"نگاهی به ارتباط توسعه پایدار و محیط‌زیست
با وجود تفاوت بسیار و بروز تحول در برنامه ششم، رابطه برنامه ششم با اهداف کلی و کمی توسعه پایدار، مشخص نیست. همچنین یک سیاست جامع و هدف کمی برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و سازگاری که از دغدغه‌های طرفداران محیط‌زیست است، به چشم نمی‌خورد. سیاست‌های در نظر گرفته شده برای دستگاه دیپلماسی کشور بیشتر سیاسی و تا حدودی اقتصادی هستند و به نظر می‌رسد از ظرفیت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی برای مقابله با چالش‌های گوناگون داخلی به‌ویژه محیط‌زیست غفلت شده است."
این جمله‌ها، بخشی از محتوای کتاب «توسعه پایدار و محیط‌زیست در سیاست خارجی ایران» نوشته «جواد امین منصور» است که در یکی از سلسله نشست‌های فصل سخن که در روز چهارشنبه (۱۹مهرماه) در کتاب‌فروشی اردیبهشت جهاد دانشگاهی واحد اصفهان برگزار شد، مورد بررسی و گفت‌وگو قرار گرفت.
محمدرضا رهبری، معاون فرهنگی جهاد دانشگاهی واحد اصفهان در ابتدای این نشست، با بیان اینکه مسئله محیط‌زیست یکی از اولویت‌های جهاد دانشگاهی در یک سال اخیر است و برنامه‌های ادبیات و محیط‌زیست با هدف برگزاری نشست‌های تخصصی، فرهنگ‌سازی و تولید محتوای کافی در این زمینه برگزار می‌شود، گفت: کتاب «توسعه پایدار و محیط‌زیست در سیاست خارجی ایران» محور این جلسه است. «دکتر جواد امین منصور»، نویسنده این کتاب، دارای دکتری روابط بین‌الملل، مؤلف کتاب و مقالات متعدد است و سه دهه نیز به‌عنوان دیپلمات فعالیت داشته‌اند و بر توسعه پایدار متمرکز بوده‌اند.
جواد امین منصور، مؤلف کتاب «توسعه پایدار و محیط‌زیست در سیاست خارجی ایران»، اظهار کرد: از انتشار «کتاب توسعه پایدار و محیط‌زیست در سیاست خارجی ایران» حدود ۲ سال گذشته است. روش تحقیق این کتاب، روش کیفی با تحلیل روندها در چارچوب آینده‌پژوهی است. منابع کتاب، داخلی و انگلیسی هستند و بیشتر مطالب به تجربه خودم در زمینه توسعه پایدار، محیط‌زیست و انرژی برمی‌گردد. ما باید با محیط بین‌المللی و اولویت‌های آن آشنا باشیم و توسعه در سطح جهان امر مهمی است.
محیط‌زیست؛ پایه و اساس توسعه پایدار
او با اشاره به اینکه مفهوم توسعه پایدار سه رکن در جامعه بین‌المللی دارد، اضافه کرد: این ارکان شامل توسعه اقتصادی، اجتماعی و رعایت ملاحظات زیست‌محیطی است. باید توجه داشت این سه رکن سطح برابری دارند و هیچ یک بر دیگری برتری ندارد. توسعه همه جا وجود دارد، اما باید کنترل شده، هدفمند و دارای شرایط لازم باشد.
این دیپلمات سابق کشورمان در خصوص بخش اول کتاب «توسعه پایدار و محیط‌زیست در سیاست خارجی»، گفت: در ابتدای کتاب موضوع پژوهش را مطرح کردم. کتاب در کل دو بخش اصلی دارد؛ ابتدا به شناخت تحولات جهان در محیط‌زیست، توسعه پایدار و اجلاس‌های مهم در این زمینه پرداخته‌ام و در درگاه دوم، به واژه‌ها، تحول در مورد مفاهیم، رهیافت‌ها، نظریه‌ها، فرایندهای تصمیم‌گیری سیاسی در زمینه توسعه پایدار، هنجارسازی و مدیریت محیط‌زیست جهان و شیوه هنجارسازی و تحول آن توضیحاتی داده‌ام.
