۳۲ سال پیش پژوهشگاه رویان با هدف ارائه راهکارهای نوین برای درمان ناباروری به همت دکتر آشتیانی و جمعی از همکارانش تاسیس شد و در تمام این‌ سال‌ها نتایج پژوهش‌های این مرکز نه‌تنها در ایران، که در تمام جهان برای بشریت دستاوردهایی داشته است. تولد اولین نوزاد با روش IVF در تهران، تولید، تکثیر و انجماد اولین رده سلول‌های بنیادی جنینی، تولد اولین نوزاد با روش PGD در ایران، استفاده از سلول‌های بنیادی مغز استخوان برای بیماران سکته قلبی، تاسیس اولین بانک خصوصی خون بند ناف کشور و دستیابی به فناوری انجماد بافت تخمدان تنها بخشی از این دستاوردهاست.  

۱۸ سال پیش و در زمانی پژوهشگاه رویان در اوج پیشرفت و شکوفایی قرار داشت، دکتر کاظمی آشتیانی به سبب سکته قلبی در روز ۱۴ دی‌ماه و در سن ۴۴ سالگی درگذشت.

خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) منطقه خراسان رضوی، در هجدهمین سالروز درگذشت این دانشمند بزرگ ایرانی، با تعدادی از پژوهشگران حوزه سلول‌های بنیادی جهاددانشگاهی که امروزه ادامه‌دهنده راه دکتر آشتیانی اند، به گفت‌وگو نشسته است.

دکتر آشتیانی؛ مردی که ناممکن‌ها را ممکن کرد

محمدعلی خلیلی‌فر، پژوهشگر سلول‌های بنیادی در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به شخصیت دکتر آشتیانی به عنوان یکی از ماندگارترین چهره‌های جهاددانشگاهی، اظهار کرد: جهاد دانشگاهی نهادی عمومی و غیردولتی است که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تحت عنوان بازوی اجرایی شورای عالی انقلاب فرهنگی تشکیل شد. بنابراین در شهرهای مختلف، افراد مختلفی در دانشگاه‌ها واحدهای جهاددانشگاهی را تاسیس کردند. یکی از این واحدها، جهاددانشگاهی دانشگاه علوم پزشکی ایران بود که با حضور و مسئولیت دکتر کاظمی آشتیانی رنگ و بوی دیگری گرفت. زیرا در ابتدا این مرکز فقط در حوزه فرهنگی فعالیت می‌کرد، اما بعد از گذشت زمان که ماموریت جهاد دانشگاهی تغییر کرد، این نهاد برای خود رسالت‌های علمی و پژوهشی نیز قائل شد.

وی افزود: باتوجه به تغییر ماموریت‌ها، تصمیم بر این شد که عمده فعالیت‌های جهاددانشگاهی در حوزه‌های پژوهشی صورت گیرد و از آن زمان زمینه‌های پژوهشی جهاد فراهم شد. لذا دکتر کاظمی آشتیانی برای انجام پژوهش‌های خود با محوریت درمان ناباروری تلاش زیادی می‌کرد تا سرمایه اولیه‌ای را برای کارهای خود به دست آورد. 

این پژوهشگر حوزه سلول‌های بنیادی اضافه کرد: دکتر کاظمی آشتیانی همزمان با کار در حوزه درمان ناباروری همیشه تلاش می‌کرد تا سطح جهاددانشگاهی را ارتقا دهد و مانند برخی از مسئولین نگاه پله‌مانند نسبت به جهاد نداشت و از آن برای ارتقای شخصی خود استفاده‌ نمی‌کرد. نکته دوم در فعالیت‌های دکتر کاظمی آشتیانی این است که او موضوعاتی را برای پژوهش انتخاب می‌کرد که جزو موضوعات مهم و خاص آن زمان به شمار می‌رفت. به عنوان مثال در آن دوران آگاهی چندانی در خصوص درمان ناباروری در جامعه وجود نداشت و حتی پزشکان هم گاها در خصوص آن تجربه‌ای نداشتند، اما دکتر کاظمی با اراده قوی این حوزه را انتخاب و پژوهش را در آن آغاز کرد.

