محمد رحیمی‌خوش در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص چرایی جهانی شدن جشن سده، اظهار کرد: جشن سده از جمله جشن‌های ایرانی و اصیل است که ریشه در ایران باستان دارد و قدمت آن از نظر برخی از محققان و باستان‌شناسان از عید نوروز نیز بیشتر است.
وی افزود: این رویداد که زمان بزرگداشت آن ۱۰ بهمن هر سال است، در ۱۵ آذر سال ۱۴۰۲ به صورت مشترک به نام ایران و تاجیکستان در شهر کاسان بررسی و ثبت فهرست جهانی یونسکو شد که بیست و چهارمین عنصر میراث ناملموس ایران در این سازمان به شمار می‌رود.
این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: می‌دانیم که هویت هر قوم و ملتی را فرهنگ، تمدن و حافظه تاریخی آن قوم و ملت می‌سازد و نبود هویت چه در سطح فردی و چه در سطح ملی و اجتماعی انسان‌ها را دچار آشفتگی و سردرگمی می‌کند.
وی ادامه داد: به همین دلیل رویدادها، جشن‌ها و مراسم، آیین‌ها و مذاهب و ادیانی که در یک منطقه خاصی و میان یک قوم و ملت به وجود می‌آیند، در واقع میراثی از پیشینیان برای آیندگان است که به ارث می‌رسد و می‌تواند تاثیرگذارترین عنصر هویتی و تاریخ‌ساز برای آن قوم یا ملت باشد و به جای پریشانی و آشفتگی خاطر مایه افتخار، مباهات و عزت نفس فرزندان شود . بنابراین این دستاوردهای گذشتگان ماست که هویت ما را ساخته و دست آوردهای ما هویت آیندگان‌مان را می‌سازد.
رحیمی‌خوش اضافه کرد: اما برای بررسی تاریخچه و فلسفه وجودی جشن سده باید با جست‌وجو در تاریخ و بررسی اسناد، شواهد و افسانه‌هایی که از دیرباز سینه به سینه نقل شده، تحقیق کنیم تا حقیقت این رویداد باستانی بر ما آشکار شود.
نقل یک افسانه از جشن سده در شاهنامه فردوسی
وی عنوان کرد: حکیم ابوالقاسم فردوسی که فرهنگ و ادب فارسی، به حق مدیون این شاعر عالی مقام است در اثر گرانبهایی که از خود به‌جا گذاشت و آن را شاهنامه خواند، در مورد این جشن، افسانه‌ای را نقل می‌کند که آن را به دوران هوشنگ شاه دومین پادشاه سلسله پیشدادی نسبت می‌دهد و نقل می‌کند «روزی هوشنگ شاه برای نخجیر به نخجیرگاه رفته بود و چون با ماری روبه‌رو شد سگنی پرتاب کرد تا مار را دفع کند و از ساییدن این سنگ با سنگ دیگر بوته خشکی که آنجا بود آتش گرفت و از آن به بعد ایرانیان از آتش پاسداری و آن را مورد احترام قرار می‌دادند» .
این کارشناس گردشگری ادامه داد: همچنین در آیین زرتشتی، ۱۰ بهمن ماه را روزی می‌دانند که آتش خود را به انسان عرضه کرد و در واقع آتش کشف شد و از گرما و نور وجودش انسان‌ها را از سرمای سوزان زمستان و تاریکی شب رها کرد. از این رو در میان زرتشتیان ایران باستان نیز مورد احترام و تکریم بود و برای همین بسیاری ریشه جشن سده را به زرتشتیان نسبت می‌دهند که اصل مراسم و مناسک این جشن را نیز زرتشتیان به جای می‌آورند.
وی تصریح کرد: از ابوریحان بیرونی که یکی از ریاضی‌دانان و دانشمندان برجسته ایران در قرن ۴ و ۵ هجری قمری است نقل شده که «جشن سده را از این جهت سده گویند که از عدد ۱۰۰ آمده و هرگاه ما از ۱۰ بهمن ماه تا پایان سال را که ۵۰ روز است با شب‌هایش شمارش کنیم به عدد ۱۰۰ می‌رسیم و چون در آن تاریخ آتش کشف شده پس شب‌ها مانند روزها روشن و شمرده می‌شوند».