امین منصور ادامه داد: در بخش بعدی به این پرسش پاسخ داده‌ام که «در چند دهه گذشته که تحولاتی در عرصه بین‌المللی در حوزه زیست‌محیطی رخ داده، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در رابطه با این موضوع چگونه بوده است؟» البته بیشتر ابعاد سیاست خارجی در این کتاب مطرح است، اما در این بخش به جغرافیای سیاسی، منابع طبیعی، چالش‌های محیط‌زیستی ایران، گزارش‌هایی که به سازمان‌های بین‌المللی ارائه کردیم و گزارش‌های سازمان‌ها از ایران پرداخته و در آخر هم با ارائه پیشنهادهایی در پاسخ به سؤال «چه باید کرد؟» نتیجه‌گیری کرده‌ام.
او یکی از بزرگ‌ترین مشکلات ما را، آلودگی‌های صنعتی دانست و افزود: بعد از انقلاب صنعتی، توسعه تشدید پیدا کرد. در نتیجه این توسعه به‌صورت تصاعدی، پیامدهایی چون توسعه اقتصادی و اجتماعی، افزایش تولید و خدمات، افزایش رفاه، بهداشت، سلامتی، آموزش و سواد، گسترش ارتباطات رسانه‌ای و گردشگری را شاهد بودیم. اما علی‌رغم این پیامدهای مثبت، این توسعه‌ها بی‌رویه و در واقع بعد محیط‌زیستی در آن کمتر مطرح بود؛ به همین دلیل هم به آن توسعه ناپایدار می‌گوییم. گسترش گازهای گلخانه‌ای، خشک شدن تالاب‌ها، جنگل‌زدایی، بیابان‌زایی، کاهش جمعیت روستاها، تشدید گرد و غبار و غیره بخشی از آسیب‌هایی بود که در جهت توسعه صنعتی ایجاد شد.
این پژوهشگر و نویسنده روابط بین‌الملل تأکید کرد: مفاهیمی که در این کتاب به آنها پرداخته شده شامل محیط‌زیست، توسعه، توسعه پایدار، اقتصاد سبز و زمامداری است. نظریه‌ها را در سه بخشِ (نظریه اصلی، امنیت‌محور و محیط‌زیستی) تقسیم‌بندی کرده‌ام. نظریه‌های اصلی شامل سه رویکردِ (واقع‌گرایی، لیبرالیسم و ارتباطی) است و نظریه محیط‌زیستی نیز ابعادی چون (زیست محور، زیست‌بوم عمیق و زیست‌بوم غیر عمیق) دارد.
امین منصور، توسعه پایدار را مقوله‌ای پیچیده دانست و خاطرنشان کرد: هرکدام از مؤلفه‌های محیط‌زیست، ابعاد پیچیده‌ای را شامل می‌شود. مسائل اجتماعی چون بهداشت و آموزش نیز پیچیده هستند. به همین دلیل در هر جامعه‌ای توسعه پایدار با یک اولویت خاص در آن کشور آغاز خواهد شد؛ برای مثال ممکن است با آلودگی و بهداشت شروع کنند. این رهیافت، در کتاب با عنوان رهیافت «درهم تنیدگی» ذکر شده است. رهیافت بعدی «توسعه پایدار» نام دارد و سومین رهیافت «زیست‌بومی» است و اکوسیستم را مهم‌تر از دیگر سیاست‌ها می‌داند و می‌گوید سایر سیاست‌ها باید زیرمجموعه زیست‌بوم باشند.
او افزود: ابتدا چالش‌ها و تخریب‌های محیط‌زیست و تخریب‌های جهانی ناشی از آلودگی‌های مختلف، شناسایی شد. اولین جلسه در سال ۱۹۷۲ و در سوئد کنفرانس محیط‌زیست انسانی ملل متحد با تبادل نظر کارشناسان برگزار شد، سپس در کمیسیونی خاص به ریاست خانم بروکلند، خلق واژه «توسعه پایدار» اتفاق افتاد.
