هنگامی ‌که افراد از اقصی نقاط کشور به حرم مطهر رضوی مشرف می‌شوند، نقطه کانونی‌شان رسیدن به ضریح و زیارت آن بوده و شاید بسیاری از افراد تمرکزشان بر نمازخواندن، دعاکردن و... است، اما حرم مطهر امام رضا(ع) جاذبه‌های دیدنی بسیاری دارد که میراث فرهنگی و دینی ماست که ارزشمند هستند و باید آن‌ها را بشناسیم. یکی از این جاذبه‌ها، موزه قرآن و نفایس حرم مطهر رضوی است.

موزه قرآن و نفایس حرم مطهر رضوی در ۲۲ بهمن سال ۱۳۶۴ ش، به عنوان اولین گنجینه تخصصی برای نمایش نسخه‌های خطی قرآن، مرقعات و آثار هنری هنرمندان آستان قدس رضوی، در ساختمان شماره ۳ موزه آستان قدس رضوی افتتاح شد و بیش از هشتاد نسخه قرآن نفیس، جلدهای لاکی و تعدادی مرقعات از مجموعه آثار موجود در مخازن آستان قدس رضوی انتخاب و  نمایش داده شده است.

در سال ۱۳۸۹ و سال ۱۳۹۲ ش، سه تالار به مساحت ۶۵۰ متر مربع به فضای نمایشی این موزه افزوده شد و یک تالار به نمایش قرآن‏‌های پوستی مربوط به سه قرن اول هجری (برخی منسوب به خط امامان اطهار(ع))، یک تالار برای نمایش منتخبی از قرآن‌های نفیس از قرن چهارم تا قرن سیزدهم هجری و تعدادی از مرقعات، و یک تالار به نمایش قطعاتی از آثار خوشنویسی از قرن نهم تا عصر حاضر است.

برخی از آثار مهم به نمایش درآمده در گنجینه قرآن و نفایس، عبارتند از مجموعه نفیسی از قرآن‌های خط کوفی نوشته شده بر پوست، منسوب به دست‏خط ائمه اطهار(ع)، با قدمت ۱۰۰۰ساله که شاه عباس صفوی وقف نموده و وقف‏نامه آن توسط شیخ بهایی نوشته شده، علاوه بر این یک جزو از قرآن مربوط به قرن چهارم هـ.ق که در سال ۳۹۳ ق توسط ابوالقاسم منصوربن محمدبن کثیر (وزیر و صاحب دیوان مسعود و محمود غزنوی) وقف شده است.

برگی از قرآن مربوط به قرن چهارم هجری، مشهور به خط پیرآموز، یک جزو از قرآن مربوط به قرن پنجم قمری که واقف و کاتب آن ابوالبرکات در رمضان ۴۲۱ ق است، دو جزو از قرآن نفیس به خط و تذهیب عثمان‌بن حسین وراق به تاریخ ۴۶۶ ق، نسخه‌‏های قرآن مربوط به قرن پنجم و شش هجری، با ترجمه فارسی کهن، دو نسخه قرآن به خط یاقوت مستعصمی، برجسته‌ترین خطاط قرن هفتم هجری، هشت برگ از قرآن به خط محقق روی کاغذ خانبالغ، منسوب به خط بایسنقر میرزا از دوره تیموری، دو نسخه پارچه‌‏ای زیارت‌نامه طوماری شامل جامعه کبیره روی پارچه کتان به تاریخ ۱۲۲۱هجری و مجموعه زیارت وارث و حضرت رضا(ع)، اهدایی استاد محمود فرشچیان، انواع جلد شامل جلد سوخت، ضربی و لاکی روغنی، انواع قلمدان‌های لاکی روغنی، چوبی منبت‌کاری و خاتم ‏کاری و فلزی، رحل و جعبه قرآن خاتم‌کاری شده همچنین انواع وسایل کتابت (قلم، دوات، قلم‏تراش، قیچی و قط‏زن) همچنین تابلو نقاشی قهوه‏ خانه‌ای مربوط به اوایل دوره قاجار است. برخی از مهمترین آثار در موزه قرآن و نفایس به شرح ذیل است:

