این جملات بخشی از صحبت‌هایی بود که بعدازظهر روز دوشنبه (۳ اردیبهشت‌ماه) به مناسبت هفته فرهنگی اصفهان و در نشستی با عنوان «اصفهان به روایت نقشه‌های تاریخی» در محل موزه گرمابه علی‌قلی آغا بیان شد.
در ابتدای این جلسه، شعله وحدت‌پور، معمار و پژوهشگر مرمت بناهای تاریخی گفت: هر وقت نامی از نقشه‌های کهن برده می‌شود، ما توقع داریم که نقشه‌هایی که توسط معماران اولیۀ طراحی شده را ببینیم اما کشور ما با مقوله‌هایی همچون مستندنگاری و آرشیو اسناد مکتوب بیگانه بوده و تعداد اندکی از این اسناد به دست ما رسیده است. این اسنادی که امروزه وجود دارد هم حاصل تلاش سیاحان و جهانگردان غیر ایرانی است.
او که معتقد است اصفهان، میراث‌دار تمدن‌های کهن بوده است و از دوران مادها و ساسانیان تا قاجار و پهلوی ساخت‌وسازهای مختلف در آن صورت گرفته است، افزود: وجود ابنیه‌های تاریخی در شهر ما گواهی بر این مطلب است که معماران ما با ریاضیات، هندسه، ابزار و مصالح و ایستایی ساختمان‌ها آشنا بودند. از هندسه و ریاضیات برای طراحی گره‌ها و کاشی‌ها استفاده می‌شد. ریاضیات برای تبدیل شدن به نقشه معماری به یک سری ابزار نیاز داشت مثل خط‌کش‌ها، تزارها، پرگارها و گونیاهای مختلف و اسطرلاب که توسط معماران استفاده می‌شد.
این مهندس معمار با اشاره به اینکه کاغذ در گذشته مثل امروز در دسترس نبوده است و معماران بر تخته‌ای همچون تخته رسم، طراحی می‌کردند، گفت: این تخته، «تخته زیج» نام داشته و تاشو بوده است. روی تخته زیج مندرج است و در ۲ حالت شطرنجی و پرسپکتیو ترسیم می‌شده است. روی این صفحه، بخش‌های مختلف نقشه را ترسیم می‌کردند.
وحدت‌پور ادامه داد: متأسفانه تنها ترسیم‌های میرزا اکبر محدث‌الدوله باقی مانده که مربوط به دوره قاجار است. ایشان حدود ۲۳۸ سند از خود به جای گذاشتند و در دوره‌ای این مجموعه اهدا شده و خارج از ایران است. در موزهٔ ترکیه نیز نقشه‌ای مربوط به دوره تیموری وجود دارد که بر اساس تحقیقات، مسجدی در خراسان را نشان می‌دهد. غیر از این دو سند دیگری از ترسیمات گذشته وجود ندارد.
او با اشاره به مربع‌های کوچکی که بر روی تخته زیج ترسیم می‌شده، افزود: رسم این مربع‌ها، براساس سیستم اندازه‌گیری درازای کهن بوده است. در سال ۱۸۰۰ میلادی سیستم متریک در فرانسه تدوین شد و به مرور زمان کشورهای مختلف آن را پذیرفتند در کشور ما این سیستم، در سال ۱۳۱۱ تصویب شد.
این مدرس دانشگاه، با بیان اینکه سیستم و واحدهای اندازه‌گیری در ایران پیش از ورود متریک، گز، گره، بهر و مو بوده است، اضافه کرد: هر گز برابر با ۱۰۶ سانتی‌متر و ۶۶ میلی‌متر، هر گره برابر با ۶ سانتی‌متر و ۶۶ میلی‌متر، هر بهر برابر با ۳ سانتی‌متر و ۳۳ میلی‌متر و هر مو برابر با یک دوم بهر بوده بوده است. اعشاری شدن اندازه‌ها به علت تبدیل شدن آنها به سانتی‌متر رخ داده است. لازم به ذکر است که هر گز به ۱۶ گره تقسیم می‌شده است.
او با تأکید بر اینکه در دوره قاجاریه، معماران به واسطهٔ نجم‌الدوله اصفهانی که معلم حساب و هندسه دارالفنون بودند، با سیستم متریک آشنا شدند، بیان کرد: از دوره ایشان، در پایین نقشه‌ها دو مقیاس اندازه‌گیری متریک و گز شاه که حدود ۱۱۲متر است، ترسیم می‌شده است.
