نظافت، صلۀ رحم، گذر زمان، تغییر فصل‌ها، طبیعت و بررسی عملکرد خود در یک سال گذشته، مواردی هستند که هر ایرانی در نزدیکی ایام نوروز به آنها فکر می‌کند. این مفاهیم علاوه بر ابعاد اخلاقی، ابعاد دینی و قرآنی نیز دارند و در نوشتار پیش‌رو به بررسی قرآنی این مفاهیم، در نخستین روز از سال ۱۴۰۳ پرداخته‌ایم.
اشاره به تغییر ماه‌ها و فصل‌ها و سال‌ها در قرآن هدفمند است
زهرا کلباسی اشتری، عضو هیئت علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان دراین‌باره به ایسنا گفت: اگر به آیاتی در قرآن که به فصل و ماه و سال اشاره کرده نگاهی بیندازیم، به چند دسته تقسیم می‌شوند. خداوند از فصل‌ها و سال‌ها با عنوان یکی از بهترین نعمت‌های بشر یاد کرده است.
او با اشاره به برخی از آیات که به طور ویژه از ماه‌ها نام برده‌اند، اظهار کرد: به عنوان مثال در آیۀ «انإِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْرًا» گفته شده که از ازل همواره سال‌ها ۱۲ ماه بودند و خداوند این را نعمت دانسته است. آیه‌ای در سورۀ یاسین اشاره کرده است که خداوند در ماه تغییر و تحولاتی ایجاد می‌کند تا بندگان با تماشای تغییرات و تحولات هلال ماه، زمان قمری را بشناسند.
این مدرس دانشگاه با اشاره به آیه ۵ سورۀ یونس، افزود: در این آیه خداوند می‌گوید که ما این حرکت ماه و سال و فصل‌ها را برای شما قرار دادیم تا زندگی شما برنامه‌ریزی و حساب و کتاب داشته باشد و بتوانید به سمت پیشرفت حرکت کنید.
کلباسی اشتری با اشاره به آیه ۵ سورۀ الرحمن ادامه داد: خورشید و ماه و حرکت آنها برای این است که انسان، حسابگر شده و جریان عمر را درک کرده قدر آن را بداند. این بزرگ‌ترین پیامی است که خداوند می‌خواهد با تغییر فصل به ما بدهد. اگر تغیر فصول نبود، گذر زمان برای انسان اهمیت چندانی نداشت، یک دوره‌ای زندگی می‌کرد و به قیامت می‌رسید. اما با نزول آیات متعدد خداوند می‌خواهد ما را نسبت به زمان و عمرمان حسابگر و حریص کند. خداوند می‌خواهد ما با ساختن دنیا، آخرت خود را بسازیم.
قرآن، حریص نسبت به استفاده از زمان
او با اشاره به سوره مؤمنون گفت: در آیه‌ای در این سوره گفته شده که وقتی پس از مرگ از انسان‌ها پرسیده می‌شود چقدر در دنیا زیستید می‌گویند ما مدت خیلی کمی در دنیا بودیم. یعنی افراد با بررسی عمری که سپری کرده‌اند، احساس می‌کنند که تمام سال‌هایی که زندگی کردند، فرصت خیلی اندکی بوده است. این آیه در کنار سایر آیاتی که گفته شد، تلاش می‌کند که به انسان بگوید نباید موقعیت‌ها را از دست بدهد چون فرصت‌ها مثل ابرها می‌گذرند.
این پژوهشگر و نویسنده معارف قرآنی، بیان کرد: عید نوروز بهانه‌ای است که ما به خودمان خاطرنشان کنیم که ما یک سال از ذخیره عمر خود را مصرف کرده‌ایم و یک سال از عمرمان کم شده است، پس در سالی که در پیش داریم به فکر رشد و توسعه شخصی و بهتر شدن و با اخلاق‌تر شدن خود باشیم.
کلباسی اشتری با بیان اینکه قرآن به قدری نسبت به زمان حریص است که فراتر از سال و ماه، تأکید بر مسئله روز و شب را نیز در آیات مختلف می‌بینیم، افزود: خداوند در قرآن گفته است که شب و روز را از دل هم بیرون می‌کشد و شب را مایه آرامش و روز را مایه حرکت دانسته است. خداوند به ما گوشزد می‌کند که تک‌تک روزهایی که پشت سر می‌گذاریم نیز مهم هستند.
