از دیرباز انواع مختلف هنرهای سنتی با توجه به شرایط خاص جغرافیایی هر منطقه در میان مردم رایج بوده است. قم نیز این این قاعده مستثنی نیست. مهم‌ترین این هنرها؛ قالی بافی، سفالگری، منبت کاری، کاشی سازی، آجرتراشی، حجاری تراش سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی معرق، چاقوسازی، بافته‌های سنتی و چلنگری هستند.

هر چند برخی از این هنرها با توجه به ورود ماشین‌های صنعتی دستخوش تغییر شدند و برخی دیگر تا حدی افول داشتند اما با وجود همه این فراز و نشیب‌ها این هنرها به زیست خود ادامه دادند و هنوز صنایع دستی شاخص استان همچون قالی بافی، خرمهره سازی، منبت کاری و تراش سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی هویتی برای فرهنگ و هنر این استان به شمار می‌آیند.

تراش سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی

 از آن جا که شهر قم به عنوان یکی از شهرهای مذهبی ایران از دیرباز شناخته می‌شده است فروش انگشتر و تسبیح در آن رونق فراوانی دارد به همین دلیل تراش سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی در این شهر رواج یافته است.

این هنر به فعالیتی اطلاق می‌شود که بر روی مجموعه‌ای از کانی‌های قیمتی و نیمه قیمتی مانند کبالت، عقیق، زمرد و یشم صورت می‌گیرد که توسط دستگاهی تراشیده و سپس عمل فرآوری و تبدیل شکل روی آن انجام می‌شود. همچنین هنر و صنعت حکاکی روی این سنگ‌ها در قم وجود دارد.

منبت کاری

واژه منبت به معنای کنده کاری خاص و همراه با خلل و فرج روی چوب است که در ایران سابقه‌ای دیرینه دارد. شهر قم یکی از عمده‌ترین مراکز منبت کاری در ایران است که کارگاه‌های فراوانی مربوط به این هنر اصیل را در خود جای داده است.

هنرمندان قمی بیشتر در تولید و طراحی منبت کاری اشیای تزیینی و تشریفاتی همچون منبت کاری مبل‌های استیل فعالیت دارند. قم به دلیل نزدیکی به شهر تهران یکی از مراکز عمده منبت کاری مبل در ایران است.

 منبت کاران قمی در هنر خود عمدتا از نقوش اصیل که شامل طرح‌های اسلیمی و ختایی یا گل و بوته است استفاده می‌کنند.

قالی بافی

قالی قم هنوز دارای محبوبیت ایرانی و جهانی است قالی‌های قم با طرح‌های سنتی و ابتکاری اغلب از جنس ابریشم در ابعادی کوچک که برگرفته از ویژگی خاص قم به عنوان شهری زیارتی است، بافته می‌شود.

گره قالی‌های قم به دلیل ظرافت بسیارشان شهرت دارند. حداقل ۲۵۰۰ گره در هر دسیمتر مربع دارند و در قالی‌های مرغوب این تعداد به ده گره در هر متر مربع می‌رسد و در قالی‌های ابریشمی این تعداد بیشتر است و نوع گره، گره فارسی است. به ندرت جفتی بافی نیز در این منطقه دیده می‌شود. قالی‌های قم بسیار با دوام بوده و بیشتر جنبه تزئینی دارند و از بهترین تولیدات قالی‌های ایران محسوب می‌شوند.

طرح‌های قالی قم همانند رنگ‌های مورد استفاده از تنوع و گستردگی خاصی برخوردار است. نقشه‌های قالی‌های قدیمی قم را طرح‌های مشهور به لچک و ترنج، شاه عباسی، محرمات، محرابی و شکارگاه تشکیل می‌دادند این طرح‌ها که با اقتباس از نقشه‌های کاشان و اصفهان تهیه شده بود، به سرعت با خلاقیت طراحان قم دچار تحول شده و سبک جدیدی در صنعت قالی بافی ایران پدیدار شد.

قالی‌های قم از طریق رنگ‌های روشن زمینه آن سفید عاجی، کرم، زرد قابل تشخیص هستند که عموماً این زمینه عاری از ترنج‌ها و لچک‌ها است. هر چند نقش آن‌ها در موضوعاتی که ارائه می‌کنند، دارای پاره‌ای نااستواری‌ها و تغییر پذیری‌ها باشد اما در اکثر موارد، معرف دو نوع نقش است: یکی از این دو نقش، سرو کوچک استلیزه شده، یعنی بته که گاهی مواقع به طور غلط آن را نقش کاشمر می‌نامند و نقش دیگر ظل السلطانی است. این نقش عبارت است از گلدان مملو از گلی که پرندگان کوچک و زیبایی در بالای آن پرواز می‌کنند.