خلیلی‌فر ادامه داد: بعد از ورود تیم تخصصی تشکیل‌شده توسط مرحوم آشتیانی به حوزه درمان ناباروری، بحث سلول‌های بنیادی مطرح شد که از موضوعات روز جامعه به شمار می‌رفت و در آزمایشگاه‌ها، مراکز، دانشگاه‌ها و .. بر روی آن پژوهش‌هایی انجام می‌شد. در ذیل فعالیت‌های این حوزه موضوع انتقال جنین مطرح شد که یکی از فعالیت‌های جهاددانشگاهی دانشگاه علوم پزشکی ایران و پژوهشگاه رویان بود و برای انسان و دام اهمیت بسیاری داشت. 

وی با اشاره به ریسک‌پذیری به عنوان یکی از مولفه‌های اصلی شخصیت مرحوم دکتر آشتیانی، عنوان کرد: دکتر کاظمی آشتیانی این ریسک را پذیرفت که برای ادامه تحصیل دکتر بهاروند در خارج که آن زمان دانشجوی فعال و پرتلاشی بود، سرمایه‌گذاری کند. در ابتدا دکتر بهاروند با حداقل امکانات در آزمایشگاهی زیرپله‌ای مشغول آزمایش بود که بسیار امکانات و فضای کمی داشت، اما اولین تلاش‌ها برای انتقال جنین در همان آزمایشگاه صورت گرفت. با توجه به شرایط جهاددانشگاهی اعتماد و سرمایه‌گذاری این چنینی ریسکی بزرگ بود، اما دکتر کاظمی این ریسک را پذیرفت و دکتر بهاروند را به مدت یک سال برای آموزش کامل علم سلول‌های بنیادی به استرالیا فرستاد.

این پژوهشگر حوزه سلول‌های بنیادی افزود: بعد از برگشت دکتر بهاروند به ایران، همان آموزش‌ها را در پژوهشگاه رویان که حالا دیگر توسعه یافته بود، شروع کرد. در حقیقت نکته کلیدی کار دکتر کاظمی انتخاب موضوع انتقال جنین و ارتباط آن با سلول‌های بنیادی بود. بنابراین فعالیت تیم خود را توسعه داد و این توانمندی را هم داشت که کارهای خود را به خوبی پرزنت کند و آنها را به نمایش بگذارد.

خلیلی‌فر با اشاره به تلاش‌های دکتر کاظمی در راستای جذب سرمایه برای توسعه فعالیت‌های خود، اضافه کرد: دکتر کاظمی با گذشت زمان توانست با به‌کارگیری افراد متخصص، اعضای هیات علمی مرکز رویان را در تهران تشکیل و بودجه دولتی را به پژوهش‌های خود اختصاص دهد. پروتئین‌های نوترکیب، کلون‌‍سازی و ... مباحثی بودند که به صورت مرتب در رویان مورد پژوهش قرار می‌گرفتند و نتایج مثبتی از آنها به دست می‌آمد.

وی با بیان اینکه صنعتی کردن دستاوردهای علمی مشکلی بود که از گذشته وجود داشت و هنوز هم هست، گفت: ناباروری مشکلات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی زیادی را به همراه دارد، لذا کار در حوزه ناباروری توسط دکتر کاظمی آشتیانی صرفا به دلیل موضوعات اقتصادی نبود، بلکه هدف او تلاش برای ارتقای سلامت روانی جامعه بود، زیرا تعداد زوج‌های نابارور زیاد است و همین امر باعث درصد زیادی از طلاق‌های جامعه شده است.

این پژوهشگر حوزه سلول‌های بنیادی عنوان کرد: با توجه به پژوهش‌هایی که تا کنون انجام شده است، ساخت اندام‌های بدن انسان با بهره‌گیری از سلول‌های بنیادی و سنجش زمان شکل‌گیری آنها در بدن و زمان اتمام تولیدشان، موضوعاتی اند که غیرقابل انجام نیستند، اما تا به عملیاتی نشده‌اند و انجام آنها بسیار دشوار و هزینه‌بر است. ساخت اندام‌های یدکی انسان و موجودات هم امری جدید است که تاکنون برای موجودات زنده غیرانسان در مرکز رویان انجام شده است.  