وحدت‌پور با بیان اینکه ارنست هولستر عکس‌های زیادی از اصفهان به جای گذاشته است، تأکید کرد: تصویری از اصفهان دوران ناصرالدین شاه توسط او ثبت و به جا مانده که نشان می‌دهد که هیچ خیابانی هنوز در آن ساخته نشده است. در قسمت مرکزی تصویر، مسجد جامع به چشم می‌خورد و در دوردست یدان نقش جهان دیده می‌شود.
او با اشاره به اینکه اطلاعات در مورد اصفهان پیش از اسلام، بر اساس داده‌های سفرنامه‌ها جمع‌آوری شده است، افزود: اصفهان در آن دوران به دو هستۀ جی و یهودیه تقسیم می‌شده است. جی از برج و بارو برخوردار بوده است. در دوران اسلامی ایوب بن زیاد، حاکم اصفهان، بین این دو هسته یک منطقه دیگر بنا می‌کند که خوشینان نامگذاری شده است. به مرور منطقه خوشینان و یهودیه به یکدیگر پیوند می‌خورند و شهر جی به مرور زمان از رونق می‌افتد.
این معمار و پژوهشگر مرمت در مورد شهر جی اظهار کرد: شهر جی در دوران پیش از اسلام، ۴ دروازه داشته و در قسمت مرکزی آن یک کهندژ یا آتشگاه وجود داشته است. روبروی یکی از دروازه‌های آن یک بازارچه بوده است و تاجران کالاهای خود را در آنجا به فروش می‌رساندند.
وحدت‌پور در خصوص اصفهان پس از اسلام بیان کرد: در دوره اسلامی، ایوب بن زیاد در بین جی و یهودیه یک قصر سلطنتی برای خود و یک مسجد و یک بازار به سمت یهودیه احداث می‌کند که بعدها با بازار یهودیه تلاقی کرده و گسترش یافته است. مسجد جامع امروزی در سال ۱۵۶ هجری قمری در این منطقه ساخته شده و گسترش پیدا کرده است.
او با اشاره به اینکه در دوران اسلامی افرادی چون ابن بطوطه و ناصرخسرو توضیحات متنوعی ارائه داده‌اند، افزود: استخری نقشه‌ای از اصفهان ثبت کرده است. این نقشه در اصل در قرن ۴ هجری‌قمری کشیده شده و نقشه‌ای که امروزه از آن وجود دارد بازترسیمی از کتاب استخری در قرن هفتم است. در این نقشه، بیابان‌هایی که بین فارس و خراسان توضیح داده شده و نام اصفهان در آن ذکر شده است.
این مدرس دانشگاه، ادامه داد: آدام اولئاریوس، سفرنامه‌نویس آلمانی، در دوران زندگی شاه صفی، وارد ایران می‌شود. او دبیر سفیر کشورش بوده است و مأموریت داشته که هرکجا را که لازم است، ترسیم کند. او تصویری با ذهنیت اروپایی از اصفهان کشیده است. این تصویر در دوره‌های بعدی، رنگ‌گذاری و شفاف‌تر شده است. اولئاریوس، از اصفهان تصویر یک شهر بزرگ با برج و بارو را ترسیم کرده. میدان نقش‌جهان، پیوند با میدان عتیق، مناره‌های مختلف، چهارباغ، پل الله‌وردی‌خان، عباس‌آباد جلفا و کوهستان صفه، در این تصویر دیده می‌شوند.
وحدت‌پور خاطرنشان کرد: سیاحان، کل شهر اصفهان را به تصویر نکشیدند تنها مناطق خاصی چون دولت‌خانه و چهارباغ را ترسیم کردند زیرا اذن ورود به همه مکان‌ها را نداشتند بنابراین از دوران قاجار و پهلوی، اولین ترسیم‌ها را از شهر اصفهان داریم.
او با اشاره به اینکه نقشه‌ای در سال ۱۳۷۶ توسط خانم مهوش عالمی ترسیم شد که بر اساس نقشه نوئل در دوره قاجار بوده و باز ترسیم شده، اضافه کرد: محدوده قرمزرنگ در این نقشه، مربوط به دروازه برج و باروی کهن اصفهان است. بازار، میدان عتیق، محور چهارباغ مکان‌یابی شده و این بانو، تلاش کرده که موقعیت عناصر از دست رفته را پیدا کند.