هنر رنگرزی

کارگاه‌های رنگرزی استان قم سابقاً کلیه رنگ‌های مورد نیاز خود را از گیاهان رنگزای محلی تامین کرده و بعضاً نیز از مواد طبیعی دیگری مانند نیل و قرمز دانه و روناس که در منطقه به عمل نمی‌آمدف استفاده می‌کردند.

در سال‌های اخیر علاوه بر به کارگیری مواد اولیه طبیعی و گیاهان رنگزا، از رنگ‌های شیمیایی کرومی - اسیدی رِاَکتیو و سایر رنگ‌های مرغوب و مقاوم نیز به شیوه علمی استفاده می‌کنند. مواد اولیه رنگزای طبیعی که از دیرباز به طور سنتی در شهرستان قم مورد استفاده بوده عبارتند از:

پوست انار: از این ماده که در استان قم به وفور یافت می‌شود به صورت خشک و پودر شده برای تهیه رنگ زرد تیره، کرم و نخودی استفاده می‌شود.

پوست گردو: رنگ شتری و قهوه‌ای می‌دهد و ضمن مخلوط شدن با زاج سیاه رنگ سیاه تولید می‌کند.

برگ مو: از این ماده مشتقات رنگ زرد به دست می‌آید. گاه برای تهیه رنگ زرد و کرم مورد استفاده قرار می‌گیرد.

سماق: این ماده اگر با سولفات مس مخلوط شود رنگ بنفش تیره مایل به قهوه‌ای می‌دهد.

نیل: از این ماده که قبلاً به صورت گیاه کشت می‌شده ولی امروزه به صورت نیل صنعتی تولید می‌شود، رنگ سرمه‌ای و مشتقات رنگی آبی به دست می‌آید.

پوست درخت بلوط: برای تهیه رنگ‌های قهوه‌ای و شتری مورد استفاده قرار می‌گیرد.

روناس: گیاهی است خود رو که ماده رنگی در ریشه آن نهفته است و برای به دست آوردن رنگ‌های قرمز آجری تا قرمز تیره مصرف می‌شود.

اسپرک: از این گیاه که دارای ماده رنگی زرد رنگ است در ترکیب با نیل رنگ سبز به دست می‌آید.

قرمز دانه: این ماده که در محل به نام لاک نیز مشهور است از بدن حشره‌ای خاص به دست می‌آید و برای تهیه رنگ لاکی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

مواد رنگزای طبیعی که توام با نمک‌های فلزی خاصی که اصطلاحاً دندانه می‌شوند، مورد استفاده قرار می‌گیرند و رنگ‌های با ثباتی را به وجود می‌آورند که به مرور زمان ملایم‌تر و دلپذیرتر جلوه می‌کنند.

خرمهره سازی

رنگ طلسم مانند ایرانیان، آبی فیروزه‌ای روشن است که بهترین نمونه‌اش را روی خرمهره‌هایی که به چهارپایان گران قیمت و نیز به کودکان برای دفع چشم بد می‌آویزند می‌توان دید.

این آثار در مقابر ایرانی از هزاره نخست تا دوره ساسانی دیده می‌شود و پیکره ها و نظر قربانی‌های کنده‌کاری شده‌ای نیز در روزگاران هخامنشی و اشکانی رواج داشته است.

هر مهره‌ای چون شکافته شود، حاوی بلور دانه سفید رنگی است که به جای گل رس از خمیره سنگ ساخته شده ولی سخت‌تر و خشن‌تر است. رازی که همه سازندگان این مهره‌ها سعی در حفظ آن دارند این است که چگونه لعاب آبی رنگ یکدستی را به روی مهره می‌توان ایجاد کرد، بی آن که هر مهره را روی سوزنی سوار یا مهره‌ها را به یکدیگر چسباند یا اثری از شن یا خاکستر روی آن‌ها به جا گذاشت.

بدنه مهره از گرد ریگ رودخانه ساخته می‌شود که نوع مرغوبی از کوارتز با محتوای کلرید است. در قدیم خرمهره را به گردن خر و برخی از حیوانات دیگر می‌آویختند و به همین دلیل به «خرمهره» معروف شد.

تغییر شکل دادن و افزودن فلز زرد کنار دو سوراخ اطراف آن سبب شد به شکل گردن آویز درآید. خرمهره به شکل صلیب، ماه و ستاره و قلب هم ساخته شده اما نوع دایره‌ای شکل و گرد آن خرمهره نامیده می‌شود. نام دیگر خرمهره «کوسوجی» است که برای دفع چشم زخم آن را به کلاه بچه می‌دوختند.

انتهای پیام