رحیمی‌خوش خاطرنشان کرد: در این رویداد و در آیین زرتشتی مردم از چندی قبل چوب و هیزم جمع‌آوری می‌کنند و در یک مکان دور هم جمع می‌شوند و کومه‌ای بزرگ را محیا می‌سازند و در ۱۰ بهمن ماه کاهن بزرگ با ردای سفید پیش آمده و آتش مقدس را بر این کومه می‌اندازد و پیروان به دور آن مناسک مخصوصی را اجرا و سپس تا صبح در کنار آتش شب زنده‌داری می‌کنند و پس از مراسم خاکستر باقی مانده از کومه این رویداد توسط کاهنان در هنگام کشت گیاهان بر زمین کشاورزان پاشیده می‌شد.
آتش عنصری مقدس برای انسان بوده است
وی گفت: آتش عنصری مقدس برای انسان بوده، چراکه علاوه بر گرما، نور و امنیت، امکان آشپزی و ذوب و ترکیب فلزات را نیز به انسان داد. از این جهت برای بررسی فلسفه تاریخی جشن سده ابتدا باید تاریخچه خود آتش و نحوه ارتباط آن با انسان را مورد تحقیق قرار دهیم. به طور کل می‌توان گفت تاریخچه ارتباط انسان با آتش به ۴ مرحله تقسیم می‌شود. مرحله نخست، انسان و گریز از آتش، مرحله دوم، انسان و مهار آتش، مرحله سوم، انسان و استفاده از آتش و مرحله چهارم که آخرین دوره ارتباط انسان با آتش محسوب می‌شود مرحله اکتشاف آتش است.
این استاد دانشگاه مدعی شد: در مرحله اول انسان مانند دیگر حیوانات به محض دیدن و یا لمس آتش از آن فرار می‌کرد و اکنون هم اگر آتش را در مقابل بسیاری از حیوانات قرار دهید به سرعت از آن دور می‌شوند. نور شدید و خصوصا گرمای سوزان آتش باعث هراس و ترس حیوانات از آتش است و این مرحله نخستی بود که انسان با آتش ارتباط برقرار کرد که در واقع نوع ارتباطش دفعی و گریزان بود. این مرحله در حدود ۱ الی ۳ میلیون سال قبل توسط انسان تباران طی شد.
وی ادامه داد: در مرحله دوم، انسان به واسطه مزیت هوشی که نسبت به دیگر پستانداران و حیوانات داشت متوجه شد که می‌تواند آتش را مهار کند و آن را در اختیار گرفته و کنترل کند و از آن برای دفاع از خود و نهایتا گرم کردن و نوری که در تاریکی به او می‌دهد، استفاده کند. اما استفاده از آتش در این مرحله که حدود ۲۰۰ هزار الی یک میلیون سال قبل را شامل می‌شود صرفا تنها برای امور فوق استفاده می‌شد و کاربرد دیگری نداشت.
رحیمی‌خوش اظهار کرد: در حدود ۲۰۰ هزار سال پیش، زمانی که انسان تبارانی که اجداد ما محسوب می‌شوند پا به عرصه گیتی گذاشتند به شیوه جدیدی از کاربرد آتش دست یافتند. در این دوران انسان‌های هوشمند نخستین متوجه شدند هنگامی که مراتع، جنگل‌ها و دشت‌ها بر اثر وقایع طبیعی مانند صاعقه و یا گرمای سوزان تابستان آتش می‌گیرند حیوانات، گیاهان و میوه‌هایی که در آن زندانی و محبوس شده‌اند را بهتر می‌توان به عنوان خوراکی استفاده کرد، چراکه بافت آن‌ها نرم‌تر، انرژی‌دهی بیشتر، جویدن، هضم و دفع آن‌ها نیز راحت‌تر بود. بنابراین این خوراکی‌ها که به نوعی طبخ تصادفی داشتند، انسان در آن تنها نقش خورنده را داشت .