خلیلی‌فر با بیان اینکه برگزاری کنگره‌ها و جشنواره‌های بین‌المللی در حوزه سلول‌های بنیادی بسیار ثمربخش بوده، افزود: این رویدادها باعث می‌شود افراد از سراسر دنیا در این کنگره‌ها حضور یابند و مقاله‌های علمی و پژوهشی خود را ارائه دهند. البته در سال‌های اخیر کرونا و مشکلات اقتصادی باعث شده است که این کنگره‌ها رونق کمتری داشته باشد، زیرا با توجه به کاهش ارزش پول ملی، میهمانان خارجی کمتری را می‌توانیم در این مراسم دعوت کنیم.

رشدی شگرف در طی ۱۱ سال

در ادامه مهدی میراحمدی، عضو هیات علمی گروه پژوهشی سلول‌های بنیادی و پزشکی بازساختی جهاددانشگاهی خراسان رضوی نیز در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به نقش دکتر آشتیانی و پژوهشگاه رویان در پیشرفت ایران در حوره سلول‌های بنیادی، اظهار کرد: در آغاز بسیاری از کارها شاید نتوان تصور کرد که در نهایت نتیجه چه خواهد شد، اما گویا کاظمی آشتیانی در همان کلنگ اولیه و تلاش‌های آغازین می‌دانست که کارش چه ثمرات درخشانی خواهد داشت.

وی افزود: در نتیجه تلاش‌های دکتر آشتیانی شاخه سلول‌های بنیادی که از مباحث علوم پایه و زیرشاخه‌ زیست‌شناسی محسوب می‌شود، شکل دیگری به خود گرفت و نگاه جامعه به آن متفاوت شد. در نگاه به گذشته می‌بینیم که این آشیان و کنام را دکتر کاظمی آشتیانی با زحمات خود در کشور ساخت و موجب شد پژوهشگاه رویان و نتایج تلاش‌هایی که در آنجا اتفاق افتاده، تاثیرات بسزایی در تغییر جایگاه ایران در رتبه‌بندی‌های علمی بین‌المللی داشته است.

عضو هیات علمی گروه پژوهشی سلول‌های بنیادی و پزشکی بازساختی جهاددانشگاهی خراسان رضوی بیان کرد: مرور دستاوردهای علمی کاظمی آشتیانی از سال ۷۱ تا ۸۲ حیرت‌انگیز است. او در این دوره ۱۱ ساله به بزرگترین دستاوردهای علمی رسید، به طوری که در سال ۸۳ به‌عنوان چهره‌ ماندگار کشور از وی تقدیر شد. اولین نوزاد از طریق IVF سال ۷۱ متولد شد که مراحل بارورسازی تخمک‌ها برای این تولد، در پژوهشگاه رویان انجام شده بود. در سال ۷۳ نیز اولین نوزاد به روش ICSI متولد شد که برای آن هم مراحل لقاح آزمایشگاهی در پژوهشگاه رویان صورت گرفت. پس از آن نیز پروژه‌های کلونینگ و انجماد اسپرم آغاز شد که نهایتا منجر به تولید اولین نوزاد به روش (PGD) گشت.  

میراحمدی ادامه داد: رشد علمی‌ای که در این ۱۱ سال اتفاق افتاده، موجب تحیر من می‌شود که چگونه ایشان در این زمان اندک توانسته چنین دستاوردهای بی‌نظیری را ارائه دهد. برای پژوهشگرانی چون من که دوران جنگ، انقلاب فرهنگی و وقفه تحصیلی را تجربه نکرده‌ایم، تصور رسیدن به ۱۰ درصد چنین دستاوردهایی در حوزه علمی تا سن ۴۴ سالگی بسیار بعید و دور است. باید چنین مفاخری به مردم و خصوصا جوانان معرفی شوند. چندی پیش معرفی ایشان را در کتاب درسی دانش‌آموزان پایه یازدهم دیدم. ما نباید از معرفی چنین مفاخری در کشور غفلت کنیم.

