابان‌زایی و تخریب زمین باشد.
وی با بیان اینکه برخلاف بسیاری از جوامع جهانی، نقش سازمان‌های مردم نهاد در ایران به خصوص خراسان رضوی پررنگ نیست، گفت: نگاه به جایگاه و نقش سازمان‌های مردم نهاد در ایران، نیازمند نگاه جدیدی است.
اکبری ازجمله اثرات بیابان‌زایی را افت حاصلخیزی خاک، کاهش تولید، افزایش روستاهای متروکه٬ افت آب‌های زیرزمینی، نشست زمین و افزایش تولید گردوغبار دانست.
سرانه فرسایش خاک در خراسان رضوی حدود ۱۸ تا ۲۰ تن در سال
خراسان رضوی با مساحتی حدود ۱۲.۶ میلیون هکتار و با گستردگی و حاکم بودن اقلیم خشک و نیمه خشک در بیش از ۷۰ تا ۷۵ درصد مساحت استان، با متوسط بارندگی در حدود ۲۰۸ میلی‌متر و دمای متوسط حدود ۱۶ درجه سانتی‌گراد بر اساس آمار ۲۰ ساله، از شرایط اقلیمی مناسبی، برای تخریب زمین و بیابان‌زایی برخوردار است.
رضا روشنی، کارشناس بخش منابع طبیعی و آبخیزداری با اشاره به اینکه خراسان رضوی از نظر طبیعی، با حدود یک میلیون هکتار اراضی جنگلی (حدود ۸.۴ درصد مساحت استان و یک دوازدهم سطح جنگل‌های کشور) و همچنین با داشتن ۵۰.۵ میلیون هکتار رخساره بیابانی (یک ششم اراضی بیابانی ایران) دارای شرایط مستعد بیابان‌زایی است، اظهار کرد: به رغم اینکه سرانه بیابانی شدن در کشور و همچنین خراسان رضوی در حدود نیم هکتار است اما سرانه جهانی بیابانی شدن دو دهم هکتار در نظر گرفته شده است.
روشنی با اعلام اینکه اکنون ۸۰ درصد عرصه‌های سیل‌خیز خراسان رضوی با خطر سیل‌خیزی متوسط تا زیاد و زیاد تا خیلی زیاد روبرو هستند که شهرستان‌های تربت‌جام، تربت‌حیدریه، مشهد و کاشمر از جمله شهرهایی هستند که شدت سیل‌خیزی در آنها زیاد و خیلی زیاد است، بیان کرد: از نظر فرسایش بادی ۱.۶ دهم میلیون هکتار به طور مستقیم تحت تأثیر کانون‌های بحران فرسایش بادی قرار دارد.
وی افزود: بسیاری از شهرستان‌های خراسان رضوی تحت تأثیر فرسایش بادی قرار دارند به طوری که در شمال شرق شهرستان سرخس و در غرب، جنوب غربی و جنوب استان شهرستان‌های سبزوار، کاشمر، بجستان، خواف و نیشابور از جمله مناطقی هستند که فرسایش خاک در آنها بسیار زیاد است.
کارشناس بخش منابع طبیعی و آبخیزداری گفت: علاوه بر آن، برخی از دشت‌های استان نیز زمین به واسطه برداشت بیش از حد سفره‌های آب زیرزمین، دچار نشست شده که می‌توان به نشست متوسط سالیانه ۶۰ سانتی‌متری دشت مشهد و یا ۷۰ سانتی‌متری دشت نیشابور اشاره کرد.
وی همچنین افزایش تعداد چاه‌ها، تبدیل کاربری اراضی از مرتعی و جنگلی به کشاورزی و مسکونی و شور شدن اراضی دشت‌های مشهد، بجستان، کاشمر، نیشابور، سبزوار و درگز که با خطر شور شدن اراضی کشاورزی روبرو هستند را از جمله عوامل انسانی بیابان‌زایی در خراسان رضوی دانست.
روشنی در ادامه با بیان اینکه سرانه فرسایش خاک در ایران ۱۵ تن در هکتار در سال و برای خراسان رضوی حدود ۱۸ تا ۲۰ تن در سال برآورد شده است، اظهار کرد: این موضوع بیانگر آن است که فرسایش خاک در ایران و خراسان رضوی در حدود ۵ برابر متوسط جهانی است.
با توجه به نرخ سالیانه بیابان‌زایی در خراسان هرساله حدود یک درصد خراسان رضوی به دلایل مختلف دچار بیابان‌زایی و تخریب زمین می‌شود. این آمار و ارقام نشان می‌دهد استان از نظر تخریب زمین و بیابان‌زایی در شرایط بحرانی قرار دارد.
وی گفت: پیشگیری از روند روز افزون بیابان‌زایی، نیازمند آگاهی‌رسانی و ترویج حفاظت از عرصه‌های طبیعی به‌طور عمومی و آموزش‌های اختصاصی هست که می‌تواند در مهار بیابان‌زایی و تخریب زمین به خصوص در استان خراسان مؤثر و کارآمد باشد.
بر اساس پیش‌بینی‌ها و گزارش‌ها، خسارت بیابان‌زایی حدود ۵ برابر هزینه‌های پیشگیری و مدیریت اصولی هزینه‌بر خواهد بود. تمامی استان‌هایی که به ویژه در اقلیم ایرانی، تورانی قرار گرفته‌اند از جمله سمنان، اصفهان، یزد، سیستان و بلوچستان و همچنین استان‌های خراسان رضوی، جنوبی و شمالی وضعیت خوبی از نظر شرایط اکوسیستم‌های طبیعی نداشته و با فرآیند تخریب زمین و بیابان‌زایی روبرو هستند.
انتهای پیام