شهرستان دلیجان در جنوب شرقی استان مرکزی و در فاصله حدود ۲۵۰ کیلومتری غرب پایتخت واقع شده و از شمال با قم، از شرق با کاشان و از جنوب با استان اصفهان و از غرب نیز با محلات همسایه است.
شهرستان دلیجان دارای دو شهر دلیجان و نراق، یک بخش مرکزی و چهار دهستان دودهک، هستیجان، جاسب و جوشق است. در ارتباط با نام دلیجان نظرات مختلفی وجود دارد. عده‌ای آن را برگرفته از از واژه دلیجاتن به معنای درشگه و گاری می‌دانند اما اسنادی برای اثبات این موضوع وجود ندارد. برخی اسناد تاریخی دلیجان را دارای مردمانی دلیر دانسته و بر این اساس آن را «دلیرگان» نامیده‌اند. این نام در اثر گذشت زمان به دلیگان و سپس دلیجان تبدیل شده است.
دلیجان یکی از معدود نقاط کشور است که زبان راجی در آن زنده و پویا بوده و مردمانش هنوز هم به این زبان سخن می‌گویند. راجی زبانان دلیجان شهر خود را «دیلیگون» خطاب می‌کنند.
دلیجان به واسطه استقرار بیش از ۴۰۰ واحد صنعتی بزرگ و کوچک، یکی از شهرهای صنعتی استان مرکزی بوده و از قطب‌های تولید عایق‌های رطوبتی، الیاف و الیاف شیشه کشور محسوب می‌شود که با تکیه بر تولیدات دانش‌بنیان، کشور را از واردات محصولات استراتژیک این حوزه، بی‌نیاز کرده است.
استقرار چندین واحد تولیدی فرش و موکت نیز بر اهمیت این شهر صنعتی افزوده است. قرار گرفتن در محدوده مرکزی کشور، در مسیر کریدور شمال به جنوب و یکی از شاهراه‌های مواصلاتی کشور، اهمیت استراتژیک این شهر را بالا برده به طوری‌که به صورت شبانه‌روزی شاهد تردد بسیاری است. اما این‌ها تنها پتانسیل‌هایی ارزشمند دلیجان نیستند بلکه این شهرستان مجموعه‌ای جذاب از آثار تاریخی و مواهب طبیعی را در خود جای داده تا پیشنهادی جذاب برای سفرهای نوروزی باشد.
کتاب تاریخ قم مربوط به قرن چهارم هجری از اولین کتاب‌هایی است که نام دلیجان در آن آمده و آبادی‌های اطراف دلیجان را متعلق به دوران ساسانی می‌داند. ارتباط نزدیک بزرگان دلیجان با پادشاهان صفوی باعث شد تا این شهر در دوران حکومت صفویه رونق دوباره پیدا کند.
پژوهش‌های باستان شناسی اطراف دلیجان گواه پیشینه چند هزار ساله آن است وجود آثاری از غارنشینی، دوران نوسنگی و سنگ‌نگاره‌های بیابان‌های دلیجان، تائیدی بر این پیشینه است.
مسجد جامع ۳۰۰ ساله دلیجان، مسجدی بزرگ بوده که عده‌ای معتقدند در زمان خلفای عباسی بنا شده و ساختمان آن به سبک معماری سلجوقی است و در حال حاضر تنها گنبد و ساختمان زیر گنبد باقی مانده است.
دلیجان تا پیش از حمله مغول قنات‌های بسیاری داشته و در هنگام یورش مغولان، مقاومت بسیاری از خود نشان داده اما مغولان با تجهیز و افزایش نیرو وارد شهر شده و بسیاری از مردم را که برای حمله غافلگیرانه در چاه قنات‌ها پنهان شده بودند، به خاک و خون می‌کشند و قنات‌ها را نیز تخریب می‌کنند.
داستان « بهریار»
در دهه شصت ۲۵۳ رشته قنات در این شهرستان فعال بوده و برخی نیز احداث قنات را دلیلی بر شکل‌گیری دلیجان کنونی می‌دانند. اما قناتی با داستان شگفت‌انگیز همچنان استوار از آن دوره باقی مانده که آن را «بهریار» می‌نامند.
