چندروزی است باران بی امان می بارد. بازار رشت در آستانه سال نو کم و بیش رونق دارد و با وجود باران و سردی هوا، کسبه به فروش آخر سال چشم دوخته اند. خریداران، چتر بدست در میان بازاری که بی سقف ساخته شده، می گردند. تنها بخش سرپوشیده، ۵ کاروانسرای بجامانده از دوره قاجار است که عمده حجره های آن به عنوان انبار کالاهای کسبه کاربری دارد.
«سرای سعادت»، اگرچه به لحاظ قدمت از بقیه جوانتر است، اما پیرفرتوتی شده که برای زنده ماندن تلاش می کند. سرای سعادت، مرکز خرید و فروش ماکیان زنده است. اما در میان قفسه های چیده شده در این کاروانسرا، هیچ «همایی» به فروش نمی رسد. که اگر بود، شاید این نگون بخت بارها دچار آتش سوزی و فرسایش نمی‌شد.
هنوز هستند کسانی که خرید ماکیان ارگانیک را بر مرغ ماشینی ترجیح می دهند و مردم رشت عقیده دارند اگر تمام فصول وسعشان نمی رسد، لااقل در آستانه سال نو، خوراک های گیلانی را به روش سنتی، با غاز و اردک و مرغ محلی طبخ نمایند. این است که «سرای سعادت»، این وقت از سال، پاخور بیشتری دارد.
ماکیانی که همانجا سربریده می شوند، خونشان در حیاط کاروانسرا به راه می افتد، پرنده بی جان در دیگ آبجوش غوطه ور می شود و در نهایت مرغ تمیز شده بدست مشتری داده می شود.
کپسول های گازی که برای تمیز کردن ماکیان زنده در گوشه کاروانسرا نگهداری می شود، عامل خطر بوده و چندین نوبت موجب آتش سوزی در سرای سعادت شده است. کاروانسرایی که اکنون بخش های سوخته و نابود شده اش، بسیار رقت انگیز شده و سقف، درب و پنجره های چوبی این بنای دو طبقه در بیشتر بخش ها، ذغال دود گرفته شده است.
هرسال که وضعیت سرای سعادت را از نزدیک می نگرم، فرسوده تر از قبل شده است و حالا می بینم که بخش هایی از آن به عنوان انبار ضایعات و پسماندهای خشک تبدیل شده است. پسماندهایی که خود، باروت آماده اشتعال هستند.
وقتی لرخ (۱۷۴۵م) پزشک آلمانی از رشت دیدن می کرد،۱۵ کاروانسرا در بازار رشت فعال بود. رونق تجارت ابریشم موجب افزایش تعداد این کاروانسراها می شود، به نحوی که در دوره قاجار ۲۳ کاروانسرا در بازار رشت فعال هستند و اقلیت های مذهبی هم برای خود سراهای تجاری جداگانه دارند. سرای سعادت درست کنار کاروانسرای ارامنه ساخته شده است.
اما آتش سوزی های مکرر در رشت از یک سو و افول تجارت ابریشم، موجب شد تنها ۷ کاروانسرای میراثی در رشت باقی بماند. آن ۷ کاروانسرا نیز یا نیمه سالم هستند و یا کاربری های غیرتجاری دارند.
«سرای سعادت» یکی از آنهاست که نوع معماری دو طبقه آن با دیگر کاروانسراها متفاوت است. تیرک های چوبی و آهنی ضخیم آن، به گفته برخی از صاحبان این کاروانسرا، بقایای ریل راه آهن رشت به بندرپیربازار است که در ساخت این بنا به کار رفته است.
جای کلاف های دیروز ابریشم- که در طاقه هایی موسوم به «گلبند» بسته بندی می شد- امروز شاهد پرپر شدن ماکیان هستیم و گربه هایی که از بقایای آنها تغذیه می‌کنند.
سرای سعادت ۲ درب ورودی دارد که یکی به راسته ماهی فروشان باز می شود و دیگری به راسته پوشاک. لای آجرچینی های تزئین شده در هر دو سردرب، کاشی آبی رنگ به تاریخ ۱۳۴۰ نصب شده است که تاریخ ساخت بنا را به قمری نشان می دهد. درب ورودی بنا، دو لنگه و آهنی است و قطعات پیچ و تاب خورده و تزیین شده اش بدون جوش بهم متصل شده است.
از سرای سعادت، با حجره های متعدد در دو طبقه، تنها بخش کوچکی از آن سالم باقی مانده است. سال ۱۳۹۵ آتش سوزی بزرگی در بازار ماهی فروشان رخ می دهد که منبع آتش سوزی، ترکیدن کپسول گاز در گوشه سرای سعادت و محل پرنده فروشان بوده است. آتش سوزی که در ابعاد کمتر بارها و بارها در همین مکان رخ داده و سازمان آتش نشانی نیز نسبت به نا ایمن بودن راسته پرنده فروشان به کسبه اخطار داده است.
حمید حسن زاده در سرای سعادت، زنده فروشی ماکیان دارد. او درکودکی، وردست پدرش به کاروانسرا می آمده و به یاد دارد که در تالار چوبی دورتادور طبقه دوم ، فندوق بازی می کرده است.
۳ راه پله در ۳ جهت، به طبقه دوم کاروانسرا می رود. پلکان بخش شرقی، به طور کامل تخریب شده و بخشی از پلکان ضلع جنوبی نیز با راه پله آهنی جدید وصله پینه شده است.
روی دیوار راه پله، آثار یادگاری دیده می شود؛« حسن برنجکار، چهارم تیرماه ۱۳۲۰ و نوذری، ۲۰ مهرماه ۱۳۳۰ »
این تاریخ ها نشان می دهد که تاریخ سنگ سر در، جدیدتر از ساخت بنا است. بویژه آنکه تفاوتی در رنگ ساروج و آجرهای قرمز رنگ دو ضلع بنا دیده می شود. ممکن است اختلاف این تاریخ برای بازسازی سرای سعادت پس از آتش سوزی دهه ۲۰ بوده باشد.
کاروانسرای سعادت در سال ۱۳۸۲ در فهرست بناهای میراثی کشور ثبت می شود ولی از تاریخ یاد شده تاکنون، اقدامی برای احیا و مرمت آن صورت نگرفته است.
سال ۱۳۹۵، وعده هایی مبنی بر خرید این بنا از سوی شهرداری رشت منتشر گردید و حتی مبلغ کارشناسی برای خرید در رسانه ها ۷میلیارد تومان اعلام شد. اما پس از جلسات متعدد با مالکین و وعده های رئیس وقت شورای شهر، دایره حقوقی شهرداری اعلام کرد، به دلیل تعدد وراث از یک سو و اوقافی بودن بخش هایی از این کاروانسرا و مجهول الهویه بودن برخی از وراث، خرید این ملک، به صرف و صلاح شهرداری نیست و به خاطر میراثی بودن سرای سعادت، نیاز به ورود اداره کل میراث فرهنگی است. و این حکایت کاروانسرایی است که هیچ همایی در آسمانش نیست و تا به امروز «سعادتمند» نبوده است.
انتهای پیام