دکتر یعقوب فتح‌الهی در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به انتقادهایی که در مورد کاربردی نبودن پژوهش‌های دانشگاهی مطرح می‌شود، گفت: یک نقدی که در حال حاضر وجود دارد، این است که چرا این پژوهش‌های دانشگاهی مساله خودشان را از میدان نیاز مردم بر نمی‌دارند؟ چرا این پژوهش‌ها به نیاز پیوند نمی‌خورند؟ و چرا این پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها در کتابخانه می‌مانند و مورد استفاده قرار نمی‌گیرند؟

وی در پاسخ به این انتقادها گفت: طی روند تحصیل دانشجو، دانش‌آموخته می‌شود؛ خود دانش‌آموخته، پایان‌نامه و رساله مجسم است! سؤالی که باید پرسیده شود، این است که چرا خود این دانش‌آموخته مورد استفاده قرار نمی‌گیرد و به کار گرفته نمی‌شود؟ خود این فرد مجهز به بینش جدید، دانش جدید و توانایی جدید است، می‌تواند آفرینش جدید ایجاد کند؛ چرا خود این فرد به کار گرفته نمی‌شود؟ در فضای اقتصاد ایران چرا برای این فرد با این ویژگی‌ها موقعیت خلق نمی‌شود؟

شیوه پژوهش در ایران باید تغییر کند

معاون پژوهش و فناوری جهاد دانشگاهی با بیان این‌که شیوه پژوهش باید تغییر کند و باید از «مُد ۱» یا شیوه اول پژوهش به سمت «مُد ۲» یا شیوه دوم پژوهش حرکت کنیم، اظهار کرد: پایان‌نامه و رساله، پژوهشی است که در روش‌شناسی به آن پژوهش«مد ۱» یا شیوه اول پژوهش گفته می‌شود. اگر می‌خواهیم نظام پژوهش ایران کاری انجام دهد که مسائل اجتماعی- اقتصادی مردم را حل کند و شکل زندگی مردم را تغییر دهد؛ جریان اشتغال‌زایی و اشتغال آفرینی را دامن بزند، با این شیوه پژوهش نمی‌توان این اقدامات را انجام داد.

وی با تاکید بر این‌که برای رسیدن به این اهداف باید به سمت پژوهش مد ۲ برویم، گفت: شیوه دوم پژوهش، فرهنگ خودش را دارد، زیرساخت‌های خودش را نیاز دارد، منابع کافی و آدم‌های خاص خودش را می‌خواهد. ما باید شیوه پژوهش را از مد ۱ به مد ۲ تغییر دهیم. این مد ۲ دیگر این‌گونه نیست که با یک دانشجو، یک استاد راهنما، یک استاد مشاور و ... انجام شود. این شیوه با شبکه‌ای از مجموعه تجهیزات و امکانات، پژوهشگران زبده و پیوند آن با منابع مالی مؤثر می‌تواند کار بزرگ انجام دهد؛ پژوهش مؤثر بر ساختار اجتماعی - اقتصادی انجام دهد و پیشران صنعت باشد، ولی الان این زیرساخت فراهم نشده است.

اگر می‌خواهیم مرجع علمی باشیم باید به کارهای بی‌نظیر بپردازیم و این نیازمند بستر و زیرساخت ویژه است. اگر این بستر و زیرساخت طراحی نشود، نمی‌توان شیوه پژوهش را تغییر داد.

فتح‌الهی تاکید کرد: ما در گام دوم انقلاب باید به نظام پژوهش در دانشگاه، پژوهشگاه‌ها و پژوهشکده‌ها ورود کنیم و آن را تجدید بنا کرده و از مد ۱ خارج کنیم و آن را به مد ۲ سوق دهیم و شبکه‌های تولید دانش، کاربرد دانش و شبکه‌های اشاعه دانش ایجاد کنیم.

وی با تاکید بر این‌که متولیان حوزه پژوهش، فناوری و نوآوری باید بستر را برای حرکت در این مسیر فراهم کنند، خاطر نشان کرد: افراد در یک زمین حاصل‌خیز بازی می‌کنند و حاصلی که به‌وجود می‌آید، بسته به بستر است. بستر قبلی فاز اول کار بوده است. در گام دوم انقلاب باید اهدافی را محقق کنیم. اول باید به عرصه‌های ناشناخته دانش و فناوری ورود کنیم. یعنی باید کشف کنیم، رفتار اکتشافی داشته باشیم؛ چون می‌خواهیم مرجع باشیم.

