حجت‌الاسلام‌والمسلمین عیسی عیسی‌زاده عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در یادداشتی گفت: از سنت‌های زیبای مردم کشورمان در ایام نوروز دید و بازدید از خویشاوندان و بستگان است، این سنت حسنه از سوی مکتب اسلام مورد تایید قرار گرفته و نکات ارزشمندی درباره اهمیت، آثار و برکات آن در قرآن کریم و آموزه های اهل بیت (ع) مطرح شده است.

تببین صله رحم با خویشاوندان

ارتباط و پیوند با خویشاوندان عام است و به اشکال مختلف از قبیل دیدار و یا احسان با آن‌ها، تأمین نیازهای مالی، رفع مشکلات، دفاع از آنان در برابر ظلم، عطوفت، مهربانی و حتی احوالپرسی می‌تواند انجام گیرد، همانطور که در مورد گستره شمول مفهوم روابط خویشاوندی، معیار داوری عرف است و شرع در این خصوص بیان و تحدید خاصی ندارد.

در چگونگی برقراری رابطه با خویشاوندان نیز با این‌که مواردی را شرع تعیین کرده است اما معیار داوری، عرف است. مرحوم نراقی برای فهم ارتباط مطلوب با خویشاوند، ابتدا ارتباط  نامطلوب را توضیح داده تا به قرینه مقابله، ارتباط مطلوب فهمیده شود، برای مثال نباید خویشاوندان را با کردار و گفتار آزرد و یا اگر خویشاوند نیازمند چیزی است باید به آن ببخشیم.

تعابیری مانند «صله رَحِم» و «قطع رَحِم» در قرآن و احادیث، روابط خویشاوندی را مورد توجه قرار داده اند، بنابراین صله به معنای پیوند وارتباط داشتن است.

اهمیت رعایت حقوق خویشاوندان

حقوق بسیاری که در آیات قرآن برای خویشان نسبی و سببی بیان شده، نشانه‌های الهی و زمینه‌ای برای تعقل بشر در نوع مدیریت آموزه‌های قرآنی در جهت تعالی و تکامل بشر وجود دارد، خداوند به مهمانان در بدو ورود به منزل، حق مصرف از خوراکی‌های آنان را بدون اجازه از صاحب منزل می‌دهد، همچنین بنابر آیه «اینگونه خدا آیاتش را برای شما روشن بیان می­ کند تا بیندیشید و عقل خود را به­ کار گیرید» باید درخصوص احکام خویشاوندی تعقل کرد.

این حکم اسلامی با احکام شدید و محکمی که در تحریم غصب در شریعت اسلامی آمده در تقابل است، ولی با توجه به فرهنگ اسلامی و عواطف ریشه‏دار انسانی، خصوصا در زمینه نزدیکان، بستگان و دوستان خاص، به سادگی قابل درک است، در حقیقت اسلام پیوندهای نزدیک خویشاوندی و دوستی را مافوق این مسائل دانسته و همواره مردم را به صفا و صمیمیت دعوت می‌کند چرا که در جامعه اسلامی باید صمیمیت حاکم باشد و از تنگ ‏نظری ‏ها و انحصارطلبی‏ ها دوری جست.

 بدون شک احکام غصب در دیگر محدوده‌ها نیز حاکم است، ولی اسلام در این محدوده خاص، مسائل عاطفی و پیوندهای انسانی را مقدم شمرده و در واقع الگویی برای روابط خویشاوندان ارائه داده است.

در سوره نحل، خداوند رعایت حقوق خویشان را امری لازم‌الاجرا شمرده و بدان فرمان می‌دهد و از مردم می‌خواهد که از مواعظ الهی در این حوزه پند گیرند. همچنین دستور حفظ کامل حقوق خویشان را می‌دهد، خدای متعال ادای حقوق خویشاوندان را سبب جلب محبت و خشنودی خدا و بر انجام این عمل وعده رستگاری داده است به ­نظر بعضی از این نوع روابط است که زندگی اجتماعی را مبارک و طیب قرار می دهد و سبب خیر فراوان شده و آن را لذت­ بخش می­ کند.

نیکی به نزدیکان و خویشاوندان که با تعبیر «إیتاء ذی القربی‏» بیان شده، مقدمه احسان به کل جامعه است، زیرا جامعه بزرگ از جامعه کوچکتر یعنی جامعه فامیلی ترکیب شده، هرگاه، واحدهای کوچکتر از انسجام بیشتری برخوردار گردند، اثر آن در کل جامعه ظاهر می‏ شود و در واقع وظایف و مسئولیت‌ها به صورت صحیح در میان مردم تقسیم می‏ گردد، چرا که هر گروه در درجه اول به ضعفای بستگان خود می ‏پردازد و از این طریق همه ضعیفان زیر پوشش حمایت نزدیکان خود قرار می‏گیرند و مشکل جامعه رفع می ­شود.

