مجموعه موزه‌های آستان قدس رضوی هنگامی که افراد از اقصی نقاط کشور به حرم مطهر رضوی مشرف می‌شوند، نقطه کانونی‌شان رسیدن به ضریح و زیارت آن بوده و شاید بسیاری از افراد تمرکزشان بر نماز خواندن و دعاکردن است، اما حرم مطهر امام رضا(ع) جاذبه‌های دیدنی بسیاری دارد که میراث فرهنگی و دینی ماست که ارزشمند هستند و باید آن‌ها را بشناسیم و یکی از این جاذبه‌ها مجموعه موزه‌های آستان قدس رضوی است.
مجموعه موزه‌های آستان قدس رضوی با بیش از یک میلیون بازدید کننده در سال یکی از بزرگترین و غنی‌ترین مجموعه‌های موزه‌ای در ایران است که بناهای تاریخی آن جلوه‌گر ۶ قرن تزئینات و معماری دوره اسلامی و اشیای تاریخی آن نشان‌دهنده انواع هنرها و صنایع‌دستی ساخته شده طی ۱۰ قرن گذشته است.
گنجینه تاریخ حرم رضوی قدیمیترین بخش و به عبارتی اولین موزه‌ای است که برای نمایش آثار مربوط به حرم رضوی اختصاص یافته و مجموعه منتخبی از آثار و نفایس تاریخی و هنری حرم رضوی مربوط به دوره اسلامی را در معرض نمایش دارد. این موزه در سال ۱۳۵۵-۱۳۵۶ شمسی با ساخت و راه‌اندازی ساختمان موزه مرکزی، از محل ساختمان قبلی به این قسمت انتقال یافت و برای بازدید عموم گشوده شد و به عنوان تنها موزه آستان قدس مجموعه متنوعی از آثار را شامل اشیای کاربردی در حرم مطهر مانند سنگاب تاریخی، درهای چوبی، طلا و نقره، محراب‌های زرین فام و سایر اشیای مرتبط مانند مجموعه اشیای روشنایی، ظروف تطهیر و شست‌وشو، پنجره‌ها، کتیبه‌های طلا، فرش و منسوجات، سکه، تمبر را در برداشت.
اما پس از انقلاب اسلامی با توسعه موزه‌های آستان قدس و گشایش گنجینه‌های تخصصی مانند قرآن، تمبر، فرش و دستبافت‌ها و بالاخره در سال ۱۳۷۸ پس از انتقال کتابخانه مرکزی به محل جدید خود در بست شیخ طوسی توسعه یافت و ۴ طبقه ساختمان موزه مرکزی برای نمایش آثار متنوع و با تفکیک موضوعی اختصاص یافت که طبقه همکف برای نمایش آثار نفیس تاریخی و هنری حرم مطهر امام رضا(ع) در نظر گرفته شد.
در حال حاضر در این گنجینه اشیای ارزشمندی در معرض نمایش قرار دارد. از جمله این اشیا می‌توان به سنگاب خوارزمشاهی، مجموعه‌ای از درهای چوبی مانند درِ دارالسیاده متعلق به دوره ایلخانی، ضریح دوم و چهارم و پنجرههای حرم مطهر، پنجره فولاد (دوره تیموری)، کتیبه مشبک طلا با مضمون سوره انسان متعلق به اولین ضریح امام رضا(ع) که به دستور شاه طهماسب ساخته و بر روی مضجع مبارک نصب شده است، کتیبه‌های طلا به خط علیرضا عباسی خوشنویس مشهور دوره شاه عباس صفوی با مضمون شعری در مدح امام رضا(ع)، آیه الکرسی و صلوات خاصه، وسایل شستشو شامل گلابدان‌ها و ابریقها که در کشیکخانه و توسط خدام استفاده میشدهاند، وسایل روشنایی شامل قندیلها و پیه‌سوزها و مجموعه قفلها اشاره نمود.
گنجینه «هنرهای تجسمی» یکی از موزه‌های هنر در شمال شرق ایران است
این آثار مربوط به سده ششم هجری تا دوره معاصر است. این مجموعه شامل گنجینه هنرهای تجسمی، آبزیان، نجوم، ساعت، سلاح، تمبر، اسکناس، سکه و... می‌شود.