مرجع بودن نیازمند بستر و زیرساخت ویژه است

وی افزود: اگر می‌خواهیم مرجع علمی باشیم، باید به کارهای بی‌نظیر بپردازیم و این نیازمند بستر و زیرساخت ویژه است، تنظیم مقررات و قانون‌گذاری خاص خودش را نیاز دارد، تجهیزات و امکانات و طراحی‌های خاص خودش را می‌خواهد و نیازمند آزمایشگاه‌های بسیار پیشرفته است.

فتح‌الهی با بیان این‌که برای رسیدن به این اهداف باید هزینه کنیم و زیرساخت‌ها را فراهم کنیم، گفت: وزارتخانه‌های علوم، بهداشت، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، باید این بستر را ایجاد کنند. اگر این بستر و زیرساخت طراحی نشود، نمی‌توان شیوه پژوهش را تغییر داد.

وی ادامه داد: اهتمام ما در گام دوم انقلاب این است که همه این بازیگران عرصه علم و فناوری از جمله وزارت علوم، وزارت بهداشت، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، فرهنگستان علوم و ... همه و همه باید در کنار هم قرار بگیرند و این بستر، زیرساخت و زمین بازی جدید را برای نظام علمی ایران طراحی کنند که نتایج جدید از آن بیرون بیاید و بتوانیم در حوزه دانش و فناوری به اکتشاف برسیم و عرصه‌های جدید را کشف کنیم. در آن صورت می‌توانیم مرجع شویم.

وی با ذکر مثالی افزود: این‌که مجلات ایرانی در پایگاه‌های جهانی درج شوند، اتفاق خوبی است ولی مرجعیت برای ما ایجاد نمی‌کند. این کار باید انجام شود، ولی مرجعیت ایجاد نمی‌کند.

دانشگاه با حرف «تمدن‌ساز» نمی‌شود

معاون پژوهش و فناوری جهاد دانشگاهی با تاکید بر بسیج کردن دانش و فناوری‌های جدید برای تعالی ملی، گفت: نکته مهم دیگر این است که اگر به عرصه‌های جدید، ورود کردیم و آن را فتح کردیم، باید دانش و فناوری‌های جدید برای تعالی ملی با الگوی ایرانی اسلامی بسیج شود. همه این‌ها، طرح، مواد و برنامه می‌خواهد. همه این اقدامات را باید انجام دهیم که زمین بازی را بسازیم که تمدن از آن برخیزد. این‌گونه دانشگاه در بستر جدید، تمدن‌ساز می‌شود، با حرف نمی‌شود. جهاد دانشگاهی می‌تواند در کنار معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، وزارت علوم، وزارت بهداشت، این نسل دانشگاهی را خلق کند و محیط را آماده کند.

وی تامین سرمایه انسانی را اولین نقش دانشگاه در تعالی ملی دانست و توضیح داد: اما این سرمایه انسانی باید با بینش و نگرش جدید، دانش جدید و بی نظیر، توان و مهارت‌های خاص این دوره، در بستر آفرینش و خلاقیت باید جریان پیدا کند. در این دانشگاه باید وظایف کرسی‌های علمی بازنگری شود، منابع درسی، متون، روش‌های آموزش و ... باید به‌روزرسانی شود.

وی افزود: این سرمایه انسانی سرمایه دانشی متناسب با خودش نیز نیاز دارد که باید دانشگاه آن را در اختیار او قرار دهد. این تعالی ملی و سعادت ملی سرمایه فناوری نیاز دارد که سرچشمه آن دانشگاه است. سرمایه اجتماعی نیاز دارد تا سعادت ملی رخ دهد و سرچشمه آن هم دانشگاه است. همچنین سرمایه کارآفرینی نیز نیاز دارد.

استاد دانشگاه باید سرچشمه تغییر باشد، نه بازیگر آن

فتح‌الهی با تاکید بر این‌که کارکرد دانشگاه در دیدگاه جدید، تامین این پنج سرمایه است، گفت: کارکرد دانشگاه این نیست که استاد دانشگاه شرکت تاسیس کند و بگوید که من می‌خواهم اقتصاد را عوض کنم. استاد دانشگاه، باید استاد دانشگاه بماند. رویکرد او باید تغییر کند، از بستر کار او باید لوازم تعالی و توسعه ملی رویش پیدا کند. استاد دانشگاه باید سرچشمه آن تغییر باشد، نه بازیگر آن. جهاد دانشگاهی می‌تواند با ظرفیتی که دارد، در این زمینه نقش‌آفرینی کند.