قرآن با دستخط منسوب به حضرت امام علی(ع)

این قرآن، ۶۹ ورق از جنس پوست به رنگ نخودی روشن داشته و آغاز آن، «بسمله، الر» کتاب «أُحکمت آیاته» (آیه ۱ سوره مبارکه «هود») و پایان آن و لایشرک بعباده ربه أحداً (آیه ۱۱۰ سوره مبارکه «کهف») است؛ آیات به خط کوفی ممتاز با مرکب مشکی مایل به قهوه‌ای در ۱۵ سطر در فضایی به ابعاد ۲۵ × ۱۶,۵ سانتی‌متر نگاشته و با دایره‌های قرمز رنگ، اِعراب‌گذاری شده‌اند.

صفحه اول این قرآن، وقف‏نامه به قلم  «شیخ بهایی» (۹۵۳تا۱۰۳۰ق) بوده و صفحه‌های دوم وسوم آن، دارای تذهیب هستند. اسامی سوره‌‏ها و عدد هر ۱۰ آیه در دایره زرین به خط زر با تحریر نوشته شده است. دارای نشان‌‏های ترنجی و مُذهب در فواصل آیات است. دارای یادداشت‌های تاریخی «داخل عرض شد» و «زیارت شد» و «ملاحظه شد» با مهر متصدیان وقت از شعبان ۱۲۶۶ تا نوزدهم شوال ۱۳۴۲ هـ. ق است. جلد این قرآن تیماج قهوه‌ای ضربی دو رو و نوساز است. کتابت این قرآن به امیرالمؤمنین امام علی بن ابیطالب(ع)، نسبت داده شده  که اهداکننده آن، شاه عباس صفوی، در ۱۰۰۸ق است.

قرآن با دستخط منسوب به حضرت امام رضا(ع)

این قرآن، دارای ۲۷ ورق از جنس پوست به رنگ نباتی است. متن آن از وسط آیه ۶۰ سوره مبارکه «نور» آغاز شده، به ترتیب شامل سوره‏‌های قصص، عنکبوت، روم، لقمان، سجده، احزاب، مؤمنون، فصلت، جاثیه، أحقاف و واقعه است و به آیه ۴ سوره مبارکه «حدید» ختم می‌شود. اما به جز سوره‌های مبارکه «لقمان» و «سجده»، به دلیل نبود برخی از اوراق، هیچ‌یک از سوره‌های آن کامل نیستند. آیات به خط کوفی ممتاز با مرکب مشکی مایل به قهوه‌ای در ۱۶ سطر در فضایی به ابعاد ۱۷,۷ × ۱۲.۲ سانتی‌متر نگاشته و با دایره‌‏های قرمز، اعراب‏‌گذاری و با نقطه‌‏های مشکی، نقطه‌گذاری شده است. علامات تشدید، همزه و مد به رنگ زنگار (سبز) گذاشته شده است. دارای هفت سر سوره به زر تحریردار (عنکبوت، لقمان، سجده، احزاب، فصلت، احقاف، حدید) مزین به نقشی زرین به طرح اسلیمی و به شکل درختی که در حاشیه آن واقع  است. در پایان هر سوره خطی گره‏ دار به تحریر و زر تا آخر سطر کشیده شده، و در فاصله هر ۱۰ آیه یک ترنج کوچک به تحریر و زر و زنگار و شنگرف نقش شده است. دارای مُهرهای تاریخی بازدید از این نسخه است. جلد این قرآن نوساز و از چرم تیماج قهوه‌ای روشن است که با جدول‌بندی مزدوج و نقش یک ترنج ضربی تزیین شده است.