این معمار و پژوهشگر، با اشاره به اینکه در سال ۲۰۰۷، گلمین معمار و باستان‌شناس فرانسوی، در نقشه‌اش، با دقت بیشتری حصار شرق اصفهان را مکان‌یابی کرده‌است، خاطرنشان کرد: در این نقشه، میدان نقش جهان، دولت‌خانه صفوی و محور چهارباغ و باغ فرح‌آباد دیده می‌شود.
وحدت‌پور ادامه داد: تصویر دیگری نیز وجود دارد که زمان ترسیم آن و نگارنده‌اش مشخص نیست. این نقشه در جهت معکوس گلمین از روی بلندی کوه صفه ترسیم شده است. در سمت چپ باغ فرح‌آیاد دیده می‌شود. مربعی که در تصویر هست، همان باغ هزارجریب را نشان می‌دهد و در امتداد آن چشم‌اندازی از شهر اصفهان و چهارباغ دیده می‌شود.
او با بیان اینکه در میان سال‌های ۱۸۴۰ تا ۱۸۴۲ میلادی، پاسکال کوست، معمار و شهرساز فرانسوی، در دوره محمدشاه قاجار وارد ایران شده. او نقشه‌های بی‌نظیری از محوطه‌های تاریخی ترسیم کرده و ما مدیون او هستیم، تأکید کرد: اگر نقشه‌های او نبود ما اکنون برای مرمت نیز دچار مشکل بودیم. یکی از طرح‌های او، نقشه اصفهان است. در اصفهان ۶۹ آیتم را به انضمام محله‌های دوره قاجار مشخص کرده و علاوه بر این، واحدهای مسکونی را حتی خانه‌های تخریب‌شده را ترسیم کرده است. نقشه او اصفهانی که در حال گذار از صفویه به قاجاریه است را به ما نشان می‌دهد.
او در نقد نقشه پاسکال کوست، اظهار کرد: این نقشه در دو قسمت دچار مشکل است. اولی اینکه جهت میدان نقش جهان را موازی با چهارباغ ترسیم کرده است و دوم اینکه چون بازار اصفهان پر پیچ و خم بوده از ترسیم آن صرف نظر کرده است. مقیاس این نقشه، یک به دویست و پنجاهم است و دقت خوبی نسبت به مقیاسش دارد.
او با اشاره به اینکه نقشه بعدی به دوره قاجار و سال ۱۸۵۰ و ۱۸۵۱ برمی‌گردد، افزود: آن روزها مصادف با ورود روس‌ها به ایران است. سرهنگ چریکف روسی، بر اساس گام این نقشه را ترسیم کرده است. خوانش این نقشه کمی مشکل است اما محلات و اراضی مختلف را به خوبی ترسیم کرده است. کتابی که این نقشه را منتشر کرده «اسناد تصویری شهرهای ایران در دوره قاجار» نام‌دارد.
این مدرس دانشگاه ادامه داد: هدف چریکف، از ترسیم این نقشه، سیاسی و نظامی بوده و نقاط سوق‌الجیشی اصفهان همچون تپه‌های نظامی، راه‌ها، تعداد دروازه‌ها و مسیرهای مختلق را نمایش داده است. متأسفانه راهنمای نقشه‌ها مجزا از خود آنان قرار گرفته است اما کدگذاری‌های نقاط آن دقیق است. نسخه‌های اصلی این نقشه‌ها، خارج از کشور است.
وحدت‌پور با اشاره به اینکه سید رضا خان، صاحب منصب نظمیه، در فروردین ۱۲۹۹ اقدام به ترسیم نقشه می‌کند و بر اساس آنچه خودش نوشته در تاریخ ۲۵ دی‌ماه ۱۳۰۲، این نقشه اتمام یافته است، اظهار کرد: یک نسخه از این نقشه سیاه و سفید، در دانشگاه اصفهان وجود دارد و در آن فقط محور زاینده رود رنگی است.
