«نیاکانِ ما همواره در اقلیم خشک زندگی کرده‌اند و این مسئله سبب شده که بسیاری از فعالیت‌های عمرانیِ ما در زمینه شهرسازی و روستاسازی، ازجمله سنت کهن ساخت قنات، از نظر تکنیکی، آئینی و مذهبی، حول محور مراقبت از منابع آب شکل گیرد که به غلبه بر خشکسالی‌های دوره‌ای و دوام مردم در جغرافیای فلات ایران کمک کرده است.»
این را عضو هیئت‌علمی دانشکده پژوهش‌های عالی هنر و کارآفرینی دانشگاه هنر اصفهان بیان کرده است. او اعتقاد دارد که «نیاکانِ ما ایزدانی را مرتبط با آب می‌دانسته و به‌این‌ترتیب حفظ آب و مراقبت از منابع آب را به یک مسئله آئنی و اخلاقی تبدیل کرده که نسل به نسل دوام پیدا کرده است.»
امروز، ۲۲ مارس برابر با سوم فروردین‌ماه، از سوی سازمان ملل به «روز جهانی آب» نام‌گذاری شده‌است. این روز برای اولین‌بار و به‌طور رسمی در سال ۱۹۹۲ میلادی و در کنفرانس محیط زیست و توسعه سازمان ملل در شهر ریودوژانیرو کشور برزیل، مطرح و از همۀ کشورها خواسته شد تا این روز را به‌عنوان روز ترویج و آگاه‌سازی مردم در مورد آب اختصاص دهند.
ازاین‌رو ایسنا نیز اهمیت آب در فرهنگ ایرانی را از دیدگاه صدرالدین طاهری، عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان بررسی کرده است.
وی در گفت‌وگو با ایسنا ضمن اشاره به اینکه نیایش آب و گیاه از دیرباز در ایران رایج بوده است، گفت: آثار آئین‌های مقدسی که ما در ارتباط با آب داشته‌ایم هنوز در بسیاری از نقاط به چشم می‌خورد. تأمین نیازهای مردم به‌ویژه در اقلیم خشک همچون ایران به‌طور کامل به حفظ منابع آب و سرسبزی زمین بستگی داشته و انسان برای پاکیزگی و تأمین امنیت غذایی خود نیز نیاز به وجود آب داشته است.
طاهری ادامه داد: نیاکان ما همواره در اقلیم خشک زندگی کرده‌اند و این مسئله سبب شده که بسیاری از فعالیت‌های عمرانیِ ما در زمینه شهرسازی و روستاسازی، از جمله سنت کهن ساخت قنات، ازنظر تکنیکی، آئینی و مذهبی، حول محور مراقبت از منابع آب شکل گیرد که به غلبه بر خشکسالی‌های دوره‌ای و دوام مردم در جغرافیای فلات ایران کمک کرده است. ما ایزدانی را مرتبط با آب می‌دانسته و به‌این‌ترتیب حفظ آب و مراقبت از منابع آب را به یک مسئله آئینی و اخلاقی تبدیل کرده‌ایم که نسل به نسل دوام پیدا کرده است.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه در منابع تاریخی نیز به این رفتار ایرانی‌ها به‌دفعات اشاره شده است، افزود: طبق گفته هرودوت، «ایرانی‌ها هرگز رود را آلوده نمی‌کنند و برنمی‌تابند که دیگران آب‌های روان را آلوده کنند.» همچنین استرابون یونانی می‌گوید که «ایرانیان هیچ‌گاه خود را در آب روان نمی‌شویند و هیچ لاشه، مردار و زباله‌ای را در آب نمی‌افکنند و به آب‌های پاکیزه‌ای که از سنگ بیرون می‌آید، احترام می‌گذارند.» در متون مذهبی نیز احترام به آب و بزرگداشت آن بسیار به چشم می‌خورد. برای مثال در مینوی خرد، جریان آب بر زمین مانند جریان خون در تنِ مردمان توصیف شده که به همان میزان در زنده نگه‌داشتن یک اجتماع اهمیت دارد. در یشت‌ها آبِ جوشنده از چشمه، آبِ گردآمده در دریا و دریاچه و آب‌های روان، مورد ستایش قرار می‌گیرند و به آن‌ها آب اهورایی، خرمی‌بخش و خوشی‌دهنده گفته‌شده است.
عضو هئیت علمی دانشکده پژوهش‌های عالی هنر و کارآفرینی دانشگاه هنر اصفهان اضافه کرد: نوشتارهای تاریخی نیز بارها به بزرگداشت آب در تاریخ ایران اشاره کرده‌اند. یک نمونه آن اتفاق‌هایی است که برای قباد پادشاه اشکانی می‌افتد؛ او پس از پیروزی بر رمی‌ها تلاش کرد گرمابه‌های خزینه‌ای آن‌ها را در ایران بسازد. از آنجایی که این گرمابه‌ها با ناپاکی و آلودگی آب، سبب گسترش بیماری در بین مردم می‌شدند، این اقدام او سبب برانگیخته شدن خشم بزرگان در مجلس مهستان شد و او به اتهام آلوده کردن آب، از پادشاهی برکنار شد.
طاهری گفت: در ارداویراف‌نامه که شرح بازدید موبدان‌موبد ایران از جهان بازپسین است، از افرادی در دوزخ یاد می‌شود که آب را آلوده کرده‌اند، همچنین انسان‌هایی وصف می‌شوند که به دلیل مراقبت از آب و جلوگیری از آلوده شدن یا به هدر رفتن آن، بر تخت‌های زرین بهشت نشسته‌اند.