وی با اشاره به ظرفیت‌های جهاد دانشگاهی در این زمینه، اظهار کرد: در جهاد دانشگاهی شبکه ارتباطی بین جهادگران وجود دارد و جهادگران به کار جهادی فکر می‌کنند و برای تحقق اهداف مشترک تلاش بی‌امان می‌کنند. بنابراین شبکه‌سازی به‌عنوان یکی از اقدامات لازم برای انجام پژوهش مد ۲ یا شیوه دوم پژوهش است که در جهاد دانشگاهی زمینه‌هایی برای آن وجود دارد.

وی ادامه داد: همچنین اگر سرمایه انسانی در جهاد دانشگاهی وجود دارد، ما می‌توانیم در این بستر به اولویت‌های ملی و لوازم مورد نیاز توسعه و تعالی ملی بیندیشیم و کارهای پژوهشی با رویکرد دو در بستر این شبکه انجام دهیم. یعنی تجدید بنای پژوهش و نوآوری را در جهاد داشته باشیم و جهاد بتواند یک مدل برای نظام دانشگاهی ایران رقم بزند؛ این یک کار جهادی است.

معاون پژوهش وفناوری جهاد دانشگاهی با تاکید بر این‌که جهاد دانشگاهی یک نهاد «ترازپرداز» است، گفت: مرحوم کاظمی آشتیانی نمونه یک دانشمند جهادگر است. این دانشمند تراز باید در بخش‌های مختلف وجود داشته باشد.

وی شهید طهرانی مقدم، شهید چمران و شهدای هسته‌ای را اسوه و نمونه‌ای از دانشمندان تراز دانست و گفت: ما در جهاد دانشگاهی با این رویکرد فعالیت می‌کنیم و با قاعده تجدید بنای پژوهشی به اولویت‌هایی در حوزه علوم انسانی و اجتماعی، فنی مهندسی و علوم پایه، کشاورزی و منابع طبیعی می‌پردازیم.

اگر علم سلطان است، پس دانشگاه هم باید سلطان باشد؛ الان سلطان است؟!

فتح‌الهی تاکید کرد: ما معتقدیم که می‌توانیم یک سبک دانشگاهی جدیدی را به دنیا معرفی کنیم. نگاه ما این است که «العلم سلطان»؛ وقتی این را می‌گوییم، دانشگاه ما در جمهوری اسلامی چگونه باید این مبنای فکری و اعتقادی را به نتیجه برساند؟ اگر بخواهیم این مفهوم را در سطح کارکرد معنا کنیم، باید یک جامعه با صلابت، پایدار، کارا، زایا و پویا ایجاد کنیم که هیچ نوسانی در نظام جهانی نتواند او را ناپایدار کند و تاب‌آور پیشرو باشد. طراحی چنین بستری به سادگی امکان پذیر نیست. این عبارت باید سرلوحه و پرچم دانشگاه‌ها شود.

باید در طراحی دانشگاه، در کارکرد پژوهشگران و دانشجویان و تامین منابع مالی دانشگاه و منزلت دانشگاه، با دید «العلم سلطان» نگاه کنیم. اگر علم سلطان است، پس دانشگاه هم باید سلطان باشد. ولی الان شرایط چگونه است؟ الان هم سلطان است؟!

وی با بیان این‌که باید در طراحی دانشگاه، در کارکرد پژوهشگران و دانشجویان و تامین منابع مالی دانشگاه و منزلت دانشگاه، با دید «العلم سلطان» نگاه کنیم، گفت: اگر علم سلطان است، پس دانشگاه هم باید سلطان باشد. ولی الان شرایط چگونه است؟ الان هم سلطان است؟!

معاون پژوهش و فناوری جهاد دانشگاهی با اشاره به این‌که برای عملیاتی کردن این نگاه نیازمند مدل دانشگاه خاصی هستیم؛ توضیح داد: برخی از دوستان از عبارت دانشگاه حکمت‌بنیان و تمدن‌ساز استفاده می‌کنند. ولی این‌ها که تنها عبارت نیستند، ما باید دانشگاه را چنان طراحی کنیم که جامعه ما را شکوفا کند، به نحوی که علم در جامعه ما سلطان باشد؛ این کار مبانی نظری و اعتقادی دارد.