او با تأکید بر روایت حضرت امیرالمؤمنین(ع) مبنی بر اینکه «هرکس امروز و دیروزش شبیه هم باشد خسران کرده و ضرر دیده است»، خاطرنشان کرد: این روایت مکمل این آیاتی است که ما را به غنیمت شمردن فرصت‌ها ترغیب می‌کند. مضمون همه این آیات این است که تغییرات فصول نشانه‌هایی هستند برای کسانی که قصد هدایت شدن دارند.
این مدرس دانشگاه افزود: آیاتی نیز هستند که به نشانه‌های قیامت پرداخته اند. خاموش شدن یا شکافته‌شدن ماه و افول خورشید از جمله این نشانه‌ها هستند. درواقع خداوند به ما گفته است که در پایان این دنیا، نعمت‌هایی که باعث تغییر در زمان می‌شدند را از ما خواهد گرفت.
تفاوت مفهوم زمان در دنیا و آخرت
کلباسی اشتری با بیان اینکه آیاتی دیگر بر اینکه ماه و سال و روز حساب و کتاب‌های دنیوی هستند تأکید می‌کنند، گفت: خداوند می‌تواند نعمت زمان را از انسان بگیرد. انسان وقتی از نزدیک به مشکلاتی که در طی زمان داشته نگاه می‌کند آنها را بزرگ می‌بینید اما در گستره زمان وقتی به آنها نگاه می‌کند، کوچک می‌شوند. برخی مسائل بر اساس محاسبات زمانی ما بزرگ هستند اما در واقع مسائل خرد و کوچکی هستند.
او با اشاره به سوره قدر که در شأن شب قدر نازل شده است، اضافه کرد: برخی معتقدند که روح قرآن در شب قدر یا ایام ماه رمضان نازل شده است و برخی دیگر معتقدند که آغاز نزول قرآن از شب‌های قدر بوده است. خداوند می‌گوید شب قدر بهتر از هزار ماه است. این توصیف برای این است که توجه ما را به مفهوم «برکت» جلب کند. شاید شب قدر تنها یک شب باشد اما برکتی چون هزار ماه دارد. علی‌رغم اینکه خداوند در جای‌جای قرآن به غنیمت شمردن تک‌تک لحظه‌ها تأکید داشته، در این آیه، تصور ما را از زمان به هم می‌ریزد و برکت شب قدر را مساوی با هزار شب تلاش ما می‌داند.
عضو هیئت علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان، ادامه داد: برخی از مشرکان، پیامبر را مورد انکار و تمسخر قرار می‌دهند و می‌پرسند که چرا عذابی به ما نمی‌رسد؟ گاهی مؤمنین هم همین سوال را دارند و می‌گویند: چرا ظالمان روز به روز قوی‌تر و به ظلمشان افزوده می‌شود؟ خداوند در چندین آیه به این سوال پاسخ داده و گفته است که: «اینها برای عذاب عجله می‌کند ای پیامبر به آنها بگو در کار خداوند تخلف وجود ندارد و محال است که بتوانید از وعده خداوند فرار کنید» همه چیز نزد خداوند مصاحبه می‌شود به ویژه اگر ظلم و کم‌کاری‌هایی که در حق دیگران می‌شود.
او با اشاره به اینکه هر یک روز عذابی که ستمکاران می‌کشند معادل ۵۰ هزار سال زندگی در این دنیا است، افزود: آیه دیگری در قرآن می‌گوید که هر یک روز در آخرت معادل هزار سال در دنیا است. معادل‌های زمان دنیایی در این آیات با هدف هشیار کردن انسان برای توجه بیشتر به آخرت استفاده شده‌اند. خداوند می‌خواهد که توجه ما را به آخرت جلب کند و از ما می‌خواهد که هشیار باشیم تا حساب‌گری‌های دنیایی ما را از توجه به آخرت غافل نکند.
تغییر و نو شدن از دیدگاه قرآن
این فعال قرآنی در خصوص مفهوم «تغییر» در قرآن تصریح کرد: خداوند در آیات مختلف ما را به تغییر، تشویق و ترغیب کرده است. خداوند هیچ قومی را تغییر نمی‌دهد مگر اینکه خود آن قوم تغییر کنند. ما اگر خوب باشیم، فضای عمومی خوبی خواهیم داشت و اگر بد باشیم، فضای عمومی بد و بی‌برکتی خواهیم داشت. همۀ ما باید در خوبی دیگران را با خود همراه کنیم تا شامل قومی شویم که تغییرات خوبی دارند.