سیستم متریک و گزی را در کنار نقشه ثبت کرده است. تک‌تک مدارس، مساجد، ادارت و غیره را نام‌برده است. به عنوان مثال در این نقشه گفته شده که اصفهان دارای ۱۶ دروازه است. ۸۵ حمام، ۱۰۹ مسجد و ۱۷ اداره نیز وجود دارد. مقیاس آن یک به چهار هزارم بوده و در چند نسخه محدود منتشر شده است. این نقشه توسط فردی گمنام با ابرنگ لکه‌گذاری شده و خواناتر می‌شود. به عنوان مثال کشتزارها سبز می‌شود.
او با اشاره به اینکه در سال ۱۳۴۹ دکتر سیروس شفقی تهیه و تنظیم یک نقشه را برعهده می‌گیرد و نقشه توسط آقای داوودی تنظیم می‌شود، گفت: نقشه سید رضاخان، را از یک چهارهزارم، به یک هشت هزارم تغییر می‌دهند و برخی از اطلاعات نقشه در اثر این تغییر مقیاس حذف می‌شود. در راهنمای نقشه به عنوان مثال درج شده است که تکایا، مدارس، مساجد، غسال‌خانه‌ها، داروخانه‌ها و غیره از نقشه حذف شده است. آیتم‌های زیادی از ورژن دوم نقشه سیدرضا خان حذف شده است.
این مدرس دانشگاه، با اشاره به اینکه در سال ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۶، عبدالله شاه‌سیا، نقشه سید رضا خان را بازترسیم می‌کنند و در نهایت« نقشه سید رضا خان جدید» ترسیم می‌شود، تصریح کرد: این ورژن جدید به علت اینکه مقیاس مشابهی دارند، نزدیکترین و مشابه‌ترین اطلاعات دارند. ایشان، استفاده از این نقشه را برای پژوهشگران و دانشجویان مجاز دانسته ولی ۱۰ درصد از عایدی فروش به دیگران را به خانه سالمندان اختصاص داده است. این سنت در بین کسانی که نقشه می‌کشیدند، رایج بوده است. میدان، چهل‌ستون، مخروبه باغ هشت بهشت، مدرسه چهارباغ، کاروانسرای عباسی، خیابان فرح‌آباد یا آمادگاه امروزی در این نقشه دیده می‌شود.
وحدت‌پور با اشاره به تحولات معاصر اظهار کرد: مرکز شرق‌شناسی شیکاگو پروژه‌ای در ایران اجرا می‌کند. طبق این پروژه از محوطه‌های تاریخی ایران عکس هوایی تهیه می‌شود. با پیشرفت صنعت عکسبرداری، اشمیت از موسسه شرق شناسی شیکاگو شروع به عکسبرداری از آسمان ایران کرد.
او ادامه داد: از عکس سال ۱۳۳۵ بن‌مایه تغییرات دوره پهلوی به چشم می‌آید. باغ‌ها، به کارخانه‌ها و نهادهای مختلف تبدیل می‌شوند و عنوان دانشگاه اصفهان به چشم می‌آیند. نقشه‌هایی از سال ۱۳۴۳ و نقشه ۱۳۴۴ نیز وجود دارند. خیابان‌های مختلفی در این نقشه‌ها به چشم می‌آیند که به خیابان‌های امروزی شباهت دارند و برای ما آشنا هستند.
این پژوهشگر میراث فرهنگی، خاطرنشان کرد: زنده‌یاد عباس بهشتیان که عضو انجمن آثار ملی بوده، به کمک اداره فرهنگ و هنر اصفهان، نقشه‌ای از اصفهان تهیه کرده است. هدف ترسیم این نقشه، این بوده که عوارض بخش‌های مختلف را برآورد کنند. در این نقشه،اسم و محدوده هر محله در اصفهان قدیم مشخص و با توجه به ارزش زمین در هر محله، برای خانه‌ها عوارض تعیین شده است.
وحدت‌پور با اشاره به اینکه در سال ۱۳۵۲، دکتر شفقی به همراه عباس بهشتیان و حسن داوودی نقشه‌ای ترسیم کردند و محله‌های مختلف را مشخص کردند، افزود: در این نقشه گسترش شهر رو به جنوب کاملا پیداست و باغات صفوی درحال حذف شدن هستند و به شهرک‌ها و بخش‌هایی از دانشگاه اصفهان تبدیل شده‌اند. در سال ۱۳۵۳ به مرور سازمان برنامه و بودجه مسئول تهیه نقشه‌ها شد و مرکز آمار ایران بنا به درخواست این نهاد از اصفهان نقشه‌ای ترسیم کرد.
انتهای پیام