وی با اشاره به تلاش‌های جهاددانشگاهی خراسان رضوی در راه‌اندازی مرکز درمان ناباروری، اضافه کرد: امیدوارم هرچه زودتر این تلاش‌ها به ثمر بنشیند و این مرکز تاسیس شود تا بتوانیم بیش از پیش به ادامه دادن راه دکتر آشتیانی افتخار کنیم.

عضو هیات علمی گروه پژوهشی سلول‌های بنیادی و پزشکی بازساختی جهاددانشگاهی خراسان رضوی با اشاره به حمایت‌های کمی که از حوزه پژوهش صورت می‌گیرد، گفت: بر این باورم که ایران یکی از ثروتمندترین کشورهای دنیا به لحاظ موقعیت‌های جغرافیایی، منابع مالی، انسانی و ... است و ‌در صورت صرف یک هزارم این منابع در حوزه پژوهش، اثرات شگفتی بر جای خواهد ماند. اما به نظر می‌رسد پژوهش در اولویت کشور نیست و شاید هنوز آن طور که باید و شاید به پژوهش اعتماد نمی‌شود و بسیاری پژوهش را صرف هزینه بدون دستاوردهای ملموس می‌دانند و اهمیت دستاوردهای درازمدت پژوهش نادیده گرفته می‌شود.

میراحمدی ادامه داد: کاظمی آشتیانی قطعاً یک ستاره درخشان در گستره علمی ایران بوده است که با در نظر گرفتن گفتمان آن روز کشور و آگاهی از شرایط و قواعد زمانه خوش توانست مسیر موفقیت را طی کند. به واقع گرایش عجیب و غریب آن روز دنیا درباره سلول‌های بنیادی، شور فراوانی در ایران ایجاد کرده بود، همزمانی تاریخی این موارد با تلاش و مدیریت ایشان موجب شد بهترین استفاده را از این موضوع داشته باشد.

آشتیانی؛ پژوهشگری که علم مدیریت می‌دانست

همچنین محبوبه کاظمی نوقابی، دیگر عضو هیات علمی گروه پژوهشی سلول‌های بنیادی و پزشکی بازساختی جهاددانشگاهی خراسان رضوی نیز در گفت‌وگو با ایسنا با بیان اینکه مرحوم آشتیانی فردی جریان‌ساز بود، اظهار کرد: جریان‌سازی در استفاده از دانش بنیادی برای پزشکی و درمان اتفاق کمی نیست. اینکه یک نفر بیاید و مسیر و مفهوم علم پایه زیست‌شناسی را تغییر دهد، به طوریکه در جامعه جاری شود و مورد استفاده قرار گیرد، کار بسیار بزرگی است که کاظمی آشتیانی انجام داد. او رویان را طوری رشد داد که حتی یک مادربزرگ ۸۰، ۹۰ ساله هم با شنیدن کلمه سلول‌های بنیادی جایی به نام رویان را به یاد می‌آورد و این اتفاق بزرگی است.

وی با بیان اینکه «اعتماد» یکی از مهمترین عناصر موفقیت دکتر آشتیانی بود، عنوان کرد: هنگامی که یک مدیر به افرادش اعتماد کند و با تصمیم درست برای ارتقای فرد و جابه‌جایی موقعیت او در راستای ارتقای مجموعه اقدام کند، قطعا نتیجه کارش موفقیت خواهد بود. چنانکه کاظمی آشتیانی به عنوان سرپرست مجموعه به دانشجوی جوان خود بهاروند در لحظه اعتماد کرد و تصمیم گرفت او را برای آموزش به خارج بفرستد و ثمرات این کار را در پیشرفت‌های بزرگی که بهاروند در حوزه سلول‌های بنیادی ایجاد کرده، می‌بینیم.