بر اساس آنچه که سینه به سینه نقل شده، دلیل نامگذاری قنات به این نام، دلبستگی بنیانگذار آن به دختری بوده که شرط رسیدن به این یار، حفر قنات بوده است. به همین علت قنات را «بهر یار» به معنی «برای یار» نامیده اند. کهن‌ترین سندی که از بهریار در آن نام برده شده، وقفنامه‌ای متعلق به سال ۱۱۱۳ هجری قمری است. اگر به دلیجان سفر کردید، دقایقی را پای مظهر این قنات استراحت کنید و از صدای دلنشین جاری شدن آن لذت ببرید.
مسجدی با ۱۳ گنبد
یکی از کهن‌ترین جاذبه‌های تاریخی شهرستان دلیجان مسجد «مس سر» است که نمادی از درخشندگی و خلاقیت معماری دوره سلجوقیان است. براساس بر برخی روایت‌ها، این مسجد دارای ۱۳ گنبد بوده که تنها یک گنبد و عمارت منتسب به آن باقی است. ساختمان مسجد مس سر به هنگام هجوم افغان‌ها ویران شد.
گفته می‌شود ریشه نامگذاری مسجد مس سر، در گویش محلی دلیجانی نهفته است چراکه گنبد این مسجد از بلندترین بناهای زمان خود بوده و در گویش محلی دلیجان به جای کلمه بزرگ، مس سر به کار می بردند، پس این عنوان به مسجد مذکور داده شده است. از طرفی، قسمت فوقانی این مسجد از یک لایه مسی پوشیده شده است و عموم مردم که بر بلندی این مکان پوششی مسی می‌دیده‌اند، لفظ مس سر را برای آن به کار برده اند.
معماری این مسجد، چهارطاق با سبک معماری سده های ششم تا هفتم هجری است، در ارزیابی های انجام شده، این مسجد از سه سمت شرق، غرب و شمال باز بوده و قبله و محراب در بخش جنوبی آن قرار داشته است.
شهر غارهای مشهور
غار زل هستیجان نیز از نقاطی است که به واسطه اسناد به دست آمده از آن، به تازگی دریچه‌های جدیدی از قدمت تاریخی منطقه را آشکار کرده است.
«غار هستیجان» در استان مرکزی، که به تازگی با عنوان «میراث در خطر» معرفی شده است، به اواخر دوره ساسانی نسبت داده شده است. مدت زیادی نیست که باستان‌شناسان ایرانی متوجه شده‌اند بسیاری از اسناد و چرم‌نوشته‌های این غار از دانشگاه‌های اروپایی و آمریکایی سر درآورده است و غارت آثار غار هستیجان تقریبا از دهه ۵۰ و به مدت ۷۰ سال درحال انجام بوده است. باستان‌شناسان وقتی به این غار می‌رسند با وضعیت اسفباری مواجه می‌شوند.
بیش از ۳۹۹ قطعه از این اسناد تا کنون شناسایی شده که شاید ۹ سند در ایران باشد و ۳۹۰ سند از کشور خارج شده است.
باستان‌شناسان با کاوش در این غار، یافته‌هایی داشتند که آنها را «منحصر به فرد» نامیده‌اند، از جمله این آثار، به تعدادی کیسه کوچک دربسته با دانه‌های گیاهی، بقایای آستینی که بسته‌شده و پارچه‌های چندضلعی، پارچه‌های سه‌لایه با پشم شبیه به کاپشن‌های امروزی، پارچه از موی بز، پارچه‌های آبی‌رنگ همراه با دوخت، ریسمان‌های حصیری، بافته‌های موی بز، ابزارهای چوبی، درپوش‌های چرمی، بقایای بندهای چرمی، ۱۱ قطعه چرم‌نوشته پیداشده که برخی از آنها سالم است، و چرم‌نوشته‌هایی که گل‌مهر دارند گل‌مُهری با نقشی از گاو کوهان‌دار، گل‌مهری از بانوی ساسانی که مویش بافته شده است، گل‌مهر قالبی با کتیبه پهلوی، گل‌مهر با نقوش قرقاول، سه انگشتر مهر که نقش پرنده دارند و دستبند با سنگ‌های تزئینی می‌توان اشاره کرد.