در تبیین «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إیتاءِ ذِی الْقُرْبی...» ‏و تأثیر این دستورات در سبک زندگی اسلامی گفته شده که خدای سبحان دستورات سه ‏گانه «عدل، احسان و ادای حقوق خویشاوندان» را که مهم‏ترین احکام زیربنایی جامعه بشری هستند به ترتیب اهمیت در ایجاد صلاح و اصلاح جامعه بیان کرده است، مهم‏ترین هدفی که در تعالیم اسلام دنبال شده صلاح جامعه و اصلاح عموم است.

زیرا هر چند انسان­ها زندگی فردی دارند و هر فردی برای خود شخصیتی و خیر و شری دارد، ولیکن طبیعتی که همه انسانها دارند  جامعه­ گرایی و مدنیت است و سعادت هر شخصی مبتنی بر صلاح و اصلاح جامعه­ ای است که در آن زندگی می‏ کند، به طوری که در ظرف جامعه فاسد، که از هر سو فساد آن را محاصره کرده باشد رستگاری یک فرد و صالح شدن او دشوار است.

به همین جهت اسلام چنان اهتمامی به اصلاح جامعه دارد که هیچ نظام غیر اسلامی ندارد. بر همین اساس پس از امر به عدل و احسان کرده است و بر در آیه «إیتاء ذی القربی» ادای حقوق خویشاوندان مصداقی از عدل و احسان است. ذکر خویشاوندان پس از ذکر احسان عمومی بیانگر توجه ویژه به اصلاح جامعه خویشاوندی است، زیرا تشکیل صحیح این جامعه کوچک سبب اصلاح جامعه مدنی بزرگ می‏ شود.

برای تأمین این منظور، خداوند احساسات بشر را نسبت به رعایت حقوق خویشان برمی‌انگیزد و از همه ابزارهای تحریک احساسات و عواطف بشر بهره می‌گیرد. ازاین‌رو گاه از راه پند و موعظه آنان را به رعایت حقوق خویشاوندی توجه می‌دهد و گاه از آن‌ها می‌خواهد تا در این حقوق خویشاوندی که در آیات مختلف قرآن تشریع کرده و از مردم به‌صورت قانون و فرمان الهی خواسته تا بدان عمل و تفکر کنند و دریابند که این قوانین تا چه اندازه در جامعه‌پذیری، همدلی، اتحاد وتعالی جوامع انسانی نقش دارد.

قرآن برای ادای حقوق خویشان می‌فرماید که اگر کسی در پی اخلاص است و می‌خواهد تا کاری لوجه الله انجام دهد حقوق خویشان خود را مراعات کند که این امر هم خیر است و هم وجه الله است و اخلاص شخص را نشان می‌دهد.

تجربه‌های متعدد و دانش نوین روان‌شناسی اجتماعی پس از قرن­ها که از صدور تعالیم قرآنی می­ گذرد، نشان می‌دهد یکی از عوامل نشاط‌آفرین برای روح انسان، ارتباطات اجتماعی و روابط با هم­نوعان است، آن‌ها که پر رفت‌وآمد بوده و در روابط اجتماعی خود، گرم‌تر و صمیمی‌ترند، احساس شادی بیشتری دارند و علت برخی افسردگی‌ها، تنهایی و دوری از برقراری روابط اجتماعی است.

تحقیقات نشان می‌دهد که «تنهایی برای انسان، تلخ و آزاردهنده است. انسان دوست دارد با دیگران باشد و با آنان رابطه برقرار کند چرا که ارتباط نیازی عاطفی است. انسانِ تنها احساس خلأ می‌کند؛ احساس دردآوری که هیچ‌چیز حتی ثروت، شهرت و ریاست جای آن را پر نمی‌کند. انس با دیگران، یکی از نیازهای جدی بشر است، بنابراین انس و صمیمیت یکی از عوامل مهم در نشاط و شادابی است.