کلباسی اشتری با اشاره به آیه ۱۶۵ سوره آل‌عمران اظهار کرد: خداوند می‌گوید ما با مسلمانان و هیچ گروه دیگری پیمان دائمی نبسته‌ایم که در هر حالتی همه چیزهای خوب را به آنها اعطا کنیم. همه چیز به عملکرد شما بستگی دارد. شما هم مثل سایر انسان‌های غیر مسلمان مورد ابتلا و آزمایش قرار می‌گیرید و عملکرد شماست که شما را به سمت خوبی‌ها و بدی‌ها می‌برد.
او با اشاره به اینکه این آیه خطاب به مسلمانانی که در جنگ احد سستی کردند و موجب شکست مسلمانان شدند، نازل شده است، افزود: این مسلمانان سؤال داشتند که خداوندا واقعاً ما را در مقابل دشمن شکست دادی؟ خداوند می‌گوید این شکست حاصل عملکرد شماست. در زمان ما هم، این قاعده حاکم است. کسانی که فکر می‌کنند نورچشمی خداوند هستند و خداوند به آنها خدماتی می‌دهد، شکست می‌خورند.
این مدرس دانشگاه ادامه داد: موفقیت به میزان تلاش ما گره خورده است. کاهلی و سستی و سکوت در برابر برخی ظلم‌ها و وانهادن امر به معروف و نهی از منکر منجر به شکست می‌شود و در مقابلش هر آنچه پیشرفت داشته‌ایم و به اقتدار بین المللی خود افزوده‌ایم، حاصل تلاش‌های ماست.
صلۀ رحم؛ آیین نوروزی و دستور قرآنی
کلباسی اشتری با بیان اینکه دیدار با خویشان و خویشاوندان بحث دیگری است که در نوروز مطرح است و می‌توان مفهوم قرآنی آن را بررسی کرد، گفت: سال نو در فرهنگ ما همیشه با خانه تکانی ظاهری همراه بوده و سپس به خانه تکانی دل می‌رسد. خانه تکانیِ دل به این صورت است که انسان تلاش می‌کند در تعامل با دیگران، صبر خود را افزایش دهد، عقاید مخالف را تحمل و خود را در برابر آنها کنترل کند و کدورت‌ها را کنار بگذارد و با حال خوبِ خود، حال دیگران را نیز خوب کند.
او که معتقد است صله رحم سنت دیرینۀ ایرانی‌ها بوده و تأکید مؤکد دینی هم دارد، بیان کرد: آیت‌الله جوادی آملی فرموده‌اند که صله رحم اقوام سببی که با ازدواج به خانواده ما ملحق می‌شوند را هم شامل می‌شود. شوره نساء، سوره‌ای خانواده محور است. در اولین آیه این سوره از ما خواسته شده که حواسمان به اقوام باشد. آیات متعددی وجود دارد که خداوند به مؤمنین گفته است اگر قصد انفاق کردن دارید، اولوالارحام شما مقدم بر سایر نیازمندان هستند.
این پژوهشگر و نویسنده قرآنی ادامه داد: حتی برای نیکی کردن از ما خواسته شده که ابتدا به پدر و مادر و سپس به اقوام و در نهایت به همسایگان خود نیکی کنیم. خداوند توصیه کرده است که به خانواده خودتان در خوبی‌ها یاری برسانید و در بدی‌ها دستگیر یکدیگر باشید. پیامبران نیز ابتدا خانواده‌های خود را امر به نماز می‌کردند و سپس به سراغ سایر مردم می‌رفتند.
کلباسی اشتری با بیان اینکه اولویت دادن به صلۀ رحم در قرآن نیز مورد تأکید است و روایات زیادی نیز به این مسئله پرداخته اند، خاطرنشان کرد: این روایات در مورد جزئیات و چگونگی کیفیت صلۀ رحم سخن گفته‌اند. برای مثال از ما خواسته شده که میزبان را به تکلف و سختی نیندازیم و انتظار پذیرایی زیاد نداشته باشیم. اخیراً مهمانی‌های با قابلمه رواج یافته که هم در جهت رفت‌وآمدهای فامیلی و صله رحم است و هم افتخار میزبانی را به مردم می‌دهد و فشار را از دوش میزبان برمی‌دارد.
انتهای پیام