از ورودی سمت کتابخانه استاد ابراهیم پور داود که وارد سبزه میدان شوید، جوانترهایی را می‌بینید که اطراف کتابخانه و سردیس استاد شیون فومنی قدم می‌زنند. کتابخانه‌ای که هر چند نامش عوض شده، ولی بنایش که معماری بومی و شیرسرهای چوبی‌اش به سمت باغ کشیده شده، از دهه ۵۰ به جا مانده است.
هرچه جلوتر می‌رویم، سردیس دیگر مشاهیر گیلان را می‌توان در باغ سبزه میدان دید. ولی هیچکدام به پای سردیس‌هایی نمی‌رسد که دور حوض قدیمی نصب شده است.
هر ساعتی از روز که بروید، سبزه میدان پاتوق افراد کهنسالی است که یا با هم گپ‌وگفت دارند و یا مشغول بازی شطرنج هستند. زندگی در جریان است بی‌آنکه همین زندگان بدانند زیر پایشان در همین نقطه از سبزه میدان گورستانی بوده است.
قدیمی‌ترین سندی که ذکری از سبزه میدان رشت آمده است، کتاب تاریخ گیلان، نوشته عبدالفتاح فومنی است که به کشتار جمعی اسرای لشکر فومن در جریان جنگ پسیخان در سال ۹۹۳ در سبزه میدان اشاره می‌کند.
به گفته جهانگیر سرتیپ پور، سبزه میدان روزگاری میدان و باغ مرکز رشت بود. ناحیه‌ای که بین دو محله استادسرا و محله کیاب قرار داشت و سبزه زار آن تا حد چمارسرا امتداد داشت.
ابتدای این سبزه زار آبگیری بود و در کنار آن گورستانی که مجرمان و یا اسیران جنگی را پس از اعدام در آن به خاک می‌سپردند. این نقطه که به آن پای چنار یا پایچناله می‌گفتند، در جانب شمالی سبزه میدان (محل فعلی آن) قرار داشت.
در جوار پای چنار درخت بلندی بود که زیر آن سکویی دایره‌وار از آجر ساخته بودند که تخت گاه حاکم، فاتح و ناظر اجرای احکام بود.
در عهد ناصرالدین شاه که خاندان‌های فومن و شفت ناچار به اقامت در رشت شدند، بخشی از زمین‌های اطراف پیرسرا که بازارچه‌ای هم داشت، خریداری کرده و خانه‌هایی برای خود ساختند. از جمله مشهورترین آنها حاج معصوم خان حاکم فومنات بود که عمارت زیبایی با چشم اندازی بر سبزه میدان ساخت.
در سبزه میدان عمارتی دیوانی هم وجود داشت که از سال احداث آن اطلاعی در دست نیست اما این بنا در سال ۱۲۷۹ قمری و در زمان ناصرالدین شاه به دستور وی و قاسم خان والی تعمیر شد.(گیله وا شماره ۱۰۹)
آنچه از باغ سبزه میدان با آن وسعت زیادش تا محله بیستون و استادسرا باقی مانده، همان اندازه است که در دوره ناصرالدین شاه بازپیرایی و محصور شده است.
اگر به قدیمی‌ترین نقشه شهر رشت که در دوره ناصری کشیده شده بنگریم، باغ سبزه میدان به صورت یک مستطیل کشیده با فضای درختکاری جانمایی شده است.
تنها باغی که در رشت از زمان احداث تاکنون از ابعادش کاسته نشده، همین باغ سبزه میدان است. هرچند اگر در فهرست آثار ملی ثبت نمی‌شد، اکنون شاهد کوچک شدن ابعاد نخستین تفرجگاه عمومی رشت برای وسیع‌تر شدن خیابان دور سبزه میدان بودیم.
بهار سال ۱۳۹۱ و در یک اقدام غیر منتظره، شهردار وقت در حال کاستن از ابعاد دور سبزه میدان بود تا به محدوده خیابان اضافه کند که با دخالت اداره کل میراث فرهنگی گیلان، کوچک سازی باغ متوقف شد و سبزه میدان در ۲۴ خرداد همان سال به شماره ۳۰۲۶۱ ثبت ملی شد و شهرداری مکلف شد بهسازی باغ سبزه میدان را بر اساس تصاویر باقیمانده از اواخر دوره قاجار بازآفرینی کند.
