محمدعلی چلونگر، مدیر گروه تاریخ و ایران‌شناسی دانشگاه اصفهان، در ابتدای این همایش که امروز سه‌شنبه (۲۵ اردیبهشت‌ماه) به مناسبت بیستمین سالگرد بنیان انجمن تاریخ شفاهی ایران، و به کوشش دانشگاه اصفهان و انجمن تاریخ شفاهی ایران و با همکاری انجمن علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان، در تالار صائب دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان برگزار شد، بیان کرد: امسال بیستمین سال تأسیس رشته تاریخ شفاهی در دانشگاه‌های ایران و انجمن علمی این شاخه است. به همت دوستان و دانشگاهیان، این برنامه فقط در ۲۰ روز طراحی شد که با وجود این بازه کم بسیار غنی است.
او ادامه داد: دانشگاه اصفهان در تلاش است تا همان‌طور که تاکنون پیشتاز این رشته در کشور بوده، رشته تاریخ شفاهی را نیز در مقطع کارشناسی‌ارشد و از سال ۱۴۰۴ تأسیس کند.
این مدرس تاریخ با تأکید بر اهمیت برنامه‌ریزی، بیان کرد: یکی از هسته‌های اصلی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان و در کنار تاریخ انقلاب اسلامی، تاریخ شفاهی است. این رشته در شورای پژوهشی دانشگاه و به همت دکتر مرتضی نورائی در حال بررسی است که امیدوارم به ثمر بنشیند. ارزیابی تاریخ شفاهی در این چند سال یکی از اهداف اصلی ما در نشست امروز است. به امید آنکه تاریخ شفاهی ما هر روز رو به تعالی بگذارد.
کرونا و شکل‌گیری جریانی نو در تاریخ شفاهی
محسن کاظمی، پژوهشگر تاریخ شفاهی و دانش‌آموخته دکترای تاریخ از دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات، به موضوع «بررسی عملکرد بیست‌ساله انجمن تاریخ شفاهی» پرداخت و گفت: من می‌خواهم قصه انجمن تاریخ شفاهی را برای شما تعریف کنم. ما در آغاز هیچ تصوری از تاریخ شفاهی در دانشگاه نداشتیم هرچند ثبت خاطره در جریان بود.
او افزود: ۲۰ سال پیش در ۱۳۸۳ شمسی، مرحوم نیکبخت و گروهی دیگر به جلسه‌ای تاریخ شفاهی در دانشگاه اصفهان دعوت بودند. من هم آمدم و یادم است که دکتر مرتضی نورائی چقدر ما را با دنیای تاریخ شفاهی، آشنا و برای اعتلای تاریخ شفاهی تلاش کرد.
کاظمی سپس تأکید کرد: به کوشش نورائی بود که تاریخ شفاهی در ایران جان گرفت. کسانی که در حوزه تاریخ‌نگاری فعال بودند به این عرصه از تاریخ نیز وارد شدند. انجمن تاریخ شفاهی در ۱۳۸۳ پایه‌ریزی شد و به مرور پیشرفت کرد. با کاستی‌ها و موانعش نیز آشنا شد.
او بیان کرد: هیچ دانشگاهی به اندازه دانشگاه اصفهان به پیشرفت و توسعه تاریخ شفاهی کمک نکرد. در این سالیان، در نشست‌های مختلف، مباحث نظری، عملی و جنبه‌های گوناگون این رشته بررسی شد. نمونه آن واکاوی فنون و آسیب‌ها و تکنیک‌های مصاحبه در همایش سال ۱۳۸۶ بود. این همایش یکی از رویدادی مهم در علوم انسانی کشور به شمار می‌رفت.
این پژوهشگر تاریخ شفاهی گفت: پس از همایش اخیر بود که تصمیم به چاپ کتاب گرفتیم. نشستی نیز در آستان قدس رضوی برگزار شد. در مشهد نیز اتفاق خوبی برای تاریخ شفاهی کشورمان افتاد. آموزش تاریخ شفاهی هم مسئله‌ای بود که نیاز به بررسی داشت. این موضوع نیز با تأمل در آسیب‌های آموزش و پرورش مورد بررسی قرار گرفت. یکی از پربارترین نشست‌ها را در مجلس برگزار کردیم که آن هم پیامدهای مثبتی داشت و مثل دیگر نشست‌ها کتاب هم از آن چاپ شد.