کتابت این قرآن به امام علی بن موسی الرضا(ع)، نسبت داده شده است، در اوراق کاغذی اضافه شده به آغاز این نسخه یادداشتی از آیت‌الله سیدهادی میلانی دیده می‌شود که در آن، به این انتساب تصریح شده است. این نسخه پیش از انتقال به حرم رضوی، در منزل علامه سیدعلی نوری در نجف اشرف نگهداری می‌شده و در بهمن ماه ۱۳۳۸ مقارن با دوران نیابت تولیت آقای محمد مهران خریداری و توسط تولیت وقت آستان قدس رضوی، وقف کتابخانه حرم رضوی می‌شود.

برگی از قرآن به خط بایسنغر

این ورق قرآن که روی آن از «عَرَبِیًّا لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُری‌» (آیه ۷ سوره مبارکه شوری) تا «وَ مَا اخْتَلَفْتُمْ فِیهِ مِنْ شَیْ‌ءٍ فَحُکْمُهُ إِلَی اللَّهِ»، (آیه ۱۰ سوره مبارکه شوری) و پشت آن آیات ۱۰ تا ۱۳ سوره مبارکه «شوری» است، به خط محقق جلی در هفت سطر روی کاغذ خانبالغ ایرانی با مرکب مشکی کتابت شده و منسوب به خط بایسنقر بن شاهرخ تیموری است.

در دوره پهلوی بین السطور این ورق طلا اندازی و با نقوش گل و برگ‌های زرین تزیین شد و با خطوط قرمز، طلایی و تحریر لاجورد جدول‌کشی شده است.

۶۸ ورق از این قرآن در مخزن کتب خطی و موزه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. بنا بر اسناد مکاتبات موجود در آرشیو مدیریت اسناد آستان قدس رضوی، تعدادی از این اوراق در آستان قدس رضوی موجود بوده که در سال ۱۲۷۷ هـ.ق توسط ملامحمدعلی صحاف مرمت گردیده و تعدادی نیز در سال ۱۳۰۳ش، از امام‏زاده ابراهیم در شهرستان قوچان به منظور حفاظت و مرمت و نگهداری به آستان قدس رضوی منتقل شده و در حال حاضر هفت برگ دیگر از این قرآن در موزه قرآن و نفایس در نمایش است. کاتب این اثر منسوب به بایسنغر میرزا، پسر شاهرخ تیموری در سال ۸۰۲- ۸۳۷ق است.

قرآن وقفی ابن کثیر

این قرآن دارای ۱۴۲ ورق از جنس کاغذ دولت‌آبادی به رنگ حنایی است و شامل جزء سیزدهم (از آیه ۵۳ سوره مبارکه «یوسف» تا پایان سوره مبارکه «ابراهیم») است، آیات به خط کوفی دوره تکامل با مرکب مشکی در ۴ سطر در فضایی به ابعاد  ۵,۵ × ۴.۵ سانتی‌متر نگاشته شده است.

صفحه اول دارای یک کتیبه مذهب مسستطیلی مزین به گل وبرگ و پیچ پیوست به یک نشان ترنجی مذهب مرصع و دارای اعراب، اعجام، شد، مد و تنوین است. همچنین نشان‌های ترنج زرین، سرسوره‌ها تاج نشان و اسامی سوره‏‌ها به زر تحریر‏دار نوشته شده است. این نسخه در پایان متن یک تسمه با نقش تزیینی مُذهب مرصع دارد. (شیوه کتاب‌آرایی این قرآن ایرانی و مکتب خراسان قرن چهارم قمری است). این جزو قرآن، دارای سجع مُهر و دو عرض دید به تاریخ ۱۲۸۹ و ۱۳۱۵ قمری و جلد آن تیماج عنابی با حاشیه ضربی زنجیره‏ای است. درون جلد شامل کاغذ حنایی و نوساز می‌شود که توسط ابوالقاسم منصور بن محمد بن کثیر در ۳۹۳ ق وقف شده است.

قرآن به خط اختراعی بابری

این قرآن دارای ۲۶۵ ورق از جنس کاغذ کشمیری به رنگ حنایی است. آغاز آن سوره مبارکه «فاتحه الکتاب» و پایان آن، سوره مبارکه «ناس» است. بر هر ورق از این نسخه، آیات در ۱۷سطر، به خط اختراعی بابری با مرکب مشکی، در جدولی به ابعاد ۸×۶ سانتی‌متر نوشته شده است.

