ایران با برخورداری از تاریخ و پیشینه ارزشمند، از جمله کشورهایی است که از گذشته دور تاکنون محل نشو و نمای سنت‌های فرهنگی و آیین‌های بسیاری بوده و هست که از جمله آنها می‌توان به آیین‌های مربوط به «شب یلدا» اشاره کرد که به گفته مورخان پیشینه هفت هزار ساله دارد.

به همین مناسبت در رابطه با آداب و رسوم، فلسفه وجودی شب چله یا همان شب یلدا، خوراکی‌ها و آسیب‌هایی که متوجه این یادگار تاریخ کهن ایران است با یک قم پژوه به گفت‌وگو پرداختیم.

حسین مقیمی پژوهشگر تاریخ قم در گفت‌وگو با ایسنا به مناسبت شب یلدا، عنوان کرد: تمام آداب و رسوم ایرانیان کهن ریشه در ژرفای فرهنگ بزرگ ما دارد، هر کدام از این آداب بر اساس گاهنامه یا رویدادی پایه گذاری شده است؛ در قبل از اسلام جشن‌های بسیاری داشتیم که متأسفانه بخش عظیمی از این جشن‌ها از یاد رفت و از برخی دیگر نامی به جای مانده است.

مقیمی ادامه داد: از امشب تا عید نوروز چله بزرگ، چله کوچک، ننه سرما، جشن سده و سیاه بهار را داشتیم و چه قصه‌ها و داستان‌ها که در این باره گفته نشده است؛ در کهن تاریخ ایران آمده است که خورشید انرژی بخش جهان است و همیشه عمری یکساله دارد در زمستان بچه است و در بهار نوجوانی را تجربه می‌کند و تابستان در حکم جوانی و اوج قدرت خورشید است و در پاییز پیر می‌شود و در آخرین روز پاییز که همین شب چله است می‌میرد و خورشیدی که دوباره از اول دی ماه طلوع می‌کند، یک خورشید تازه متولد شده است.

وی بیان کرد: یلدا شب زایش خورشید است به این جهت مردم در این شب نمی‌خوابند و دور هم جمع می‌شوند و از قصه پهلوانی‌ها می‌گویند و پدربزرگ ها از جوانی و چالاکی خود می‌گویند؛ مردم در این شب مادر جهان هستی را که دارد درد می کشد و می‌خواهد خورشیدی تازه بزاید را همراهی می‌کنند و به این سان خورشید اول دی به دنیا می‌آید.

این قم پژوه با بیان اینکه در قدیم به شب یلدا، شب چله می‌گفتند، اظهار کرد: یلدا یک کلمه سریانی و به معنای زایش و تولد است که معلوم نیست چگونه وارد زبان فارسی شده است؛ ابوریحان بیرونی دانشمند بزرگ ایرانی در کتاب آثار الباقیه شب یلدا را میلاد اکبر می نامد و مقصود آن میلاد خورشید است چون از فردای شب یلدا، چله بزرگ آغاز می‌شود.

وی اضافه کرد: قدمت شب یلدا مشخص نیست که چند هزار ساله است اما آنچه مشخص است جشن گرفتن یلدا از زمان هخامنشیان برای پیروزی روشنایی بر ظلمت آغاز می‌شود؛ زیرا خورشید دوباره می‌تابد و هر روز گرم تر از روز قبل می‌شود.

این فعال فرهنگی یادآور شد: زندگی مردم بر پایه کشاورزی و دامداری و کوچ کردن دامداران و یکجانشینی کشاورزان شکل گرفته بود و لذا لازم بود که با فصل‌ها و تغییرات آب و هوا آشنایی کامل داشته باشند و همین نیاز سبب شد در چند هزار سال پیش فصل‌ها را بشناسند و این که چه روزهایی طولانی‌تر می‌شوند و چه فصل‌هایی گرم‌تر و چه روزها و فصل‌هایی سردتر است. یلدا پیروزی روشنی بر تاریکی و انقلاب زمستانی است، چرا که یلدا بلندترین شب سال است و از فردای آن روزها بلندتر می‌شود.

