آنچه گذشت قسمتی از صحبت‌های ملیکا اکوان، راهنمای رسمی ادارۀ میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اصفهان است که در گفت‌وگو با ایسنا و دربارۀ برج کبوتر مردآویج بیان کرد. اکوان در این گفت‌وگو از جنبه‌های مختلفی، همانند تاریخ و فرهنگ پیوسته با این کبوترخانه، کارکردهایش، وضعیت فعلی نگهداری آن و جایگاهش در صنعت توریسم اصفهانِ امروز دیدگاه‌های خود را توضیح داد.
اکوان در مقدمۀ بحث خود ابتدا به همۀ کبوترخانه‌ها و به‌طور خاص قبل از صفویان نگاهی کلی کرد و گفت: قدمت کبوترخانه‌های اصفهان بر اساس برخی مستندات و تحقیقات حتی به دوران باستان و روزگار حکومت ساسانیان هم می‌رسد. در دوران اسلامی و بر اساس تواریخ گوناگون می‌دانیم که در برخی ادوار ساختن برج‌های کبوتر رونقی بیشتر داشته است. برای نمونه، ایلخانان مغول در ساخت کبوترخانه‌ها و مشخصاً در شهر اصفهان همت فراوانی داشتند.
او که از دانش‌آموختگان زبان و ادبیات انگلیسی است، با تأکید بر اینکه در کشورهایی چون مصر و فرانسه نیز چنین کبوترخانه‌هایی وجود دارد، ادامه داد: بازتاب کبوترخانه‌ها در زیست و جنبه‌های مختلف فرهنگی و هنری ما ایرانیان گسترده است. برای نمونه، رد برج‌های کبوترخانه را نه فقط در تواریخ و کتاب‌های نثر، بلکه در نظم و شعر فارسی هم می‌توان یافت. مثالش را می‌توان در «دیوان شمس» مولانا جلال‌الدین بلخی پیدا کرد: «چون کبوترزادۀ برج توییم، در سفر طواف ایوان توییم.»
مأموای امن کبوتران شهر
این راهنمای گردشگری سپس با توجه به اینکه قدمت برج کبوتر یا کبوترخانۀ مردآویج به دوران صفوی بازمی‌گردد، این‌گونه توضیح داد: در هیچ دورانی به اندازۀ روزگار صفویان ساخت برج‌های کبوتر در معماری اصفهان مرسوم نبود. شاردن که از سیاحان فرانسوی نامدار در تاریخ صفویه است وسفرنامه‌ای وزین و پُربرگ نیز از خود به یادگار گذاشته، تخمین می‌زند که برج‌های کبوتر در اصفهان تعدادشان به ۳۰۰۰ مورد هم برسد.
او با اشاره به اینکه در سال ۱۳۵۶ شمسی از بُعد زیبایی، تزیینی و همچنین ملات سازه به برج‌های کبوتر اصفهان توجه بیشتری شد، گفت: در این سال آماری از تعداد کبوترخانه‌های اصفهان تهیه و معلوم شد که متأسفانه به‌دلیل بی‌توجهی، از آن ۳۰۰۰ برج فقط ۶۰۶ مورد آن قابل شناسایی است و مابقی از میان رفته‌اند. امروزه، یکی از معروف‌ترین آن‌ها که هنوز به یادگار مانده است و قدمتش نیز به همان عصر صفویه و اواخر قرن شانزدهم میلادی می‌رسد، برج کبوتر مردآویج است.
این متخصص حوزۀ گردشگری در بررسی سازه و ویژگی‌های جالب‌توجه معماری برج کبوتر مردآویج توضیح داد: کبوترخانۀ مردآویج دارای ۱۸ متر ارتفاع است. قطر تحتانی آن نیز حدوداً به ۱۶ متر و قطر فوقانی آن تقریباً به ۱۵ متر می‌رسد. اطراف کبوترخانۀ مردآویج نواری گچی و صیقلی به چشم می‌خورد که پهنای آن در حدود ۸۰ تا ۱۰۰ سانتی‌متر است. این نوار اصطلاحاً بر روی طوق یا ساقۀ برج قرار دارد. لبه‌های فوقانی برج نیز به‌علت برخورداری از مقرنس‌های صیقلی درخور توجه است.