عضو هیات علمی گروه پژوهشی سلول‌های بنیادی و پزشکی بازساختی جهاددانشگاهی خراسان رضوی عنوان کرد: از نظر من کاظمی آشتیانی مدیری توانمند بود که چگونگی کار با منابع انسانی را نیز به خوبی می‌دانست و بر همین اساس توانست یک مدیریت بسیار موفق در پژوهشگاه رویان از خود به نمایش بگذارد. اگر جریان‌سازی را به‌کارگیری نیروهای انسانی و امکانات یک مجموعه در راستای ایجاد تحول تعریف کنیم، می توان کاظمی آشتیانی را با آن مترادف دانست.

کاظمی نوقابی همچنین درباره چرایی اولویت نبودن پژوهش در کشور، با اشاره به دشواری تأمین نیازهای اولیه بیان کرد: این موضوع یکی از دلایلی است که موجب شده پژوهش آنقدرها مهم تلقی نشود. در سال‌های فعالیت دکتر آشتیانی نیز مشکلات بسیاری در کشور و تامین هزینه‌ها وجود داشت، اما او تسلیم نشد و با نگاهی که به آینده داشت، باعث شد امروز در حوزه درمان ناباروری شرایطی به مراتب بهتر داشته باشیم. استفاده از سرمایه‌گذاران در راستای پیشبرد اهداف و تامین مخارج لازم، نمونه‌ای از این تلاش‌هاست.

رویان؛ تلفیق علوم پایه و علوم کاربردی

همچنین حلیمه حسن‌زاده دیگر عضو هیات علمی گروه پژوهشی سلول‌های بنیادی و پزشکی بازساختی جهاددانشگاهی خراسان رضوی نیز در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به سطح بسیار بالای کارهای علمی در پژوهشگاه رویان، اظهار کرد: یکی از قسمت‌های مهم مرکز رویان این است که همزمان با فعالیت در حوزه درمان ناباروری، پژوهش در علوم پایه را هم آغاز کرده و ادامه داده‌ است و این همزمانی باعث شده تحقیقات از پایه به کاربرد برسد که برای این علوم کمک‌ بسیاری محسوب می‌شود.

وی ادامه داد: هماهنگی بین بالین و علوم پایه در مرکز رویان باعث شده است که پژوهشگران محلی را برای ارائه و استفاده از علم خود بیابند و کار خود را توسعه دهند. همچنین اگر مرکز رویان وجود نداشت، بسیاری از علوم حتی به گوش مردم هم نمی‌رسید و در جامعه بروز پیدا نمی‌کرد. لذا رویان رسالت بزرگی را بر دوش داشته تا بتواند علم زیست‌شناسی را در حوزه‌های درمان ناباروری و استفاده از سلول‌های بنیادی به مردم جامعه معرفی کند.

این پژوهشگر حوزه سلول‌های بنیادی بیان کرد: زمینه‌های علمی رویان بسیار متعدد و متنوع است و همچنان گروه‌های پژوهشی مرتبط با شبیه‌سازی، سلول‌های بنیادی، پزشکی بازساختی و بیماری‌های عصبی را داراست و در تمامی حوزه‌ها الگوی خود را حفظ کرده و همزمان متخصص علوم پایه و پزشکان در مجموعه حضور دارند.

حسن‌زاده تاکید کرد: با توجه به اینکه در کل دنیا علم در حال پیشرفت است، باید پژوهشگران ما نیز با این سرعت پیشرفت علم همراه شوند. رویان مرکز مناسبی است که ارتباط علم تولیدشده در ایران را با خارج حفظ کرده و علم خود را به‌روز می‌کند. همچنین با برگزاری کنگره‌های بین‌المللی، گستره پژوهشی رویان افزایش یافته است.

وی عنوان کرد: علوم پایه در کشور ما علومی مظلوم هستند و توجه ویژه‌ای به آنها نمی‌شود، اما مرکز رویان و تمرکز آن بر سلول‌های بنیادی باعث تغییر نگرش مردم نسبت به علوم پایه شده است و بستری را فراهم آورده که پژوهشگران و متخصصین علوم پایه مکانی برای ارائه پژوهش و رشد خود داشته باشند. بنابراین یکی از خدمات دکتر کاظمی آشتیانی همین بوده و این دستاوردها نتیجه اعتماد او به پژوهشگران است.

انتهای پیام