او با نظر به تاریخ ایران گفت: ما دو مسئله انقلاب و جنگ را داریم که نیازمان را به تاریخ شفاهی دوچندان می‌کند. انجمن در سال ۱۳۹۰ هم در حوزه تاریخ ایثار و شهادت فعالیت جدی کرد و در قالب ارائه کتاب نیز عملکردی مثبت داشت. جهادسازندگی نیز محور یکی دیگر از همایش‌های ما قرار گرفت. در حوزه انقلاب اسلامی نیز که تاریخ شفاهی وامدار آن است، مباحث دنبال شد و نتایج مکتوب هم داشت.
این پژوهنده تاریخ شفاهی افزود: کرونا، هم مانعی بر سر راه تاریخ شفاهی بود و هم جریانی مثبت و مفید ایجاد کرد. افراد بسیاری خاطرات خود را از کرونا نوشتند. بیماران و غسالخانه‌ها و پزشکان و پرستاران از جمله آن‌ها بودند. این جریان به همت انجمن تاریخ شفاهی دنبال شد و به صورت کتاب هم بیرون آمد. انجمن تاریخ شفاهی تنها تشکیلات علوم انسانی بود که بلافاصله بعد از کرونا نشستی جدید برگزار کرد که محوریت آن تاریخ مازندران بود. صدای تاریخ شفاهی نه فقط از دانشگاه اصفهان بلکه باید از همه دانشگاه‌های کشور شنیده شود.
مرجعیت علمی و صنفی و ضرورت گذار از اختلافات
مرتضی نورائی، عضو هیئت‌علمی گروه تاریخ و ایران‌شناسی دانشگاه اصفهان، بحث خود را با موضوع «مرجعیت علمی _ صنفی در عرصه تاریخ شفاهی» آغاز و اظهار کرد: آنچه امروز در تاریخ شفاهی ما اهمیت ویژه دارد، آن هم در دورانی که شبه‌تاریخ زیاد شده است، ارزیابی موقعیتی است که جامعه در آن تاریخ شفاهی را تولید می‌کند.
این پژوهنده ادامه داد: تاریخ شفاهی سهل ممتنع است. یکی از شعارهای تاریخ شفاهی این است که امروز انجام بده و قضاوت را به آینده واگذار کن! این به معنی آن نیست که بی‌تفاوت بگذریم. اما فرصت امروز را نباید از دست داد.
این مورخ به همگانی بودن رشته تاریخ نظر کرد و توضیح داد: همه می‌دانند که تاریخ شفاهی بهترین وسیله برای انتقال میراث و گفت‌وگوی نسل‌هاست. تاریخ شفاهی در دوران سالمندی نیز بسیار اهمیت می‌یابد. یکی از اهداف مهم تاریخ شفاهی فراهم کردن فرصتی بود تا کارگران و زنان و افراد بی‌سواد را نیز به دنیای تاریخ بیاورد. آن هم در زمانه‌ای که تاریخ‌نگاری درباری و حکومتی داشتیم. این محاسن تاریخ شفاهی بود که آن را فراگیر کرد.
نورائی به دشواری تاریخ شفاهی نیز نظر کرد و گفت: گاهی مصاحبه‌هایی می‌بینم که افسانه و رؤیاست. ما به تولیدات وثیق نیاز داریم. البته تاریخ رؤیاگونه هم به عنوان تاریخ جایگزین و عرصه‌ای برای ادبیات داستانی باید در جریان باشد.
او یادآور شد: در مرجعیت علمی تربیت عالمان تاریخ شفاهی بسیار مهم است، مثلاً افراد به کارگاه تاریخ شفاهی می‌روند، اما کم است. این باید تقویت شود. در بحث آموزش متأسفانه مصاحبه‌شوندگان چندان تربیت نشده‌اند. این آسیبی جدی است. مصاحبه کاری سرسری نیست. مصاحبه اصول و تکنیک دارد و متفاوت از کار یک خبرنگار است.
او به مرجعیت پژوهشی هم نظر و توصیف کرد: مرجعیت پژوهشیِ ما نمونه‌های درخور اعتنایی دارد. یکی از آن‌ها کتابی است که در نشست آستان قدس رضوی چاپ شد. در موضوعاتی که قابلیت توسعه و اهمیت دارد، دانشگاه اصفهان و انجمن تاریخ شفاهی واقعاً اثرگذار بوده است. تواریخ خاندانی، اصناف، خانواده‌ها، مجلس‌پژوهی و... از جمله آن‌ها به شمار می‌آید.
