«شهید، در لغت به معنای گواه است و در اسلام به کسی گفته می‌شود که در راه هدف‌های عالی اسلامی و به انگیزه برقراری ارزش‌های واقعی بشری کشته شود، در این صورت فرد به یکی از عالیترین و راقیترین درجات و مراتبی نائل می‌شود که یک انسان ممکن است در سیر صعودی خود برسد. از نوع تعبیر و برداشت قرآن درباره شهدا و از تعبیراتی که در احادیث و روایات اسلامی در این زمینه واردشده است، می‌توان منطق اسلام را شناخت و علت قداست یافتن این کلمه را در عرف مسلمانان دریافت.
در اسلام وقتی‌که می‌خواهند مقام کسی یا کاری را بالا ببرند می‌گویند مقام آن شخص برابر است با مقام شهید و یا آن کار، اجرش برابر است با اجر شهید. مثلاً درباره طالب علم اگر واقعاً انگیزه‌اش حقیقتجویی و خدمت و تقرب به خدا باشد و علم را وسیله مطامع خود قرار ندهد، می‌گویند اگر کسی طالب علم باشد و در خلال دانشجویی و طلبگی بمیرد، شهید از دنیا رفته است. این تعبیر، قداست و علوّ مقام طالب علم را می‌رساند. همچنین درباره کسی که برای اداره عائلهاش خود را به رنج میافکند و کار می‌کند و زحمت می‌کشد- که البته این خود یک فریضه است، زیرا اسلام با بیکاری و بیکارگی و کَلّ بر مردم بودن به‌شدت مخالف است- گفته شده است: «الْکادُّ لِعِیالِهِ کَالْمُجاهِدِ فِی سَبیلِ اللهِ»؛ آن‌کس که برای عائلهاش کار می‌کند و زحمت می‌کشد و خود را به رنج میافکند مانند مجاهد در راه خداست. این معیار گرفتنِ مقام شهید برای بیان ارزشمندی اعمال، نشان‌دهنده ارزش این مفهوم در منظومه احکام و مفاهیم اسلام است.
تمام کسانی که به نحوی به بشریت خدمت کرده‌اند، حقی به بشریت دارند، از هر راه: از راه علم، فلسفه و اندیشه، صنعت، اختراع و اکتشافات، از راه اخلاق و حکمت عملی. ولی هیچ‌کس حقی به‌اندازه حق شهدا بر بشریت ندارد و به همین دلیل هم عکس‌العمل احساس‌آمیز انسان‌ها و ابراز عواطف خالصانه آن‌ها درباره شهدا بیش از سایر گروه‌هاست. اما چرا حق شهید بر بشر بیش از سایر گروه‌ها است؟
شهید مطهری در یکی از سخنرانی‌ها خود بیان می‌کند: «همه گروه‌های خدمتگزار دیگر مدیون شهدا هستند، ولی شهدا مدیون آن‌ها نیستند یا کمتر مدیون آن‌ها هستند؛ عالِم در علم خود و فیلسوف در فلسفه خود و مخترع در اختراع خود و معلم اخلاق در تعلیمات اخلاقی خود نیازمند محیطی مساعد و آزادند تا خدمت خود را انجام دهند، ولی شهید آن‌کسی است که با فداکاری و ازخودگذشتگی خود و با سوختن و خاکستر شدن خود محیط را برای دیگران مساعد می‌کند. مثَل شهید مثَل شمع است که خدمتش از نوع سوخته شدن و فانی شدن و پرتو افکندن است، تا دیگران در این پرتو که به بهای نیستی او تمام‌شده بنشینند و آسایش بیابند و کار خویش را انجام دهند. آری، شهدا شمع محفل بشریتاند؛ سوختند و محفل بشریت را روشن کردند. اگر این محفل تاریک می‌ماند هیچ دستگاهی نمی‌توانست کار خود را آغاز کند یا ادامه بدهد.»
بنابراین شهادت به‌حکم اینکه عملی آگاهانه و اختیاری است و در راه هدفی مقدس است و از هرگونه انگیزه خودگرایانه منزه و مبراست، تحسینانگیز و افتخارآمیز است و عملی قهرمانانه تلقی می‌شود. در میان انواع مرگ‌ومیرها تنها این نوع از مرگ است که از حیات و زندگی، برتر، مقدس‌تر، عظیم‌تر و فخیم‌تر است؛ لذا شهادت، قداست خود را از اینجا کسب می‌کند که فدا کردن آگاهانه تمام هستی خود است در راه هدف مقدس.
اما در اسلام آنچه منجر به شهادت یعنی مرگ آگاهانه در راه هدف مقدس می‌شود، به‌صورت یک اصل درآمده که نام آن «جهاد» است. حدیثی از پیامبر (ص) نقل‌شده است که: «مَنْ لَمْ یَغْزُ وَ لَمْ یُحَدِّثْ نَفْسَهُ بِغَزْوٍ ماتَ عَلی شُعْبَةٍ مِنَ النِّفاقِ. آن‌که جهاد نکرده و لااقل اندیشه جهاد را در دل خود نپرورده باشد، با نوعی از نفاق خواهد مرد.»
به این معنا که اسلام از جهاد و لااقل آرزوی جهاد جداشدنی نیست؛ صداقت اسلامِ انسان با این معیار شناخته می‌شود.