گنجینه «هنرهای تجسمی» موزه رضوی در هشتم تیر سال ۱۳۷۸ خورشیدی تأسیس شد و اکنون یکی از موزه‌های هنر در شمال شرق ایران است که مجموعه‌ای از آثار هنرمندان نامدار ایران و جهان را در معرض دید علاقه مندان قرار داده است. «آب گیر سَن مارکو، ونیز – ایتالیا» اثر ویلیام جیمز (فعالیت هنری از ۱۷۶۱تا۱۷۷۱؛ انگلستان)، «منظره‌ای در ساری، انگلستان» اثر بنجامین ویلیامز لیدر (۱۸۳۱ تا ۱۹۲۳؛ انگلستان)، شش تابلو «منظره» اثر فرانچِسکو دِ نیکولا (۱۸۸۲ تا ۱۹۵۸؛ ایتالیا)، فیلیبرتو کورللی (۱۸۸۶ تا ۱۹۶۹؛ ایتالیا)، آاوگُستو رادیچه (متولد ۱۹۱۳؛ ایتالیا)، تونی بُردینیون (متولد ۱۹۲۱، ایتالیا) و اومبِرتو لیوای (متولد ۱۹۳۰؛ ایتالیا)، «طبیعت بی جان» اثر آِلساندرو کاتالانی (۱۸۹۷ تا ۱۹۴۲؛ ایتالیا)، «منظره دریا» اثر گوئیدو اودیِرنا (۱۹۱۳ تا ۱۹۹۱؛ ایتالیا) و «خیابان» اثر آاوگُستو رادیچه (متولد ۱۹۱۳؛ ایتالیا) از جمله آثار هنرمندان اروپایی مربوط به نیمه قرن ۱۸ تا نیمه قرن ۲۰ میلادی موجود در این گنجینه است که در فاصله سال‌های ۱۹۶۹ تا ۱۹۷۶ از گالری هُنر «ایسِدرا» در رُم-ایتالیا، گالری «ویلیامز» و گالری «الکساندر» در لندن- انگلستان خریداری شده‌اند.
از میان آثار هنرمندان ایرانی می‌توان به تابلوی «معراج» اثر محمد زمان سوم (فعالیت هنری: از دهه ۱۷۵۰ تا ۱۷۹۰م.)، آثار محمد غفاری یا «کمال الملک» (۱۲۲۶ تا ۱۳۱۹) با نام‌های «پول، روستایی از توابع بخش کُجور، استان مازندران»، «رودخانه شیلات فرح آباد مازندران»، «جلگه صفی آباد اشرف (بهشهر) مازندران»، «پل رودخانه تجن- ساری، مازندران»، نقاشی قهوه خانه‌ای با موضوع «وقایع کربلا در دهم محرم سال ۶۱ق.» اثر درویش کاتبی و آثاری از محسن سهیلی، میر عبدالرضا دریابیگی، رضا بدرالسماء، زهره مهانی منش، رسول شفقتی، عبدالحسین محسنی کرمانشاهی، یگانه قدیریان و مهدی فرخی اشاره کرد.
علاوه بر تابلوهای نقاشی، آثار منبت کاری چوب استاد حیدر نیکنام (۱۲۹۵ تا ۱۳۷۴) و محمدرضا توسلی گلپایگانی (متولد ۱۳۱۰) و مجموعه آثار قلمزنی و برجسته کاری روی مس اثر استاد محمد اعتزازی نیز در این گنجینه به نمایش گذاشته شده‌اند.
گنجینه «آبزیان» در تاریخ هشتم تیرماه ۱۳۷۸ مصادف با میلاد مسعود پیامبر عظیم‌الشأن اسلام حضرت محمد(ص) و ولادت باسعادت امام جعفر صادق(ع) در طبقه اول ساختمان مرکزی موزه رضوی با ۴۵۷ مترمربع زیربنا افتتاح گردید. این گنجینه شامل دو بخش نرم‌تنان و موجودات دریایی تاکسیدرمی است در بخش نرم‌تنان تعدادی از گونه‌های مختلف صدف، حلزون و نمونه‌های دیگری به نمایش درآمده است.
در بخش موجودات دریایی تاکسیدرمی نیز نمونه‌های با ارزشی از موجودات دریایی به خصوص خلیج فارس به نمایش گذاشته شده است که شامل گیتار ماهی مومیایی شده، ماهی فوگل، سفره‌ماهی، مارماهی، انواع کوسه‌ماهی، بچه تمساح، لاک‌پشت، اسبک دریایی، ستاره دریایی، مرجان دریایی، توتیای دریایی و... وجود دارد؛ که از نظر علمی و زیست‌شناسی بسیار مورد توجه است.