نورائی بحثش را چنین دنبال کرد: متأسفانه در نگارش مقاله تاریخی پژوهشگران این حوزه ضعیف هستند. انتظار داریم بیشتر در این عرصه گام بردارند. بحث قیمت و حقوق صنفی مصاحبه‌کنندگان نیز مهم است. برای هر مصاحبه ما حدود ۷۰۰ تومان در شهرستان‌ها و در تهران بیش از یک میلیون تخمین زدیم. مصاحبه‌کنندگان باید با این حقوق خود آشنا باشند. گاهی به خاطر اختلافات در قیمت‌گذاری، پروژه ناتمام می‌ماند. مالکیت مادی و معنوی نیز باید بررسی شود. داشتن مرجعیت مشخص با توجه به این مسائل بسیار اهمیت دارد. وجود ناظر در جلسه مصاحبه می‌تواند مشکلات ما را از برخی جنبه‌ها کم کند.
تاریخ شفاهی عرصه‌ای فراتر از تاریخ جنگ است
مرتضی دهقان‌نژاد، عضو هیئت‌علمی گروه تاریخ و ایران‌شناسی دانشگاه اصفهان، به سراغ مبحث «نقش دانشگاه‌ها در آینده توسعه تاریخ شفاهی ایران» رفت و توضیح داد: علوم انسانی بعدی از دنیای امروز ماست که مثل هر مقوله دیگری در حال پیشرفت است و متناسب با نیاز به وجود آمده.
او ادامه داد: انسان توانایی ندارد که تمام ابعاد یک واقعه تاریخ را بداند. ما در تاریخ نادانسته‌ها و جنبه‌های تاریک بسیار داریم. ما باید برای روشن‌شدن این مسیر تلاش کنیم.
این پژوهشگر تاریخ معاصر گفت: یک مسئول وقتی منصبی دارد یک چیز می‌گوید و بعد از کناررفتن و خانه‌نشینی حرف دیگری می‌زند! کدام دوره زندگی او واقعیت دارد؟! باید یک مصاحبه‌کنندۀ ماهر رو در روی او قرار بگیرد تا معلوم شود که کدام دوره زندگی‌اش صادق بوده است!
دهقان‌نژاد با نظر به اینکه ما خیلی در مباحث تاریخ شفاهی عقب هستیم، توضیح داد: در غرب و دیگر نقاط دنیا حتی ترکیه در تاریخ شفاهی و مصاحبه پیشتاز هستند. دنیا ارزش تاریخ شفاهی را دانسته است. ما هم با وجود موانع ضرورت دارد که این راه را ادامه دهیم. در دنیا از ۱۹۷۹ تاریخ شفاهی و انجمنش راه افتاده است و همایش‌های بین‌المللی هم دارد. باید در ایران هم همایشی بین‌المللی داشته باشیم. متأسفانه دانشگاه‌های تهران در این زمینه فعالیت علمی و درستی نداشته‌اند.
این مدرس تاریخ بیان کرد: چرا دانشگاه‌ها به تاریخ شفاهی رغبت ندارند؟ شاید چون برخی تاریخ شفاهی را به تاریخ جنگ محدود کردند. اما این همه تاریخ شفاهی نیست. دانشگاه‌های ما علم کافی در این زمینه نداشتند و تمایل هم نشان ندادند. یکی از دلایل پشت‌کردن به تاریخ این است که افراد دوست ندارند لایه‌های پنهان زندگی‌شان آشکار شود!
این محقق از جنبه‌ای دیگر نیز به دانشگاه‌ها نگاه و اظهار کرد: نپذیرفتن مسائل نو همواره در جامعه دانشگاهی و نخبگانی ما معضل بوده و مانعی بر سر راه دانشگاه ما به حساب می‌آمده است. چه بخواهیم و چه نخواهیم تاریخ شفاهی در دنیا رو به رشد و توسعه دارد. اگر پیش نرویم، عقب می‌مانیم.
ضرورت تبیین ماهیت و متولی تاریخ شفاهی
«ارزیابی نگاه دانشگاه‌ها به موضوع تاریخ شفاهی» عنوان سخنرانی مسعود کثیری، عضو هیئت‌علمی گروه تاریخ و ایران‌شناسی دانشگاه اصفهان بود که چنین بیان کرد: اینکه چرا به جز دانشگاه اصفهان سایر دانشگاه‌ها به تاریخ شفاهی ورود نمی‌کند، دغدغه است. جامعه دانشگاهی ما در این حوزه سردرگم است. ماهیت تاریخ شفاهی، متولی آن و فرصت‌ها و تهدیدهایش برای ما اهمیت بسیاری دارد.