وی با ذکر این نکته که غرب عنوان می‌کند که دانشگاه باید پول تولید کند؛ گفت: ما هم باید به این سؤال پاسخ دهیم که آیا ما هم می‌خواهیم دانشگاه پول تولید کند؟ ما باید خواسته‌هایمان را از دانشگاه دقیق، مشخص و معین کنیم.

فتح‌الهی اظهار کرد: ما باید به دنیا بگوییم که دانشگاه‌های ما از دانشگاه‌های شما متفاوت است و این گونه است. ما نباید پیرو باشیم و صرفاً اقتباس کنیم. باید خلاق باشیم و نمونه بی‌نظیر معرفی کنیم. ما مبانی این دانشگاه منحصر به فرد را داریم، ولی هنوز در طراحی و مهندسی آن نقص داریم؛ در گام دوم باید این اتفاق بیفتد.

ما در حال از دست دادن نیروی انسانی هستیم؛ تنها چیزی که می‌تواند ما را در این دنیای متلاطم حفظ کند

معاون پژوهش و فناوری جهاد دانشگاهی با انتقاد از مهاجرت نخبگان و اشاره به این‌که فضا و بستر مناسب برای نخبگان در کشور تامین نشده است، گفت: ما باید کاری کنیم که جهاد دانشگاهی بتواند به راحتی بستری برای نخبگان ایران باشد. جهاد دانشگاهی باید بستری باشد که نخبگان به راحتی ایده‌های خود را بیازمایند. اگر فضا را باز نکنیم و فضای مناسبی را طراحی نکنیم، بستر جدید شکل نمی‌گیرد و به همین خاطر نخبگان به بستر آماده کشورهای دیگر می‌روند.

وی توضیح داد: شکل گرفتن ایده در ذهن یک انسان کنجکاو و علاقه‌مند، مثل آتشی است که به وجود او می‌افتد. او می‌خواهد ایده خود را اجرا کند و به دنبال بستر مناسب می‌گردد. باید بستر مناسب رشد را برای استعدادهای درخشان با حفظ منزلت و احترام به آن‌ها به عنوان یک نعمت الهی فراهم کرد. دولت محترم و قوای محترم در کشور باید در مقابل این افراد پاسخگو باشند.

فتح‌الهی اظهار نگرانی کرد و گفت: تنها چیزی که می‌تواند ما را در این دنیای متلاطم حفظ کند، توسعه دهد و آرمان‌های ما را محقق کند، نیروی انسانی است که ما در حال از دست دادن آن‌ها هستیم.

وی ادامه داد: ما برای یک گیاه خوب گلدان مناسب تهیه می‌کنیم، به آن رسیدگی می‌کنیم. ولی برای انسان که نعمت الهی است، کرامت ذاتی دارد و اشرف مخلوقات است، تنها می‌گوییم که رفت! کسی که روی صندلی مسؤولیت نشسته است، باید زمینه کار را برای این افراد فراهم کند. این از چالش‌های جهاد دانشگاهی است. جهاد دانشگاهی باید بستر این گونه فعالیت‌ها را فراهم کند. جهاد دانشگاهی به عنوان یک تفکر باید این اقدامات را در همه دانشگاه‌های کشور انجام دهد. ولی به راحتی از کنار این معضل رد می‌شوند.

عضو هیات‌علمی دانشگاه تربیت مدرس، افزود: وزرای دوران‌ مختلف در سخنرانی‌های خود اعلام می‌کنند که نخبگان رفتند! باید از آن‌ها پرسید پس مسؤولیت شما در این زمینه چیست؟ چه کاری انجام دادید که این اتفاق نیفتد؟

ارتباطات بین‌المللی ضروری است

معاون پژوهش و فناوری جهاد دانشگاهی با ذکر این‌ نکته که «ما نمی‌گوییم نخبگان نباید به خارج از کشور بروند»، به اهمیت ارتباطات بین‌المللی اشاره کرد و گفت: ارتباطات بین‌المللی ضروری است و گردش نخبگان را باید داشته باشیم.

فتح‌الهی افزود: من جهاد دانشگاهی را تنها یک ساختمان و یا پژوهشگاه رویان و مرکز معتمد و ... نمی‌دانم. جهاد یک طرز فکر است. جهاد به عنوان یک تفکر برای طراحی نظام علمی جمهوری اسلامی ایران به منظور شکوفایی این استعدادهای خدادادی نیروهای انسانی نه تنها در ایران و جهان اسلام، بلکه در سراسر جهان است. باید به جهاد دانشگاهی کمک کرد تا بر این چالش‌ها فائق آید.

پایان بخش اول گفتگو