باستان‌شناسان از بین یافته‌ها اما کشف قلم نی را که تاریخ استفاده از قلم را به ۱۴۰۰ سال قبل بر می‌گرداند و پلمب سربی، که همان سیم و سرب دوره معاصر است، منحصر به فردتر از بقیه یافته‌های این غار دانسته‌اند.
پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، بهمن ماه سال گذشته، این قلم را به همراه نمونه بازبافی‌شده پارچه جناقی هفت وردی، که ماده اولیه آن پشم است، در نمایشگاه گردشگری تهران به نمایش گذاشت.
یافته‌های غار «هستیجان» شگفت انگیز بود و یکی از جذابترین آنها نامه یا بهتر بگوییم یادداشتی از یک برادر (احتمالا) ساسانی به خواهرش است که می توانید آنرا اینجا بخوانید و از فرهنگ غنی و ادبیات زیبای آن لذت ببرید.
نخجیر ۷۰ میلیون ساله
شهرستان دلیجان یکی از شگفت‌انگیزترین غارهای جهان را در خود جای داده که آن را «نخجیر» یا «چال نخجیر» می‌نامند. این غار در میانه راه دلیجان به نراق و در منطقه‌ای به نام چال‌نخجیر و در دامنه کوه تخت واقع شده است. غار در سال ۱۳۶۸ به صورت اتفاقی و در اثر انفجار برای جستجوی آب توسط سازمان آب دلیجان کشف شد.
قدمت این غار حدود ۷۰ میلیون سال تخمین زده می‌شود و از غارهای آهکی و زنده دنیا محسوب می‌شود. غار چال‌نخجیر از جمله غارهای طبقاتی است و از سه طبقه تشکیل شده است. علت شکل‌گیری غار، حرکت گسل معکوسی بوده است که در منطقه کارستی واران وجود داشته و از نظر زمین‌شناسی دوره تشکیل آن به الیگوسن پایانی می‌رسد.
حدود ۹۵ درصد از دیواره‌های غار پوشیده از رسوبات آهکی و مابقی، سنگی است. منحصر به فرد بودن نهشته‌ها، دسترسی آسان به غار، خودترمیمی به دلیل زنده بودن و تهویه مناسب هوای درون غار از ویژگی‌های خاص این غار است. این غار در سال ۱۳۸۴ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و نام غار از منطقه‌ای به نام چال‌نخجیر گرفته شده است.
چال‌نخجیر منطقه‌ای گود است و در گذشته، شکارچیان، شکار خود را از نقاط دیگر به این منطقه رم می‌دادند تا آسان‌تر بتوانند آنها را شکار کنند. از نظر لغوی، چال‌نخجیر به معنای پایین‌تر از شکارگاه است، در گذشته مردم از این غار به نام غار «هوهو» نیز یاد می‌کردند.
تصاویر غار در گزارش تصویری ایسنا، تنها گوشه‌ای از زیبایی‌های نخجیر را به شما عرضه می‌کند. می‌توانید با بازدید از غار، ساعاتی را محو زیبایی آن شده و از مناظر و اشکال درون آن در کنار هوای مطبوع، لذت ببرید.
جاده جاسب یادآور زیبایی های جاده چالوس
دهستان جاسب در ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی دلیجان واقع شده و از هفت روستا تشکیل شده که در امتداد رودخانه ازنا شکل گرفته است. باور این نکته که چنین منطقه خوش آب و هوایی در این ناحیه از کشور واقع شده، بسیار دشوار است. طبیعت بکر و دل‌انگیز جاسب که ترکیبی از درخت، کوه، رود، دره‌ها و پوشش جانوری از قبیل بز، کل، پازن و ... را در خود جای داده است، هر طبیعت دوستی را به تحسین وامی‌دارد.