سرانجام شهید چیست؟ آیا شهادت سرانجامی بر یک فرد مجاهد در راه خداست؟ اگر تنها این بود، باید بگوییم آن وقتی‌که از دشمن می‌خورد و خونش را میریزند، خونش هدر رفته. نه، هیچ‌وقت خون شهید هدر نمی‌رود، خون شهید به زمین نمیریزد. خون شهید هر قطرهاش تبدیل به صدها قطره و هزارها قطره، بلکه به دریایی از خون می‌گردد و در پیکر اجتماع وارد می‌شود. لهذا پیغمبر اکرم(ص) فرمود: «ما مِنْ قَطْرَةٍ احَبُّ الَی اللهِ مِنْ قَطْرَةِ دَمٍ فی سَبیلِ اللهِ.» «هیچ قطرهای در مقیاس حقیقت و در نزد خدا از قطره خونی که در راه خدا ریخته شود بهتر نیست.» شهادت تزریق خون است به پیکر اجتماع؛ این شهدا هستند که به پیکر و رگ‌های جامعه خون جدید وارد می‌کنند.
شهید مطهری درباره نیاز جامعه به شهادت می‌گویند: «شهید حماسهآفرین است. بزرگ‌ترین خاصیت شهید حماسهآفرینی اوست. در ملت‌هایی که روح حماسه، مخصوصاً حماسه الهی میمیرد بزرگ‌ترین خاصیت شهید این است که آن حماسه مرده را از نو زنده می‌کند. لهذا اسلام همیشه نیازمند به شهید است، چون همیشه نیازمند به حماسهآفرینی است، حماسه‌های نو به نو و آفرینش‌های نو به نو»
در قرآن، در حدود ۱۰ آیه به‌صورت صریح از کسانی که در راه خدا کشته شده باشند، صحبت شده. ازجمله مسائلی که در این آیات به آن اشاره‌شده است عبارت است از زنده‌بودن شهید، رزق شهید، آمرزش گناهان شهید، ضایع نشدن عمل شهید، مسرت و خوشحالی شهید، وارد شدن در رحمت الهی و رستگاری شهید.
شهادت در فرهنگ دین مقدس اسلام دو معنای متفاوت دارد:
اول؛ معنای خاص: که همان کشته شدن در معرکه و میدان جنگ در راه خدا است که دارای احکام ویژه‌ای در فقه اسلامی است. مثلاً می‌گویند: شهید نیاز به غسل و کفن ندارد، بلکه با همان لباس خونین دفن می‌شود.
دوم؛ معنای گسترده و عام. که انسان در مسیر انجام دادن وظیفه الهی کشته شود و یا بمیرد.
پس هر کس در حین ادای وظیفه‌ای به هر صورت از دنیا برود، شهید است، چنانکه در روایات اسلامی نیز آمده که چند گروه شهید از دنیا می‌روند:
- کسی که در طریق تحصیل علم از دنیا برود.
- کسی که در بستر از دنیا برود، ولی به‌حق پروردگار و پیامبر (ص) و اهل‌بیت آن حضرت معرفت داشته باشد.
- کسی که برای دفاع از مال خویش در برابر مهاجمان ایستادگی کند و کشته شود.
بنابراین، کسانی که عقیده حق داشته و در مسیر حقیقت گام برمی‌دارند و در همین راه از دنیا می‌روند، بر اساس اشاره قرآن کریم و روایات اسلامی در زمرة شهدا قرار دارند، و اجر شهداء را می‌برند. خداوند متعال می‌فرماید: وَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ و آنان که به خدا و رسولانش ایمان آورند، به حقیقت راستگویان عالم‌اند و برایشان نزد خدا اجر شهیدان است، پاداش اعمال و نور ایمانشان را (در بهشت) می‌یابند.
در روایت آمده که شخصی به امام صادق (ع) عرض کرد: «از خدای بخواه که شهادت را برای من روزی کند. امام (ع) فرمود: «مؤمن شهید است.» سپس آیه ۱۹، سوره حدید را تلاوت کرد.
حضرت امام باقر (ع) می‌فرماید: «آن‌کس از شما که به مسئله ولایت آشنا باشد، و در انتظار ظهور مهدی (عج) به سر برد و خود را آماده(حکومت عدل جهانی او) سازد، مانند کسی است که با مهدی آل محمد (ص) با سلاحش جهاد کرده باشد.» سپس فرمود: «بلکه به خدا سوگند مانند کسی است که همراه رسول‌الله با سلاحش جهاد کرده باشد. » و برای مرتبه سوم بیان داشت: «بلکه به خدا سوگند همانند کسی است که با رسول خدا (ص) در خیمه او شهید شده باشد. » بعد فرمود: «درباره شما آیه‌ای از قرآن نازل‌شده است. » راوی می‌گوید: پرسیدم کدام آیه؟ فرمود: آیه ۱۹، سوره حدید»
پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «اذا جاء الموت لطالب العلم و هوی علی هذا الحال مات شهیدا. کسی که در راه تحصیل علم از دنیا برود، شهید مرده است.»
امام صادق(ع) می‌فرماید: کسی که برای دفاع از مال خود (در برابر مهاجمان) ایستادگی کند و کشته شود، شهید است.»
پیامبر(ص) در جایی دیگر می‌فرماید: «هر مؤمنی از امت من راستگو و شهید است...»
و نیز فرمود: «من مات علی حب آل محمد صلی‌الله علیه و آله مات شهیدا. (۱۱) هر کس بمیرد و حب آل محمد (ص) در دلش باشد، شهید است.»
بنابراین، شهادت مراتبی دارد که والاترین درجه آن شهادت در معرکه نبرد با دشمنان اسلام است، اما نگاه اسلام زندگی با شهادت گره‌خورده و مراتب مختلف آن در زندگی روزمره جاری است تا انسان همه شئونات زندگی را با نیت و روش صحیح و خالصانه انجام دهد به قول شهید بزرگ ما: برای شهید شدن ابتدا باید شهید بود.
یادداشت از: پریسا عابدی، خبرنگار ایسنا
انتهای پیام