از جمله اهدا کنندگان شاخص می‌توان به آقایان «محمد سعید فؤاد وهبه» یکی از شیعیان کشور سوریه، دکتر محمد فرهاد رحیمی، عبدالله میرشکاری، مرتضی کوشک باغی، بهروز اسلامی، علیرضا رضایی، محمدابراهیم کریم‌زاده تربتی، ناصر درمحمدی، محسن پیل‌پای، رضا مؤمنی فرد، سید محمد حسنی‌نیا، ابوالفضل عیدیان و... اشاره کرد.
با ظهور اسلام و ضرورت مسیریابی، تعیین قبله و اوقات شرعی، مسلمانان در حوزه علم نجوم و ریاضی به تحصیل پرداختند. دانشمندان برجسته‌ای مانند عبدالرحمن صوفی، خیام، ابوریحان بیرونی و خواجه نصیرالدین طوسی در این زمینه شهرت جهانی دارند. تکمیل و استفاده گسترده از اسطرلاب که یک وسیله پیچیده مهندسی و نجومی است محصول تلاش‌ها و تحقیقات فراوان این دانشمندان است.
گنجینه «نجوم» موزه مرکزی آستان قدس رضوی واقع در صحن کوثر حرم مطهرامام رضا(ع)، عنوان اولین موزه علوم ایران را دارا است که در سال ۱۳۷۸ شمسی افتتاح شده است. بسیاری از آثار این گنجینه توسط مرحوم دکتر سیدجلالالدین تهرانی(۱۲۷۸-۱۳۶۶ خورشیدی) به آستان قدس رضوی وقف شده است. از اشیای شاخص این مجموعه، دو اسطرلاب مسطح و یک اسطرلاب کروی مربوط به دوره صفوی است که توسط استادان مشهور این دوره ساخته شده است. همچنین یک حلقه کریمه یا اسطرلاب چوبی و حلقوی ساخت استاد محمدباقر و یک اسطرلاب شبیه‌سازی شده براساس اسطرلاب استاد محمد مقیم الیزدی از دیگر ابزار نجومی شاخص این موزه است.
برخی دیگر از اشیای نفیس این گنجینه شامل انواع تلسکوپ؛ شکستی و انعکاسی، کره؛ سماوی، نجومی و جغرافیایی، دوربین؛ چشمی، اپرا، تئودلیت (سمت‌یاب)، سکستانت و اکتانت، کادران؛ وسیله اندازه‌گیری زاویه‌های عمودی، انواع مدل حرکت زمین، وسایل نجوم دریایی، چندین نمونه گونیا، خط‌کش و پرگار؛ مورد استفاده در ساخت وسایل نجومی، دستگاه مورس و زلزله نگاراست.
گنجینه «ساعت» مشتمل است بر ساعت‌های آفتابی و مکانیکی، شامل ساعت آفتابی و تقویم، ساعت آفتابی استوایی و قطبنما، ساعت آفتابی افقی و عمودی، شاخص مثلثی و قطب نما، آفتابی حلقوی کوچک، آفتابی استوایی شاخص مثلثی و قطب نما، آفتابی شاخص مثلثی و قبله نمای قابل حمل و نقل عبدالائمه، آفتابی شاخص مثلثی سنگی و... است.
یکی از ساعت‌های شاخص این گنجینه ساعت آفتابی با توپ خورشیدی است، این ساعت اعلام کننده ظهر محلی است، شاخص مثلثی روی یک پایه فلزی نصب شده است که در هنگام ظهر شرعی با جمع شدن نور خورشید در یک نقطه و انعکاس آن به وسیله عدسی بر روی توپ ساعت، محلی که باروت‌ها در آن جمع شده انفجار صورت می‌گیرد که صدای آن ظهر شرعی را اعلام میکند.
موزه‌های جهان به سلاح‌های سرد و گرم تقسیم می‌شود
گنجینه «سلاح و زره» در موزه رضوی در هشتم تیرماه سال ۱۳۷۸ خورشیدی تأسیس شد و اکنون با نمایش انواع جنگ افزار و زره یکی از موزه‌های مطرح سلاح در ایران است. جنگ افزارهای به نمایش درآمده در این گنجینه، حدود چهار قرن از تاریخ و هنر جنگ افزارسازی در ایران را به تصویر کشیده و مانند سایر موزه‌های جهان به دو بخش سلاح‌های سرد و سلاح‌های گرم تقسیم می‌شود.