جاده پیچ در پیچ دسترسی به جاسب از سمت محور دلیجان به قم، یادآور جاده چالوس است. فصل بهار که کوه‌ها و دره‌ها همچنان از بارش‌های زمستانه سیراب هستند، جلوه‌های بصری زیبایی را در کوه‌های جاسب خلق می‌کنند. دره ازنای دهستان جاسب از بکرترین نقاط این دهستان بوده و رنگین‌کمانی از طبیعت را به شما هدیه می‌کند.
زیبایی‌های جاسب تنها به طبیعت این منطقه ختم نمی‌شود بلکه جاسب بناهای تاریخی ارزشمندی از جمله امامزاده‌ها، قبرستان‌های کهن، غارها و بسیاری بناهای کهن با روایت‌های تاریخی را در خود جای داده است. در پایان سفر به جاسب بد نیست تا گردوهای این منطقه را نیز با خود سوغات ببرید.
پیشنهاد می‌شود تا هنگام بازگشت، همان مسیری را انتخاب کنید که به محور دلیجان به قم می‌رسد. زیبایی جاده در کنار چشم‌انداز دریاچه سد پانزده خرداد، حسن ختام خوبی برای سفر به جاسب خواهد بود. اگر می‌خواهید بیشتر درباره جاسب بندانید، پیش از سفر گزارش ایسنا با عنوان «جاسب، بهشتی در دل کوهستان» را مطالعه کنید.
کاروانسرای دودهک و قلعه کیخسرو
کاروانسرای شاه عباسی دودهک متعلق به دوران صفویه که با توجه به ساختار قلعه و دیوارهایش به نظر می‌رسد کاربرد نظامی داشته است، قلعه گبری که قدمتی بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ سال دارد و در نزدیکی کاروانسرای شاه عباسی قرار دارد و سکونتگاه زرتشتیان بوده است، کوره آجرپزی مربوط به دوران صفوی و برخی بناهای دیگر، از آثار روستای دودهک است.
مسجد جامع ۳۰۰ ساله راوه، چنار قدیمی روستای واران، قلعه کیخسرو که حدود ۱۳۰۰ سال قدمت داشته و در زمان حمله افغان‌ها ویران شده است و زیارتگاه باباپیر روستای رباط ترک با قدمت بیش از ۵۰۰ سال، از جاذبه‌هایی هستند که می‌توانند گزینه‌های مناسبی برای بازدید از دلیجان باشند.
مزوش، مرتفع ترین روستای استان مرکزی
اگر به کوهنوردی علاقه دارید، سفر به «مُزوَش» به عنوان مرتفع‌ترین روستای استان مرکزی و بام استان مرکزی یعنی قله فنی «دومیر» با ارتفاع ۳۵۰۵ متر را از دست ندهید. گفته می‌شود اگر بخت با شما یار بوده و آلودگی هوا یا ابرها مانع نباشند، می‌توانید از فراز این قله به تماشای دماوند بنشینید. پس نوروز فرصت مناسبی برای علاقمندان به کوهنوردی است تا شانس خود را برای این موضوع امتحان کنند. طبیعت سبز، بکر و خوش آب و هوای روستای مزوش نیز بهانه خوبی برای یک استراحت چند ساعته خواهد بود.
نراق شهر آسیاب های آبی
نَراق از دیگر شهرهای شهرستان دلیجان است که در میان شهرهای قم، کاشان و دلیجان و اصفهان قرار گرفته و آب و هوایی کوهستانی و سردسیر دارد. این شهر از طرف شمال به کوه ال و از سوی شرق در ۱۸ کیلومتری به شهر دلیجان و از طرف جنوب به روستای سینقان راه دارد.
نراق کتابی جذاب و دلنشین از تاریخ است که در هر محله و کوچه آن اثری از گذشته به چشم می‌خورد و هر بازدیدکننده‌ای را به حیرت وامی‌دارد. فرهنگ بالای مردم نراق در طول تاریخ باعث شده تا بسیاری از این آثار بدون آسیب شدید برای ما به ارمغان گذاشته شود.