صفحه اول و دوم دارای دو کتیبه مستطیلی به طلا در بالا و پایین صفحه و جدول به طلا و قرمز است و متن با خط طلا بر زمینه کاغذ نوشته شده است. سایر صفحات متن با مرکب مشکی و اسامی سوره‏‌ها و بسم الله به طلا نوشته شده و فواصل آیات دایره‌های کوچک طلایی با تحریر قرمز است، همچنین علایم سجاوندی با مرکب قرمز مشخص شده است. علائم خمس و عشر در حاشیه صفحات به وسیله نقوش طلایی مشخص شده‌اند. جدول در بعضی از صفحات به طلا و بعضی از صفحات قرمز است. این نسخه دارای ۹ عرض دید از سال ۱۱۵۴ تا سال ۱۳۱۵ قمری است. بر پشت لت اول جلد یادداشت و تاریخ وقف به خط نسخ با مرکب مشکی نوشته شده است. جلد این قرآن مقوایی لبه‌دار با روکش پارچه ابریشمی و توسط سلطان حسین صفوی، در ۱۱۱۹ق وقف شده است. کتابت این اثر توسط ظهیرالدین محمد بابر، از نوادگان امیر تیمور گورکانی در قرن ۱۰ ق صورت گرفته است.

قرآن به خط یاقوت مستعصمی

این قرآن دارای ۱۹۲ ورق از جنس کاغذ خانبالغ به رنگ نخودی است. آغاز آن آیه ۵ سوره مبارکه «فاتحه الکتاب» (نستعین) و پایان آن، سوره مبارکه «ناس» است. بر هر ورق از این نسخه، آیات به خط ریحان خفی با مرکب مشکی در ۱۵ سطر، در جدولی به ابعاد ۳۰,۵ × ۲۱.۳ سانتی‌متر نگاشته شده است.

پشت صفحه اول به خط رقاع جلی وقف‌نامه فتحعلی‌شاه، توسط مرحوم میرزا ابوالقاسم خوش‌نویس باشی و یادداشت پایان مرمت توسط ملا حسین ص حاف‌باشی در سال ‎۱۲۹۲ق ذکر شده است. صفحه اول و دوم مذهب و مرصع، با کتیبه در بالا و پایین و ترنج، زمینه به زر و لاجورد مزین به گل وبرگ خام و پخته فرنگی به طرح اسلیمی است. در میان ترنج وسط، فاتحةالکتاب به خط ثلث خفی با سفیداب تحریردار نوشته شده است. سر سروه‌های این قرآن کاملا عوض شده و اسامی سورها به خط رقاع جلی با سفیدآب تحریردار نوشته شده، هر صفحه با جدول و کمند و بین‌ سطور طلااندازی دندان موشی مزین به گل و برگ ختایی است. فواصل آیات ستاره زرین، حزب، جزو و نصف الجزو در حاشیه به خط رقاع جلی و خوش با لاجورد نوشته شده است. دو صفحه آخر مذهب و مرصع و حاشیه‌دار (مانند آغاز سوره بقره) و دارای ترنج‌های قاب قابی با زمینه‌های الوان مذهب با فالنامه منظوم فارسی به خطوط رقاع، ثلث، نسخ و نستعلیق که با سفیدآب تحریردار نوشته شده و احتمالا مربوط به دوره صفویه است. در صفحه یک چهار عرض دید وجود دارد. این قرآن دارای جلد لاکی روغنی، پرکار و نفیس و دورو به تاریخ ۱۲۰۲ هـ.ق است. بیرون  آن مزین به گل، برگ ریز الوان، حاشیه، گوشه، گره  و درون  آن منقش به گل و گلدان و سه حاشیه با گوشه و گره (ترکیبی از مکتب کشمیر و شیراز ) است که توسط فتحعلی‌شاه قاجار، در ماه رمضان ۱۲۳۳ ق وقف شده است.

منبع:

museum.razavi.ir

انتهای پیام