شمشیر ساخت میرعلی در ۱۰۰۸ق همزمان با دوران سلطنت شاه عباس اول صفوی (۱۰۳۸-۹۹۶ق)، شمشیر ساخت محمد در ۱۲۰۸ق و مُنتَسب به فتحعلی شاه قاجار (سلطنت: ۱۲۶۰-۱۲۱۱ق)، تبرزین ساخت لطفعلی در ۱۱۵۲ق همزمان با دوران سلطنت نادر شاه افشار (۱۱۶۰-۱۱۴۸ق)، قمه ساخت محمد در ۱۲۷۹قمری همزمان با دوران سلطنت دوره ناصرالدین شاه قاجار (۱۳۱۳-۱۲۶۴ق)، کمان های ترکیبی پارسی ساخته شده در اواخر دوره صفوی و اوایل دوره قاجار، سپرهای چرمی از پوست کرگدن و گاومیش مربوط به دوره های صفوی، افشار و قاجار، کلاهخود ساخت سیّد اسماعیل مُنتَسب به نادر شاه افشار (۱۱۴۸ تا ۱۱۶۰ق)، پیراهن رزم یا طلسمات مربوط به دوران زند از جمله آثار تاریخی ارزشمند به نمایش گذاشته شده در بخش سلاح‌های سرد این گنجینه هستند.
در بخش سلاح‌های گرم این گنجینه، ضمن بازدید از انواع تفنگ‌ها، تپانچه‌ها و باروت‌دان‌های قدیمی، با تاریخچه استفاده از این نوع جنگ افزارها آشنا می‌شوید.
گنجینه «ظروف» شامل تعدادی ظروف سفالی، چینی، بارفتن و فلزی است که مربوط به عصر آهن، ۱۲۰۰ سال ق.م.، و دوره تاریخی (مربوط به دوره پیدایش خط) است که منابع با ارزشی برای دستیابی به شیوه زندگی و حتی عقاید مردمان آن روزگار دارد. همچنین ادامه این سیر تاریخی از ظهور اسلام و سلسله‌های مختلف مانند غزنوی، سلجوقی، صفوی و قاجار در این گنجینه به نمایش در آمده است. نمونه‌هایی از ظروف چینی مختلف از قبیل آبی سفید، پنج رنگ و هفت رنگ، ظروف بارفتن و ظروف بلوری دوره قاجار در معرض دید قرار داده شده است.
این گنجینه در اوایل پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی با مدال‌های اهدایی مرحوم غلامرضا تختی در طبقه همکف موزه مرکزی شکل گرفت، اما با اهدای مدال‌های دیگر توسط ورزشکاران و نخبگان علمی، توسعه این گنجینه بیشتر ضرورت پیدا کرد که در ۸ تیر سال ۱۳۷۸ این گنجینه نیز تخصصی‌تر شد و چیدمان آن تغییر کرد. با استقبال فراوان هموطنان و بازدیدکنندگان خارجی از این گنجینه، مسئولان را برآن داشت که گنجینه‌ای مستقل تشکیل دهد. در سال ۱۳۹۲ گنجینه تخصصی «مدال» در طبقه دوم موزه مرکزی با نمایش تعداد قابل توجه‌ای مدال، بازوبند، کاپ، تندیس و نشان افتتاح شد.
از شاخص‌ترین مدال‌های اهدایی می‌توان به مدال‌های اهدائی مرحوم جهان پهلوان تختی، پهلوان سوخته سرائی، مدال‌های جانبازان سرفراز و قهرمان و حماسه‌سازان میهن اسلامی در ورزش های پارالمپیکی و جهانی، جام قهرمانی بیستمین دوره مسابقات قهرمانی تکواندوی جهان در سال ۲۰۱۱ م، تندیس گروه دوچرخه سواران خلیج فارس تا حریم رضوی، شهریور ۱۳۸۵، توپ طلای بهترین بازیکن فوتبال آسیا ۱۹۹۶م، ۲۸ مدال اهدایی علیرضا نصرآزادانی در رشته تکواندو، مدال‌های امیرتوکلیان و مجید خدایی در رشته کشتی اشاره نمود.
مدال‌های قهرمانی جانبازان و معلولان در عرصه‌های بین‌المللی
ورزشکاران جانباز و معلول کشور عزیزمان با عزمی ستودنی و تلاشی مضاعف همواره در عرصه‌های بین المللی درخشیده اند و پرچم مقدس و سه رنگ جمهوری اسلامی ایران را در میادین جهانی به اهتزاز در آورده‌اند و بسیاری از این قهرمانان بنا به ارادت قلبی به مضجع شریف امام رضا(ع) مدال‌ها و کاپ‌های قهرمانی خود را به موزه آستان قدس رضوی اهداء نموده‌اند، جانبازانی از جمله عبدالرضا جوکار، مختار نور افشان، یوسف شه ستا و ... است.