او ادامه داد: در این حوزه، سؤالات متعددی می‌توان مطرح کرد. آیا تاریخ شفاهی یک روایت است یا دانشی انتقادی و مقایسه‌ای است؟ آیا تاریخ شفاهی فقط ثبت تجربه زیسته است؟ آیا باید به سراغ بزرگان برویم یا با طبقات فرودست نیز مصاحبه کنیم؟ اگر تاریخ شفاهی تاریخ است، باید الزامات تاریخ‌نگاری در آن رعایت و مکتبش نیز مشخص شود.
این پژوهشگر اضافه کرد: متولی تاریخ مبهم است! خیلی‌ها خود را متولی تاریخ شفاهی می‌دانند. پزشکان و روان‌شناسان نیز برای درمان به جهان تاریخ شفاهی علاقه‌مندند. پژوهشگران تاریخ و اهالی علوم انسانی هم خود را متولی می‌دانند. سیاستمداران هم غالباً برای توجیه عملکرد و ایدئولوژی خویش به دنبال آن هستند. افراد برای اسطوره‌سازی و جذب مخاطب دست به این کار می‌زنند.
این مورخ به آینده‌پژوهی نیز نظر کرد و توضیح داد: گروه آینده‌پژوه نیز در عرصه تاریخ شفاهی ادعاهایی دارند. طبقات مختلف اجتماعی دیگر نیز در عرصه کنش‌گری اجتماعی به دنبال تاریخ شفاهی هستند. با این افراد پرمدعا راه به جایی نخواهیم برد، مگر اینکه به سؤالات اساسی خود در تاریخ شفاهی پاسخ بدهیم. آن روز، مشخص می‌شود که متولی تاریخ شفاهی کیست.
چه معجزه‌ای از تاریخ شفاهی انتظار دارید؟
علی ططری، پژوهشگر تاریخ شفاهی و مدرس این رشته، با تأمل در موضوع و عنوان «آسیب‌شناسی تولیدات تاریخ شفاهی در ایران» یادآور شد: ما ۵ انجمن تاریخی داریم و امروز ۲۰سالگی انجمن تاریخ شفاهی را جشن می‌گیریم که دستاورد کمی نیست.
او افزود: امسال با شعار تاریخ شفاهی در ترازو آمده‌ایم تا این رشته را بسنجیم. مصاحبه‌کننده و مصاحبه‌شونده و کارفرما ۳ ضلع اصلی کار شفاهی است که باید هر ۳ را تبیین کرد. اما آیا باید حتماً تاریخ شفاهی را منتشر کنیم؟ خیر ضرورتی ندارد. چون هرچه در یک کار پژوهشی جلو می‌رویم، ابعاد تازه‌ای از آن نمایان می‌شود. تاریخ شفاهی آرشیوسازی می‌کند، صرفاً تولید کتاب نیست.
این پژوهشگر تاریخ شفاهی توضیح داد: پروپوزال‌نویسی کم مسئله‌ای نیست که باید در عرصه تاریخ شفاهی اجباری شود. راستی‌آزمایی نیز مقوله‌ای بسیار پیچیده است که در این مجال کوتاه نمی‌توان آن را تبیین کرد. خدمات آرشیوی نیز باید توسعه پیدا کند و مصاحبه‌ها در اختیار پژوهشگران قرار بگیرد.
ططری ادامه داد: ما باید در بخش پرسش هم قوی عمل کنیم. برخی پرسش‌ها عمومی هستند، اما برخی سؤالات تخصصی است. لزومی ندارد که از پیش از مصاحبه همه سؤالات را در اختیار مصاحبه‌شونده قرار دهیم.
این محقق توضیح داد: حقوق راوی نیز مهم است. مصاحبه‌شونده هم باید حقوقش رعایت شود. این شخص شاید حتی در تأمین هزینه رفت‌وآمد هم با مشکل روبه‌رو باشد. بحث آموزش نیز بسیار مهم است. گروه‌های مختلفی در حال آموزش هستند، اما فراگیر نشده است. پیش‌مصاحبه هم اهمیت دارد.
