علی الهی خراسانی در گفت‌وگو با ایسنا در حاشیه بازدید از «مصحف مشهد رضوی» اظهار کرد: این مصحف کامل‌ترین مجموعه برگ نوشته قرآنی به خط حجازی/ مایل از سده نخست هجری است. از آنجا که نسخه‌های به جا مانده از نخستین قرون اسلامی، هر یک سندی برای شناخت تاریخ کتابت و قرائات قرآن کریم به شمار می‌آیند، از این جهت نسخه‌های هرچه قدیمی‌تر، شاهدی صریح‌تر و ارزشمندتر برای شناخت کهن‌ترین رویدادهای مرتبط با تاریخ متن و کتابت قرآن به شمار می‌آیند. طبیعی است برخی از این اسناد و مدارک، دانش‌های گذشته ما را که مبتنی بر داده‌های منابع اسلامی و مکتوب کهن بوده‌اند، تأیید می‌کنند و پاره‌ای نیز به ما کمک می‌کنند اطلاعات گذشته خویش را از نو بازسازی یا تصحیح کنیم.
وی با اشاره به تحقیقاتی که در حال انجام است، بیان کرد: اطلاعاتی دقیق‌تر در باب چگونگی کتابت آغازین قرآن، انواع مختلف ترتیب سور، پیدایش و رواج قرائات رسمی و شاذ، اختلاف در رسم و املاء، اختلاف مصاحف‌الامصار، تسمیه سور قرآن، سیر تحول علامت‌گذاری (نقط و اعراب) در متن قرآن، و به کارگیری تذهیب و سایر علایم مصحف‌نگاری در هنگام کتابت قرآن، همگی در سایه مطالعه بیشتر و پژوهش دقیق کهن‌ترین نسخه‌های قرآنی فراهم خواهد آمد.
الهی تصریح کرد: «مصحف مشهد رضوی» عنوانی است برای مجموع دو نسخه قرآنی با خط حجازی کهن به شماره‌های ۱۸ و ۴۱۱۶ در کتابخانه آستان قدس رضوی. این اثر با ۲۵۲ برگ، کامل‌ترین مجموعه اوراق از یک قرآن کامل است از سده نخست هجری در سراسر جهان به شمار می‌آید که بیش از ۹۵ درصد متن قرآن را در بردارد.
کتابت در سده نخست هجری
وی با اشاره به تحقیقات صورت گرفته، افزود: با توجه به ویژگی‌های متنی این مصحف، ویژگی‌های رسم، غرائب املائی، اختلاف قرائات، چینش یا ترتیب‌بندی سوره‌ها و نهایتاً بر پایه آزمایش‌های متعدد کربن ۱۴، روشن شده است که بخش اصلی این نسخه در دورانی بسیار زودهنگام و در سده نخست هجری کتابت شده است. مجموع ویژگی‌های این مصحف در کمتر نسخه‌ای از قرآن‌های کهن به خط حجازی یافت می‌شود، از این رو «مصحف مشهد رضوی» یکی از مهمترین اسناد عینی در شناخت ما از تحولات تاریخ متن قرآن کریم در سده نخست هجری است.
الهی خراسانی گفت: این اثر بر روی پوست در قطع بزرگ در سده نخست هجری در مدینه یا کوفه کتابت شده و تا چند دهه بعد احتمالا در کوفه بوده است. این مصحف در قرون بعدی به خراسان انتقال یافته و در اختیار عالمان و مقریان نیشابور بوده است. در اواخر قرن پنجم هجری مالک این نسخه با نگارش وقف‌نامه‌ای در آغاز نسخه، آن را بر حرم امام رضا(ع) وقف کرده است. بنا به اظهار واقف و مالک نسخه «مصحف مشهد رضوی» در هنگام وقف در اواخر قرن پنجم هجری در دو جلد مجزا تدوین و صحافی شده بوده است.
وی ادامه داد: با انجام برخی پژوهش‌های نسخه‌شناسی طی ۱۰ سال گذشته جایگاه و اهمیت این اثر منحصر به‌فرد در میان سایر قرآن‌های کهن کتابخانه آستان قدس رضوی بیشتر هویدا شده است. متن کامل مصحف مشهد رضوی اکنون با تحقیق و توضیحات و مقدمه مرتضی کریمی‌نیا، از سوی مؤسسه «آل‌البیت علیهم السلام لاحیاء التراث» در سال ۱۴۰۱-۱۴۰۲ به صورت فاکسیمیله(نوعی از چاپ) به دو زبان عربی و انگلیسی منتشر شده است.
الهی خراسانی بیان کرد: با آنکه در وقف نامه آغازین نسخه و نیز در لابلای برخی سطور این مصحف، اشاره به انتساب کتابت این قرآن به خط امام علی(ع) شده است، نمی‌توان این انتساب و سایر موارد مشابه را به دلایل مختلف تاریخی قطعی دانست. یکی از مهمترین دلایل بر نادرست بودن این انتساب، وجود سهو و خطاهای کاتب در چنین نسخه‌ها و از جمله مصحف مشهد رضوی است که مانع از پذیرش نسبت کتابت به امام معصوم می‌شود.
وی افزود: خاستگاه کتابت این مصحف به احتمال قوی، حجاز و محل نگهداری آن احتمالا تا مدتی در عراق بوده است، با این همه، هنوز به درستی و روشنی نمی‌دانیم این مصحف در چه زمان و چگونه از حجاز یا عراق خارج شده و پس از چه سرگذشتی به خراسان رسیده است؛ امام وقف نامه آغازین در نسخه ش ۱۸ و نام مصححی در انتهای سوره فاتحه، نشان می‌دهند که این اثر احتمالاً از قرن پنجم هجری در خراسان و در اختیار برخی از اهل سنت در نیشابور بوده و احتمالاً در اواخر همین قرن بر حرم امام رضا(ع) وقف شده است.
مدیر مرکز فعالیت‌های قرآنی جهاددانشگاهی خراسان رضوی گفت: از آنجا که خراسان از میانه قرن دوم هجری در مرکز تحولات سیاسی و مذهبی جهان اسلام بوده است، دور نیست بپنداریم که چنین نسخه‌هایی طی رویدادهای سده دوم، یا یکی دو سده بعد به خراسان انتقال یافته‌اند. بر این اساس می‌توان حدس زد این مصحف را در عهد حکومت آل بویه یا حتی در روزگاری زودهنگام‌تر با حضور خلفای عباسی هارون‌الرشید و مأمون عباسی در خراسان از حجاز یا عراق به این منطقه انتقال داده باشند.
رونمایی و بازدید عمومی از کامل‌ترین قرآن ۱۴۰۰ ساله با عنوان «مصحف مشهد رضوی» یکی از برنامه‌های شب نخست «شب‌های عیدگاه» بود که در محل فرهنگسرای جهاددانشگاهی خراسان رضوی از ۱۸ تا ۲۲ فرودین ماه ۱۴۰۳ در حال برگزاری است.
انتهای پیام