آب‌انبارهای شهر نراق یکی از شاهکارهای معماری دوره قاجار به شمار می‌روند. این آب‌انبارها در هر سه محله نراق یعنی محله بالا، محله پایین و محله بازار پراکنده‌اند. در نراق بیش از ۱۵ آسیاب آبی وجود دارد و از همین روی در قدیم نراق را شهر آسیاب‌ها هم نامیده‌اند. مسجد جامع نراق در سال ۱۲۴۳ هجری قمری و در زمان فتحعلی‌شاه ساخته شده است. درب ورودی مسجد از جنس چوب گردو کنده‌کاری شده است. محراب مسجد با کاشی‌های رنگی و طرح‌های اسلیمی تزئین شده زیبایی خاصی به بنا می‌بخشد.
بازار شمس‌السلطنه نراق متعلق به دوره قاجار بوده که توسط حاج محمد نراقی ساخته شده و بعدها به دختر وی شمس‌السلطنه رسیده و ورثه وی بنای مذکور را وقف تحصیل افراد بی‌بضاعت کرده اند. این مجموعه شامل راسته بازار، تاجر سرا و کاروانسرا است که در ۲ طبقه حدود ۴۰۰۰ مترمربع فضا را به خود اختصاص داده است.
در مجموعه بازار و کاروانسرا زیباترین آثار معماری عصر قاجار به چشم می‌خورد. درب‌های گره‌کاری شده مجموعه تاجرسرا که از زیباترین قسمت‌های این بخش است، چشم هر بیننده‌ای را ساعت‌ها به خود مشغول کرده و به اعماق تاریخ و تمدن مردم این دیار می‌برد. مجموعه کاروانسرا از دوطبقه تشکیل شده که طبقه اول محل نگهداری چارپایان است و طبقه فوقانی به استراحتگاه تجار اختصاص داشته است.
در جنب این مجموعه محل‌هایی ویژه نگهداری شترها وجود داشته که به اصطلاح محلی آنها را عصارخان می‌نامند. تعداد زیادی از مردم شهر نراق از راه خدمات‌رسانی به کاروانیان امرار معاش می کرده اند و نقل شده است که ۱۰۰ سال پیش ۱۵ نانوایی در کار تهیه نان برای کاروان های تجاری بوده اند و این خود بهترین شاهد بر رونق تجارت شهر نراق است.
طول تقریبی بازار نراق ۲۰۰ متر بوده و در جهت خیابان اصلی شهر احداث شده است. مصالح این بنا عمدتا آجر و سنگ و در برخی نقاط از خشت خام است. در سقف راسته بازار و چهار سوق کاشی‌کاری معقلی و رسمی به چشم می‌خورد. طاق چارسوق دارای شمسه با کاشی هایی به رنگ فیروزه و سرمه‌ای است . مجموعه بازار و کاروانسرای شمس‌السلطنه به شماره ۱۶۴۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
کاروانسرا و تاجرسرای حاج مهدی شهر نراق توسط یکی از تجار شهر نراق بنام حاج مهدی نراقی نزدیک به ۱۸۰ سال پیش ساخته شده و وقف شده است. در این مجموعه بسیار زیبا و دیدنی درب‌های چوبی گره‌کاری شده منحصر به فردی وجود دارد که جلوه خاصی به بنا بخشیده است.
«حسینیه و آب انبار حاج عبدالباقی» بر اساس کتیبه موجود در سر درب آن در تاریخ ۱۲۸۷ قمری یعنی بیش از ۱۵ سال پیش توسط یکی از تجار معروف شهر نراق به نام حاج عبدالباقی نراقی جد مرحوم عبدالقدیر محمدی نراقی احداث شدهه و به همراه مقداری زمین کشاورزی جهت مرمت و نگهداری، وقف شده است. حسینیه آن که همانند آب انبار بالا (حاج مهدی) در روی مخزن آبگیری احداث شده به مساحت ۱۹۸ متر مربع به صورت سر باز بنا شده و محلی برای برگزاری مراسم تعزیه و روضه خوانی بوده و در این مجموعه محلی برای نگهداری نخل تاریخی تعبیه شده است.