این تاریخ‌نگار ادامه داد: سؤالات متنوعی می‌توان به عنوان چالش‌های تاریخ شفاهی مطرح کرد. چرا تاریخ شفاهی با اقبال عمومی روبه‌رو شد؟ کارفرما چه معجزه‌ای از تاریخ شفاهی انتظار دارد؟ تاریخ شفاهی چه درد جامعه را برطرف می‌کند؟ علت پناه‌بردن به تاریخ شفاهی چیست؟ آیا هرچه عنوان تاریخ شفاهی دارد، در این حوزه قرار می‌گیرد؟
تاریخ شفاهی در میانه فرودست و فرادست
مرتضی رسولی‌پور، مدیر بخش تاریخ شفاهی مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، عنوان بحثش را «چشم‌انداز آینده تاریخ شفاهی ایران» قرار داد و خاطرنشان کرد: نگاه ما در بررسی تاریخ معاصر غالباً درونی نبوده است. چون می‌خواستیم بحث خادم و خائن به سرزمین را مطرح کنیم. اما به مرور معلوم شد که این دسته‌بندی‌ها آسیب است.
او ادامه داد: به وجود آمدن انجمن علمی تاریخ شفاهی به ما کمک کرد تا در مسیری درست‌تر گام برداریم. انجمن مباحثی نو مطرح کرد. یکی از بحث‌های مهم امروز این است که متولیان تاریخ شفاهی چقدر تاکنون موفق بوده‌اند.
این پژوهنده توضیح داد: برای مشخص‌شدن چشم‌انداز تاریخ شفاهی باید وضعیت کنونی آن را بررسی کرد. توصیه می‌کنم کارهای تاریخ شفاهی را به قبل از انقلاب محدود کنید. هنوز بسیاری از اسناد جنگ در دست ما نیست. البته کار در این حوزه هم باید باشد، اما نباید از توسعه و ارتقای آن در گذر زمان غفلت کرد.
او با نظر به اینکه تاریخ شفاهی می‌تواند زبان واسطه میان بالادستی‌ها و پایین‌دستی‌های جامعه باشد، گفت: نقش میانی مورخان تاریخ شفاهی میان طبقات مختلف یا نهاد قدرت اهمیت بسیاری دارد. نبود این طبقه میانی بود که به سقوط پهلوی منجر شد.
رسولی‌پور تأکید کرد: خواسته‌های مردم باید به حکومت به درستی منتقل شود. حکومت نیز باید به خوبی پیامش به مردم برسد. اهمیت آن بسیار زیاد است. اگر این را نادیده بگیریم، اگر در ابعاد مختلف نرم‌افزاری و سخت‌افزاری مصاحبه درست عمل نکنیم، با مشکلات روزافزونی روبه‌رو می‌شویم.
او توضیح داد: باید دنبال مسائل نو رفت. چرا وقتی درباره شهید مصاحبه می‌کنند، درباره همسر و فرزندانش حرفی نمی‌زنند؟ چرا زندگی آنان از جنبه‌های مختلف اقتصادی و اجتماعی بررسی نمی‌شود؟ اگر تاریخ شفاهی در مسیری درست قرار بگیرد، مشکلات ما نیز کم می‌شود.
این پژوهشگر تاریخ شفاهی گفت: ما نباید فقط متن را به مخاطب عرضه کنیم. دادن فیلم و صوت و بازتاب لهجه و زبان بدن نیز اهمیت اساسی دارد. از کیفیت کار نباید غافل شویم. نباید به گروه‌های بالا وابستگی داشته باشیم. تاریخ شفاهی برای اینکه صدای مردم و طبقات مختلف باشد، باید از این وابستگی بگذرد.
مرد صبور و آرام تاریخ شفاهی
سعید فخرزاده، پژوهشگر تاریخ شفاهی، با تمرکز بر موضوع «نکوداشت رحیم نیکبخت؛ عضو هیئت مؤسس انجمن تاریخ شفاهی ایران» گفت: نیکبخت، اولین فرزند خانواده روستایی‌اش در سراب است. در همان کودکی‌اش به تهران می‌آیند. و نیکبخت از کودکی به تاریخ علاقه‌مند می‌شود.
این محقق یادآور شد: نیکبخت رشته تاریخ را در دانشگاه شهیدبهشتی تهران آغاز کرد. مطالعات خود را نیز از همان زمان کلید زد. او در حوزه تاریخ عاشورا فعالیت و علاقه جدی داشت. به منطقه آذربایجان، زادگاهش نیز علاقه‌مند بود و ده‌ها کتاب در این حوزه منتشر کرد. تأسیس مؤسسه دیار کهن برای حفظ هویت آذربایجان ایران هم بخشی دیگر از اقدامات او بود.
فخرزاده توضیح داد: نیکبخت صبور و کم‌حرف بود و آرامش خاصی داشت. او می‌توانست در تاریخ آذربایجان مطرح شود، اما فرصت نشد و زود از دنیا رفت.
انتهای پیام