مدال آوران علمی در عرصه‌های بین‌المللی
فرزندان این سرزمین نشان داده‌اند که هرگاه فرصتی برای رشد و تعالی میسر شده، همه قله‌های پیشرفت را فتح میکنند، تک تک دانشمندان و نخبگان سرمایه‌های ایران عزیز هستند و تمام تلاش خود را صرف اعتلای پیشرفت جامعه می‌نمایند و همچون قهرمانان و پهلوانان ورزشی سعی بر درخشش در میادین علمی بین‌المللی دارند.
کسب مدال‌های رنگارنگ، کاپ‌ها و تندیس‌های قهرمانی در رشته‌های مختلف علمی دلیلی بر این مدعا است. بخشی از مدال‌ها و تندیس‌های به نمایش در آمده در گنجینه مدال موزه آستان قدس رضوی متعلق به درخشش این قهرمانان در المپیادهای جهانی است، از آن جمله می‌توان به مدال‌های مرحوم دکتر امرالله احمدی، رضا صادقی، امیررضا محسن‌زاده کرمانی، دکتر مسعود منصوری، علیرضا صفدرزاده میبدی، جانباز علی لائی، علی شریفی زارچی، کاپ‌های قهرمانی روبوکاپ دانشگاه آزاد واحد قزوین و ... اشاره کرد.
گنجینه «تمبر و تاریخچه پستی» موزه رضوی، نخستین و غنی‌ترین موزه تخصصی تمبر و تاریخچه پستی در ایران است که از بدو تأسیس در ۲۱ بهمن ۱۳۶۹ تاکنون با همکاری مجموعه‌داران واقف و کارشناسان برجسته تمبر و تاریخچه پستی از ایران و سایر کشورها، کلکسیونی ارزشمند و متنوع از تمبرها، تاریخچه پستی و دیگر اقلام پستی از ایران و جهان را گردآوری، مستندسازی و نگهداری نموده و بخشی از این مجموعه ارزشمند را در معرض دید بازدیدکنندگان علاقه‌مند قرار داده است؛ این گنجینه علاوه بر مجموعه تمبرها و تاریخچه پستی، کتابخانه‌ای غنی از منابع تخصصی مربوط به مطالعات تمبر شناسی را در اختیار داشته و با محققان و دانشجویان رشته‌های هنر، گرافیک و تاریخ در مقاطع مختلف تحصیلی همکاری پژوهشی داشته است.
یکی از غنی‌ترین موزه‌های سکه در ایران و خاورمیانه است
گنجینه تخصصی «سکه» موزه رضوی، یکی از غنی‌ترین موزه‌های سکه در ایران و خاورمیانه است که در طی سال‌های گذشته با همکاری مجموعه‌داران واقف و کارشناسان برجسته سکه از ایران و سایر کشورها، کلکسیونی ارزشمند و متنوع از سکه‌های ایران و جهان را گردآوری، مستندسازی و نگهداری نموده و بخشی از این مجموعه ارزشمند را در معرض دید بازدیدکنندگان علاقه‌مند قرار داده است.
این گنجینه علاوه بر مجموعه سکه‌ها، کتابخانه‌ای غنی از منابع تخصصی مربوط به مطالعات سکه‌شناسی را در اختیار داشته و با محققان و دانشجویان رشته‌های تاریخ، باستان‌شناسی و هنر در مقاطع مختلف تحصیلی همکاری پژوهشی داشته است.
گنجینه «اسکناس» موزه رضوی، مجموعه نسبتاً کاملی از اسکناس‌های ایران از دوره قاجار تا دوره معاصر و نیز اسکناس‌های کشورهای مختلف جهان را در اختیار داشته و با نمایش بخشی از این مجموعه غنی، بازدیدکنندگان را با تاریخچه استفاده از اسکناس یا پول کاغذی در ایران، واحدهای پولی مختلف در ایران، تاریخچه بانک‌های مسئول چاپ و انتشار اسکناس در ایران، اسکناس‌های سایر کشورهای جهان آشنا می‌سازد.
این گنجینه در ۲۱ بهمن ۱۳۶۹ با همکاری مجموعه‌داران واقف و اهداکنندگان اسکناس از ایران و سایر کشورها تاسیس شد. گنجینه اسکناس موزه رضوی علاوه بر مجموعه اسکناس‌ها، کتابخانه‌ای غنی از منابع تخصصی مربوط به اسکناس و پول را در اختیار داشته و با محققان و دانشجویان رشته‌های هنر، گرافیک، تاریخ و اقتصاد در مقاطع مختلف تحصیلی همکاری پژوهشی داشته است
منبع:
museum.razavi.ir
انتهای پیام