مخزن آبگیری در زمینی به مساحت ۱۲۰ متر مربع احداث شده و با داشتن دو ستون از مصالح آجر و ساروج به ارتفاع ۷ متر تقریبا ۶۷۹ متر مکعب آب را در خود نگهداری کرده و در فصول مختلف سال ساکنان این محله از آب خنک و مطبوع آن استفاده می‌کرده اند. شهرداری در سال ۸۴ توانست با توافقی که با متولیان آن به عمل آورد مجموعه تاریخی را که بیش از ۴۰ درصد تخریب شده بود، مرمت و بازسازی کند و اکنون به محلی برای انجام مراسمات سوگواری سالار شهیدان و موزه ابزار و ادوات تاریخی و سنگ‌های قبور تاریخی شهر اختصاص یافته است.
منزل فریدون فروغی، منزل تقی خان رئوفی، منزل فاضلین نراقی، موزه مردم‌شناسی، بادگیرها، مسجد جامع، کاروانسراها، آب انبارها، خانه‌های قدیمی و ده‌ها بنای تاریخی دیگر از بناهای ارزشمندی هستند که نراق را به یکی از بهترین نقاط برای سفرهای نوروزی تبدیل کرده است.
مهمان ناخوانده ای از آسمان
حدود ۵۰ سال پیش مهمان ناخوانده‌ای تاریخ آسمانی را به تاریخ زمینی پیوند زد و پس از میلیون‌ها سال سیر کیهانی، ترجیح داد تا در نراق آرام بگیرد. در ۲۸ مردادماه سال ۱۳۵۳ شهاب سنگی روی سقف مدرسه درحال ساخت فرود آمد و پس از سال‌ها تلاش مدیریت شهری دلیجان و پروفسور ایرج عشقی، موزه شهاب سنگ نراق در همین مکان بنا شد. این موزه تنها موزه شهاب‌سنگ جهان است که در نقطه سقوط شهاب‌سنگ بنا شده است.
با تلاش پروفسور عشقی، مجموعه‌ای نادر از شهاب‌سنگ‌هایی که در نقاط مختلف جهان سقوط کرده اند، به همراه سنگ‌های ارزشمند زمینی در این موزه جمع‌آوری شده تا مجموعه‌ای بی‌نظیر برای بازدیدکنندگان فراهم شود. اگر نوروز امسال را برای مسافرت به دلیجان و نراق انتخاب کنید، خوش شانس خواهید بود چرا که پروفسور عشقی نیز این نوروز را در نراق خواهد بود و این فرصت برای شما فراهم خواهد بود تا با وی به گفتگو بنشینید و از شهاب سنگ بشنوید.
پیش از سفر به نراق گفت و گوی ایسنا با ایرج عشقی در ارتباط با موزه شهاب‌سنگ را بخوانید تا با اطلاعات بیشتری به نراق سفر کنید.
گیسوی زیبا آماده میزبانی از گردشگران
آبشار «گیسو»، یکی از زیباترین جاذبه‌های طبیعی در شهرستان نراق است که در فاصله‌ی ۵ کیلومتری از شمال غربی این شهرستان قرار گرفته است. آبشار به دلیل رشد گیاهی به نام «پرسیاوشان» به این نام شهرت یافته است.
بازدید از آبشار برای علاقه‌مندان به طبیعت بسیار دلنشین خواهد بود. عبور از جاده‌ای خاکی، سرانجام مسافران را به باغات منتهی به دره‌ای سنگی و صخره‌ای می‌رساند و بعد از عبور از دره‌های سنگی و صخره‌های سخت، ادامه جویبار در کف دره، چشم‌ها را به آبشار انتهای آن سوق می‌دهد که تصاویر بیشتری از این آبشار زیبا را می توانید اینجا در گزارش ایسنا ببینید.
گرانترین شیرینی را در نراق بخرید
در پایان سفر به نراق، تهیه جوزغند به عنوان سوغات نراق را فراموش نکنید. اگرچه جوزغند در دسته گرانترین شیرینی‌ها قرار می‌گیرد اما طعم دلپذیرش این هزینه را توجیه می‌کند.
انتهای پیام