او دربارۀ ظرفیت برج کبوتر مردآویج چنین تبیین کرد: این برج می‌تواند حدود ۵۰۰۰ کبوتر را در دل خود جای دهد و در حدود ۱۵ میلیون لانۀ کبوتر به‌صورت شبکه‌شبکه در آن وجود دارد. این شبکه‌های کوچک محیط امنی برای زادوولد و تخم‌گذاری محسوب می‌شدند. طراحی داخلی آن به‌گونه‌ای بود که کبوتران بتوانند آزادنه حرکت داشته باشند و در تنفس دچار مشکل نشوند. به‌طورکلی، کارشناسان بر اساس ارزیابی و تحقیق خود تأیید کرده‌اند که این برج‌ها برای کبوتران خانه‌هایی ایمن و مطبوع به شمار می‌رفتند. نور مناسب این بنا و پنجرۀ آن که در کنترل ورود و خروج کبوتران کاربرد داشت، از دیگر جنبه‌های مهمش است.
این راهنمای رسمی ادارۀ میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اصفهان یادآور شد: در این سازه استفاده از اجزای تشکیل‌دهندۀ صیقلی کاملاً هدفمند و فکر شده بود. برای درک آن باید بدانیم که دشمن اصلی کبوتر جانوری خزنده، یعنی مار بود. این سطح صیقلی سبب می‌شد که مار حتی اگر خود را به فضای بیرونی برج برساند، نتواند به داخل آن وارد شود. مارها نمی‌توانستند از این سطوح صیقلی عبور کنند و زمین می‌خوردند.
او با تأکید بر اینکه سازندگان و نگهدارندگان برج کبوتر دقیق برنامه‌ریزی می‌کردند، بیان کرد: آن‌ها می‌دانستند که ممکن است برخی مارها نیز به طریقی بتوانند خود را به داخل کبوترخانه برسانند. برای این مسئله نیز راهی داشتند که قراردادن ظروفی در محیط درونی برج بود. در این ظروف که سفالی بودند، آب آهک با شیر یا ماست می‌ریختند تا مارها از آن بخورند؛ به عبارت دیگر مار در تله بیفتد و نتواند به کبوتران آسیبی بزند. هنوز تکه‌های برخی از این سفال‌ها در محیط داخلی برج یافت می‌شود.
اکوان دیگر ویژگی مهم این ابنیه از جمله کبوترخانۀ مردآویج را چنین توصیف کرد: مادۀ اصلی تشکیل‌دهندۀ برج کبوترخانه خشت است. خشت به کبوتران کمک می‌کرد تا در پناه این برج‌ها با آرامش و در سلامت زندگی کنند. درواقع، جنس خشتی در تابستان‌ها از گرم‌شدن بی‌اندازۀ کبوترخانه جلوگیری می‌کرد. از سوی دیگر، در زمستان‌ها مانع از این می‌شد که سرمای سخت و کشنده به دل برج راه پیدا کند. خشت خام، شاخص عایق حرارتی حدوداً ۹۰ درجه است. ضخامت دیوارهای مخروطی‌شکل و دو قطر تحتانی و فوقانی آن نیز مرکز ثقلی ایجاد می‌کرد که سبب می‌شد کبوترخانه در برابر وقوع زلزله آسیب نبیند.
از جنگ و باروت‌سازی تا نیت خیر و نیکوکاری
اکوان ضمن تأکید بر اهمیت زیبایی‌شناسی این بناها در خصوص مهم‌ترین کارکردهای این برج کبوتر یادآور شد: بر اساس منابع به‌جامانده از عصر صفویه و مخصوصاً سفرنامه‌ها می‌دانیم که سالانه ۱۵ تن کود خشک از برج کبوتر مردآویج جمع‌آوری می‌شد. با در نظر داشتن همین کودها می‌توان به کارکردهای مختلف برج کبوتر پی برد. کودهای حاصل از برج در اقتصاد عصر صفوی دارای اهمیت ویژه‌ای بود.
او سپس به کاربردهای این کودها اشاره و تشریح کرد: یکی از نخستین صنایعی که استفاده از کود در آن اهمیت داشت، باروت‌سازی بود. باروت‌سازی اکتشافی مهم به شمار می‌رفت که مخصوصاً پس از شکست ایرانیان به رهبری شاه اسماعیل یکم صفوی از پادشاه عثمانی، سلیم یکم مورد توجه قرار گرفت. ایرانیان در این جنگ با تکیه بر سلاح سرد می‌جنگیدند، اما عثمانی‌ها سلاح‌های گرم داشتند. شکست سخت و تلخ ایرانیان صفوی آن‌ها را به ساختن سلاح‌های گرم تشویق کرد و درواقع باروت‌سازی اهمیت یافت. یکی از مواد اولیۀ تولید باروت، کود کبوتران بود که برای جمع‌آوری و بهرۀ مفید از آن‌ها به برج کبوتر نیاز داشتند. برج سبب می‌شد که کودها جایی مشخص روی هم جمع شوند.