چنان­ که آیات و روایات بیان کرده­اند، حفظ روابط خویشاوندی و تحکیم آن که حقی متقابل در میان خویشاوندان است، برکات فراوانی برای زندگی دنیایی و آخرتی انسان دارد؛ ازجمله طولانی شدن عمر، دفع بلا، جلوگیری از مرگ ناخوشایند، سلامتی بدن، رفع فقر، فزونی روزی، آبادی شهرها، اصلاح اخلاق، آرامش و شادکامی، آسانی حساب قیامت، فرونشاندن خشم خداوند، قُرب الهی، عبور آسان از پُل صراط، صیانت از گناهان  که اهمیت و جایگاه مهم مراعات حقوق خویشاوندی را نشان می­دهد.

این آثار شادی آفرین، نشاط بخش و آرامش دهنده­اند، افزون بر آنکه مشوقی برای برقراری ارتباط و رفع خلأ تنهایی هستند. از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است؛«برقراری رابطه خویشاوندی، افزایش مال و محبت در میان خانواده‌ها را به دنبال داشته، مرگ را به تأخیر انداخته و موجب طول عمر می‌گردد».

نکته دیگری که اهمیت مراعات حقوق متقابل را نشان می­دهد، نقش روابط متقابل خویشاوندی در ایجاد و حفظ «سرمایه اجتماعی» به معنای چهارچوب اجتماعی برای تسهیل روابط میان افراد جامعه و تحکیم ساختار جامعه است، ازنظر جامعه شناسان، شبکه خویشاوندی، منشأ سرمایه اجتماعی برای خانواده و حل مشکلات آن است.

یک خانواده سالم به روابط عاطفی، مسکن، کار، پول، خدمات و حمایت‌های دیگر نیاز دارد، این مسائل در روابط خویشاوندی بهتر حل می‌شود. با دیدوبازدیدِ خویشاوندان، خانواده‌ها مسائل و مشکلات زندگی خود را مطرح می‌کنند که این مرتبه، کمترین حد حمایت عاطفی و درک لزوم انجام مسئولیت­ ها در برابر اعضای جامعه خویشاوندی است، مشورت و نظرخواهی در امور و استفاده از تجارب و کسب اطلاعات مفید برای زندگی خانوادگی، راز فواید این روابط است.

حمایت­های مالی، مانند قرض دادن به خویشاوندان و حل مشکلات مالی آن‌ها از برکات برقراری روابط خویشاوندی است. در داده‌های قرآنی برای خویشاوندی کارکردهای اجتماعی و روحی و روانی بیان شده است که می‌توان از امنیت در سایه‌سار خویشاوندی اشاره کرد؛ زیرا شخص به سبب ارتباط خویشی می‌تواند در حوزه امنیتی و پوششی آن قرار گیرد و از فواید آن بهره برد.

 قرآن در آیه ۹۱ سوره هود گزارش می‌کند که دشمنان شعیب(ع) علت این‌که وی را به سبب دعوت‌های پیاپی به خدا و ترک بت‌پرستی و یا گران‌فروشی و کم‌فروشی سنگسار نکرده‌اند، ترس ایشان از قوم و قبیله و خویشان آن حضرت بوده است؛ ازاین‌رو به‌صراحت و روشنی به وی می‌گویند: «ای شعیب، ما تو را در میان خود، ضعیف می ‏یابیم‏، اگر خویشان و طایفه تو نبودند بی‌گمان تو را سنگسار می‌کردیم».

بنابراین عامل بازدارنده و تأمین امنیت ایشان طایفه وی بودند و کفار از ترس خویشان شعیب نمی‌توانستند حریم امنیتی وی را بشکنند و به وی آسیب رسانند.

همچنین بر اساس بیان امیرالمؤمنین، خویشاوندان نقش اجتماعی بسیار مهمی در زندگی اجتماعی و فردی انسان دارند آن حضرت می‌فرمایند؛ «خویشاوندانت را گرامی دار، زیرا آن‌ها پروبال تو می‌باشند، که با آن پرواز می‌کنی، و ریشه تو هستند که به آن‌ها باز می‌گردی، و دست نیرومند تو می‌باشند که با آن حمله می‌کنی».

بنابر آنچه بیان شد، در عصری که دل­مشغولی­ های کاذب موجب گسست پیوندهای اجتماعی و افزایش بی‌مهری‌ها و بی‌تفاوتی‌ها نسبت به خانواده و خویشاوندان شده است و احساس غربت و تنهایی سبب بیماری­های روانی شده، اگر سبک زندگی به سمت تقویت اخلاق خویشاوندگرا موردتوجه و عمل قرار بگیرد، هیچ‌گاه نیازها، ضرورت‌ها و اضطرارها در زندگیِ برخی از افراد، آن‌ها را به کام نیستی نمی‌کشاند و شادابی و سلامت روانی انسان­ها تأمین می­ شود.

انتهای پیام