وی تصریح کرد: «اَپام نپات» یا «بُرز ایزد»، ایزد مهم ایرانی است که نگهبان آب‌ها بوده و یکی از وظایف او پراکندن آب و بخشیدن بهره‌ای از آب به هرجایی از جهان است. او با صفاتی مانند تندرو، درخشان و فرهمند توصیف می‌شود و یاری‌کننده مردمانی است که به کار آبادانی می‌پردازند. دیگر نیروی همبسته با آب، ایزدبانو آناهیتا بوده که نام کاملش اَردَوی سورا اَناهیتا به معنی آب‌های نیرومند پاک است. او را نیاکان ما سرچشمه همه آب‌های روی زمین دانسته و به‌سان بانویی زیبا یا رودی بسیار بزرگ توصیف کرده‌اند، که فزاینده ثروت و نگاهبان سرزمین‌های ایرانی است. او از تابناک‌ترین چهره‌ها در بین ایزدان پیشازردشتی بوده و معمولاً در کنار رودها، چشمه‌ها، قنات‌ها و دریاچه‌ها او را ستایش می‌کرده‌اند.
طاهری ادامه داد: در اندیشه زرتشتی که فقط یک خدا (اهورامزدا) وجود دارد، این شیوۀ نگهبانی از آب، در شکل امشاسپندی به نام «خرداد» که یکی از ۷ نام خداوند یکتا است، بازتاب پیدا کرده و «خرداد» نگهبان آب‌ها است که او را نماد پاکی، فروتنی و مهرورزی می‌دانند؛ ضمن اینکه در اوستا یک بخش به نام «خرداد یشت» برای ستایش او وجود دارد. او آلودگی‌ها و دیوان را از انسان دور کرده و به مردمان پاک‌دین، رستگاری و رامش می‌بخشد.
وی افزود: یک ایزد دیگرِ وابسته با آب، «تیشتر» یا «تیر» است که در اندیشه ایرانی، ستاره مرتبط با باران است و به یاری باران، جهان را بارور کرده و زنده نگه می‌دارد. برای او نیز یشتی به نام «تیشتر یشت» وجود دارد که در آن با «اپوش» یا دیو خشک‌سالی می‌جنگد و آب‌ها را آزاد می‌کند. این نبرد توصیف شاعرانه‌ای از باران است. اپوش آب را در ابرهای سیاه و متراکم به بند می‌کشد و ایرانیان آذرخشی که ابرها را وادار به باریدن می‌کند نشان تیر انداختن تیشتر به‌سوی اپوش می‌دانسته‌اند.
عضو هیئت علمی گروه آموزشی پژوهش هنر دانشگاه هنر اصفهان خاطرنشان کرد: ۳ ماه سال در تقویم کنونیِ ما یعنی خرداد، تیر و آبان به ایزدان آب وابسته است. از جمله جشن‌های بزرگداشت آب نیز جشن تیرگان یا تیشترگان است. در این جشن پیش از آغاز فصل گرم، آئینی با نام «آب‌پاشان» در کنار رودخانه، دریا یا دریاچه‌ها انجام می‌شده که طی آن مردم به یکدیگر آب می‌پاشیده‌اند. در کنار این شادمانی جمعی، ایرانیان نیایش می‌کرده‌اند که تابستان گرم و سال خشکی در پیش نباشد و منابع آب حفظ شود. این آئین تا دوره صفوی نیز در اصفهان در کنار زاینده‌رود به شکلی شاهانه برگزار می‌شد، و هنوز هم به اسم تیرگان، و نیز تیرما سیزه شو (در گیلان و مازندران) و وارداوار (نزد ارامنه) زنده مانده است.
طاهری افزود: جشن مهم دیگر در ارتباط با آب، «آبانگان» بوده که در این روز مردم به کنار آب‌های روان، دریاها، رودها و چشمه‌ساران رفته و آب را ستایش می‌کرده‌اند. همچنین یکی از سنت‌های نوروز نیز آب‌پاشان یا آب‌ریزگان بوده که بیرونی این آیین را بازمانده از دوران جمشید پیشدادی می‌داند که به مردمان ایران‌زمین دستور داده برای پاک شدن از گناهان، تن خود را با آب پاک بشویند. سنت شستن آلودگی روحی و جسمی به کمک آب، از ادیان ایرانی به دیگر ادیان جهان نیز راه پیداکرده و برای مهرپرستان و مندایی‌ها مهم بوده و به شکل غسل تعمید وارد مسیحیت نیز شده است. این شست‌وشو و آب‌پاشان در جشن‌های نوروزی در روز ششم فروردین که خردادروز از فروردین است، انجام می‌شد. در این روز مردم در سپیده‌دم برخاسته و شست‌وشو می‌کردند و به‌این‌ترتیب غبار سال کهن را از تن خود پاک‌کرده و پاک وارد سال تازه می‌شدند.
این استاد دانشگاه تأکید کرد: این همه تنها بخشی از تلاش و همت هزاران سالۀ نیاکان ما برای حفظ منابع آب فلات ایران است که اگر در روزگار ما تداوم نیابد این دیار کهن را گرفتار مرگ سرزمین خواهد کرد.
انتهای پیام