او دربارۀ این کودها که ممکن بود هر ۶ ماه یک بار جمع‌آوری بشوند، افزود: کود این پرنده حاوی مقدار فراوانی هیدروژن و اکسیدهای فسفر و سدیم بود. این مواد تشکیل‌دهندۀ کود کبوتران می‌توانست در حوزۀ صنعت کشاورزی به مردم اصفهان کمک کند. فضولات اخیر بر سرعت و کیفیت رشد گیاهان و به‌ویژه صیفی‌جات یا انواع میوه‌های تابستانی و سبزیجات مختلف تأثیرگذار بود. بی‌دلیل نیست که در تاریخ اصفهان بسیاری از برج‌های کبوترخانه در مجاورت زمین‌های کشاورزی و باغات گوناگون بنا شده‌اند و مستندات آن نیز در تواریخ یافتنی است.
این فعال حوزۀ فرهنگی اصفهان یکی دیگر از مزایا و فواید برج کبوتر مردآویج را چنین عنوان کرد: برج کبوتر مردآویج و بسیاری دیگر از این برج‌ها در عرصۀ ارتباطات نیز نقش‌آفرین و مؤثر بودند. از این جنبه که کبوتران تربیت‌شده در برج در حوزۀ نامه‌رسانی به مردم شهر اصفهان کمک می‌کردند. در تاریخ جهان به این کبوتران نامه‌رسان توجه بسیاری شده است و در کتاب «عهد عتیق» و در داستان حضرت نوح نیز انعکاس یافته است که در این داستان کبوتری با خود شاخه‌ای زیتون می‌آورد.
این راهنمای گردشگری از جنبۀ دیگر هم به حضور برج‌های کبوتر در اقتصاد نظر کرد و گفت: گاهی دولت با هدف رشد اقتصادی و اشتغال‌زایی بانی ساخت برج‌های کبوتر می‌شد. اما مردم عادی هم بنا بر توان مالی خود به ساخت آن‌ها روی می‌آوردند. گاهی افراد توانمند با اهداف عام‌المنفعه و نیت خیر نیز به تأسیس آن‌ها اقدام می‌کردند و معتقد بودند که یادگار باارزش و پرمنفعتی است. قیمت این برج‌ها بسیار زیاد بود و معمولاً خرید و فروش آن‌ها بین کشاورزان عصر صفوی باب بود. خود فضولات یا کود حیوانی برآمده از کبوترخانه‌ها نیز در عرصۀ اقتصاد معامله می‌شد. البته پرداخت مالیات نیز به آن‌ها تعلق می‌گرفت.
برج‌ها از دولت تا مردم
اکوان برج کبوتر مردآویج را نمونۀ کاملی از یک برج کبوترخانه در ایران خواند و توضیح داد: امروزه، در کمتر شهر ایران این برج‌های کبوتر یافت می‌شود. متأسفانه در گذشته بی‌توجهی به کبوترخانه‌ها زیاد بود. اما هرچه به زمان حال نزدیک‌تر می‌شویم، اهمیت‌شان بیشتر می‌شود و در حفظ و نگهداری آن‌ها نیز با دقت فراوان‌تری تلاش می‌کنند. هرچند ذکر این نکته ضروری است که بین برج‌های کبوتر در اصفهان، بیش از همه در نگهداری کبوترخانۀ مردآویج می‌کوشند. انتظار می‌رود که میراث فرهنگی به تمامی این برج‌ها در سطح اصفهان عنایت جدی داشته باشد.
او به جایگاه برج در عرصۀ گردشگری نیز نگاه کرد و گفت: گردشگران مخصوصاً به دیدن برج کبوتر مردآویج علاقه‌مندند. اما از این جنبه برنامه‌ریزی منظمی وجود ندارد و از بعد گردشگری نیز مانند نگهداری از آن‌ها باید تحولی جدی صورت گیرد. برخی از کشورهای آفریقایی یا اروپایی در همین عصر معاصر و مدرن برای الگوگرفتن از برج‌های کبوتر اصفهان و ساخت آن‌ها در کشورهای خودشان تلاش می‌کنند.
این راهنمای تور تأکید کرد: من فقط از دولت و نهادهای دولتی انتظار ندارم که به برج‌ها توجه کنند، از مردم هم دعوت می‌کنم که به این ابنیه نگاه درستی داشته باشند. برج‌های کبوتر بخشی از گنجینۀ معماری و فرهنگی ما هستند. برج‌ها ما را با گوشه‌های مهمی از تاریخ و هویت شهرمان آشنا می‌کنند. به‌طورکلی، باید بگویم برج‌های کبوتر هرجای دنیا که بودند، با برنامه‌ریزی درست‌تر و هوشمندانه‌تری از آن‌ها در صنعت گردشگری استفاده می‌شد.
انتهای پیام