هرچند این بازآفرینی صورت گرفت، ولی سبزه میدان دیگر هیچگاه آن سردرب زیبای دوره قاجار را به خود ندید. تصویری که در مجموعه عکس‌های کاخ گلستان موجود است.
جهانگیر سرتیپ پور، (شهردار رشت، سال ۱۳۳۰ ش) در کتاب نام ها و نامدارهای گیلان، ساخت سبزه میدان را به «محمد ولی خان تنکابنی» معروف به «نصرالسلطنه» نسبت می‌دهد، ولی آنچه از سبزه میدان دوره ناصری باقی مانده، در حقیقت توسط «میرزا قاسم خان والی» ساخته و بعدها توسط نصرالسلطنه بازپیرایی شد.
قاسم خان والی در زمان محمد شاه قاجار وارد دربار و در زمان ناصرالدین شاه به قنسولگری تفلیس گماشته می‌شود. وی پس از مدتی به همراه عباسقلی خان نوری برای تبریک جلوس تزار الکساندر دوم به روسیه می‌رود. اولین سِمت قاسم خان والی بعد از اقامت ۸ ساله اش در روسیه، پذیرفتن حکومت گیلان است.
یک پژوهشگر تاریخ رشت درباره قاسم خان والی می‌گوید: گیلان همواره ترمینال تردد روس و انگلیس بود و به دلیل وجود تجارتخانه‌های متعدد، ناصرالدین شاه کسانی را به عنوان حاکم این منطقه انتخاب می‌کرد که از کارکنان وزارت خارجه بوده و دست کم زبان روسی بلد باشند.
البته در آن زمان وزارت خارجه نبود ولی تشکیلاتی مربوط به نمایندگان ایران در خارج از کشور داشتیم. یکی از دلایل انتخاب قاسم خان برای حکمرانی گیلان، حضور ۸ ساله‌اش در روسیه بود.
مهندس روبرت واهانیان می‌افزاید: قاسم خان والی یک شخصیت اروپا دیده بود. حضورش در سن پطرزبورگ آن زمان که مهد انواع هنرهای اروپایی بخصوص معماری بود، در نگرش قاسم خان تاثیر بسزایی داشت و وقتی حکمران گیلان شد، مصدر بسیاری از عمران و آبادانی‌ها نه تنها در رشت بلکه در کل گیلان شد.
اولین اقدام عمرانی قاسم خان در رشت، ساخت محلی برای تجمع و تفریح مردم بود، سبزه میدان در آن زمان باغی بود که مردم می‌توانستند در آن آزادانه به گشت و گذار بپردازند.
وی به اشتباه برخی متون تاریخی در انتساب ساخت میدان به نصرالسلطنه می‌گوید: این میدان زمانی ساخته شد که اصلا محمد ولی خان تنکابنی به دنیا نیامده بود.
شکل هندسی و ابعاد مساحتی سبزه میدان در طول تاریخ دست نخورده باقی مانده و بررسی قدیمی ترین نقشه رشت که توسط «مهندس ذوالفقارخان» کشیده شده این گفته را تایید می‌کند. البته به لحاظ فضاهای داخلی، نام میدان، فضای سبز، نصب المان و تندیس ها، بارها و بارها دستخوش تغییر شده است.
در زمان پهلوی دوم، تندیس فرح پهلوی بر روی یک ستون در گوشه سبزه میدان نصب می‌شود، بعد از انقلاب این مجسمه برداشته می‌شود و با روی کار آمدن شورای اول، سردیس ۴ تن از مفاخر علمی شهر رشت بجای آن نصب می شود.
دهه ۱۳۶۰ و با حضور الماسی به عنوان شهردار، تابلویی به نام «سید جمال الدین اسدآبادی» دور سبزه میدان نصب می‌شود ولی تا سال ۱۳۹۰، این نام حتی در مکاتبات رسمی هم جا نمی‌افتد و در سال ۱۳۹۴ که شهرداری رشت سبزه میدان را بازآفرینی می‌کند، تابلوی سید جمال الدین اسدآبادی برای همیشه برداشته می‌شود.
اولین باغی که از دوره ناصری تفرجگاه عمومی رشت شد، هنوز هم محل آیند و روند شهروندان است و رشتی‌ها با باغ سبزه میدان خاطره نوستالژیک دارند.
انتهای پیام