مقیمی افزود: مردم در پهنه وسیع ایران قدیم که تا آسیای مرکزی ادامه داشت در شب یلدا دور کرسی جمع می‌شدند تا این شب طولانی و تاریک تمام شود و خورشید طلوع کند؛ حتی یلدا توسط بازرگانان و مهاجران به اروپا و آسیای شرقی هم نفوذ پیدا کرده بود.

وی ادامه داد: یکی از آداب‌های بسیار زیبای قدیم در شب یلدا قصه‌گویی و خاطره‌گویی پدربزرگ‌ها برای بچه‌ها بود؛ شعرخوانی از دیگر رسومی بود که البته در هر منطقه آداب خودش را داشت، مثلاً در آذربایجان بیشتر قصه حسین کُرد شبستری را برای بچه‌ها می‌خواندند و خراسانی‌ها و بیشتر مردم ایران شاهنامه می‌خواندند.

این قم پژوه با اشاره به رسم حافظ خوانی و گرفتن فال در شب یلدا، اظهار کرد: در این شب داستان‌های دیگری هم خوانده می‌شد؛ در هر منطقه بستگی به عادات و رسوم و علاقه خودشان کتاب‌هایی می‌خواندند اما شاهنامه خوانی به واسطه داستان‌های حماسی و ترویج روحیه دلیری و شهامت در کودکان و همچنین حافظ خوانی جزء جدا نشدنی شب یلدا بود.

وی یادآور شد: میوه‌های شب یلدا بیشتر سرخ‌رنگ بود که نمادی از زایش خورشید است؛ بیشتر میوه‌هایی استفاده می‌شد که در دسترس و بومی هر منطقه بود، چرا که امکان جابه‌جایی وجود نداشت به عنوان مثال در گذشته در منطقه قم خبری از پرتقال نبود.

این فعال فرهنگی اضافه کرد: همچنین در گذشته مردم با راه و روشی که بلد بودند میوه‌ها را برای شب یلدا نگه می‌داشتند برای مثال انار و انگور را به سیم‌های کلاف طاق آونگ می‌کردند و در شب یلدا بر روی سینی کرسی می‌گذاشتند و از آن‌ها تناول می‌کردند؛ میوه‌های دیگری هم که نمی‌شد نگه دارند را خشک‌ می‌کردند.

وی بیان کرد: هندوانه به عنوان نمادی از خورشید جزء جدا نشدنی میوه‌های شب یلدا بوده است و لذا بعضی‌ها عقیده دارند که حتما باید در این شب هندوانه خورد؛ انار که در دین اسلام نیز به عنوان میوه‌ی بهشتی معرفی شده است به واسطه دانه‌های بسیار زیادی که دارد نشانه برکت است و باید در این شب حتماً در سر سفره یلدا باشد.

این قم پژوه گفت: آجیل یکی دیگر از خوردنی‌های شب یلدا است که البته در گذشته نوع آن بستگی به خشکباری داشت که در هر منطقه بیشتر کشت می‌شد و در دسترس بود؛ اما به طورکلی پسته، گردو، فندق، انواع تخمه‌ها، نخودچی کشمش و گندم شاهدانه آجیل شب یلدا بود که در کاسه‌هایی که روی سینی بزرگ کرسی قرار داشت می‌ریختند.

وی تجملات را یکی از آسیب‌های آداب و رسوم گذشته همچون شب یلدا دانست و گفت: در قدیم به سادگی و بدون هیچ تجملی خانواده‌ها در شب یلدا دور هم جمع می ‌شدند؛ از طرفی در سال‌های اخیر خاطره‌گویی و شاهنامه‌خوانی کلاً برچیده شده و به‌هیچ‌عنوان در شب یلدا اجرا نمی‌شود، بیشتر می‌بینیم که اعضای خانواده سرگرم گوشی و فضای مجازی هستند، بنابراین لازم است نقالی و شاهنامه خوانی بار دیگر احیاء شود. خوشبختانه گرفتن فال حافظ در بسیاری از خانواده‌ها هنوز رایج است.

مقیمی تاکید کرد: یکی از آسیب‌هایی که به واسه تجملات متوجه شب یلدا است، شب چله‌ای است که از روی چشم‌وهم‌چشمی برای عروس‌ها برده می‌شود در حالی که سادگی و استفاده از آنچه در توان ما است ارزشمند است و این شب و آداب و رسوم کهن آن را برای ما لذت بخش می‌کند.

انتهای پیام