آشپزی، باستانی‌ترین هنری است که بشر به آن پی برد
وی افزود: حال انسانی که مرحله مهار آتش را در دست داشت به تدریج وارد مرحله سوم شد و آن استفاده از آتش برای نخستین و باستانی‌ترین هنری بود که بشر به آن پی برده بود، هنر آشپزی است. این زمان که از حدود ۳۰ الی ۲۰۰ هزار سال قبل ادامه داشت، زمانی بود که انسان پس از آنکه آتش را مهار کرده بود با حفظ آن علاوه بر بحث دفاع و استفاده از گرما و همچنین نور آن از آن برای آشپزی نخستین که طبخ برخی از گوشت‌ها، میوه‌ها، ریشه‌ها و دیگر خوراکی‌ها بود، استفاده می‌کرد.
این کارشناس گردشگری بیان کرد: در حدود ۳۰ تا ۵۰ هزار سال قبل بود که برای نخستین بار انسان توانست آتش را کشف کند. کشف آتش بدین معنا نبود که انسان تا پیش از آن با آتش آشنایی نداشت بلکه در واقع کشف راه دستیابی و تولید آتش بود. این شیوه که براساس سنگ نگاره‌ها و یافته‌های باستان‌شناسی در حدود ۳۰ هزار سال قبل برای نخستین بار به وسیله ساییدن سنگ‌های چخماق اتفاق افتاده گامی بزرگ برای کشف مسیری بود که دیگر انسان نیاز به حفظ و پاسداشت دائمی از آتش نداشت و هر زمان که می‌خواست می‌توانست آن را تولید کند.
وی اضافه کرد: تا پیش از آن انسان مجبور بود در فضا و جایی که آتشی گیر می‌آورد به شیوه‌های بسیار سخت و دشوار همواره از آن محافظت کند و آن را نگه دارد که البته این امر پس از آن در ادیان مختلفی از جمله مهمترین آن‌ها در زرتشتی همچنان به عنوان پاسداشت آتش در آتشکده‌ها و آتشدان را به وجود آورد.
رحیمی‌خوش گفت: ارتباط تاریخچه آتش و مطالبی که پیش از این گفته شد با جشن و رویداد سده در این است که می‌توان ایرانیان و اجداد ایرانیان و یا ساکنان منطقه جغرافیایی فلات ایران را براساس اسناد و مدارکی که وجود دارد و همچنین آداب و رسوم آنان که مهمترین آن‌ها جشن سده و چهارشنبه سوری است را بدین منظور تحقیق و بررسی کرد که در این منطقه نخستین انسان‌ها و نخستین گروه‌ها و افراد توانسته‌اند به وسیله سنگ چخماق به مرحله چهارم گام اصلی در ارتباط با آتش یعنی کشف آتش دست پیدا کنند، چراکه تنها در میان ایرانیان و در منطقه فلات ایران جشن‌های پاسداشت از آتش و نگهداری از آتش مانند جشن سده وجود دارند که در واقع اشاره مستقیم به مرحله چهارم ارتباط بشری با آتش دارد.
وی عنوان کرد: همانطور که در ابتدای مطلب بیان شد افسانه هوشنگ شاه پیشدادی در شاهنامه دقیقا مرحله چهارم را توصیف می‌کند. ایرانیان در مرحله دوم و سوم ارتباط بشری با آتش نیز از پیشگامان موثری بوده‌اند. آیین زرتشتیان وجود معابدی که در آن آتش مقدس نگهداری می‌شود، کاهنانی که از این آتش پاسداری می‌کنند و مریدانی و پیروانی که برای نگهداری این آتش قربانیان و نذورات سوختنی می‌آورند تا آتش خاموش نشود، همه و همه گواه از تاثیر و نقش مردمان این منطقه از دیرباز و دوران‌های پیش از تاریخ در خصوص مرحله دوم و سوم ارتباط با آتش بوده است.
جشن سده قدیمی‌ترین میراث به ارث رسیده از نیاکانمان
این استاد دانشگاه تصریح کرد: جشن سده از قدیمی‌ترین میراثی است که از نیاکانمان به ما به ارث رسیده و ما باید بتوانیم با حفظ توسعه تبلیغ و ترویج آن، این میراث با ارزش را حفظ کنیم. بنابراین احیای مراسم و مناسک باستانی آن هر چند به صورت سمبلیک و محدود، می‌تواند این میراث با ارزش را برای فرزندان‌مان حفظ کند و همچنین می‌توان از آن به عنوان یک رویداد باستانی در توسعه گردشگری و جذب گردشگری بهربرداری موثری کرد.
انتهای پیام