این فعال روابط بین‌الملل با اشاره به نشست‌های مختلف بین‌المللی که در این کتاب بررسی شده است، گفت: "اعلامیه ریو" در سطح سران پس از فروپاشی شوروی صورت گرفت. نشست هزاره سران را در سال ۲۰۰۰ برگزار و اهداف توسعه هزاره را در ۸ قسمت هدف کلی تألیف کردند. از سال ۲۰۱۶ مذاکرات فشرده برای مدت ۳ سال انجام شد و ۱۷ هدف کلی و کمی تدوین کردند که در نیویورک تصویب شد و به آن "دستور کار ۲۰۳۰ برای توسعه پایدار" گفته می‌شود.
زنگ خطر تنش آبی در ایران
امین منصور با تأکید بر اینکه ما در ایران در سال ۲۰۴۰ با تنش آبی مواجه خواهیم شد و لازم است اکنون برای آن برنامه‌ریزی کنیم، بیان کرد: به طور متوسط ردپای بوم‌شناختی هر انسان بر روی زمین حدود ۴/۶۸ است. در حالی که رد پای هر شهروند آمریکایی ۲۶/۱۵ است. کمترین ردپا نیز مربوط به شهروندان هندی است و میانگین ردپای هر ایرانی نیز حدوداً برابر با میانگین جهانی است.
او با بیان اینکه در ارتباط با تالاب‌ها اولین کنفرانس جهانی در رامسر ایران برگزار شده و مقر آن در گراند سوئیس است، افزود: ۲۵ تالاب ایران نیز در کنفرانس رامسر، ثبت شده است. یکی از این تالاب‌ها گاوخونی است که خشک شده است.
این دیپلمات اسبق وزارت خارجه ادامه داد: کنوانسیون‌های دیگری به نام تنوع زیستی، حقوق دریاها، تغییر آب و هوا، لایه محافظت ازن و ... وجود دارند که کنوانسیون لایه محافظت ازن، یکی از موفق‌ترین کنوانسیون‌هاست.
امین منصور افزود: جامعه بین‌المللی به جز اقیانوس‌ها، تصمیمی برای اضافه کردن کنوانسیون‌ها ندارند و معتقدند که باید از این به بعد بر پایبند کردن دولت‌ها به اجرای کنوانسیون‌های نوشته شده تمرکز کنند، زیرا به اندازه کافی هنجارسازی انجام داده‌اند.
او در مورد تصمیم‌گیرندگان و فعالین محیط‌زیست در سطح بین‌المللی، تصریح کرد: دولت‌ها تقسیم‌بندی شدند و یارگیری دارند. کشورهای درحال توسعه به چند دسته تقسیم می‌شوند؛ کشورهای کمتر توسعه یافته، کشورهای با درآمد متوسط، کشوهای جزیره‌ای کوچک در حال توسعه، کشورهای محصور در خشکی با توجه به منافع مشترک‌شان به یکدیگر پیوستند. ما جامعه مدنی فعال که دوشادوش دولت‌ها عمل می‌کنند را در جامعه بین‌المللی داریم. کنشگران خصوصی و شرکت‌های چندملیتی نیز در سیاست‌گذاری‌ها مؤثرند. هر چه کشورها یارگیری نکنند، صدای کمتری برای شنیده شدن خواهند داشت. تک‌روی، قدرت مذاکره و تأثیرگذاری را کاهش می‌دهد.
عدم وجود استراتژی مشخص در حوزه توسعه پایدار
این نویسنده و پژوهشگر روابط بین‌الملل گفت: در درگاه دوم کتاب من اسناد بالادستی ایران را بررسی کردم و باید بگویم ما استراتژی توسعه پایدار نداریم. ما نمی‌دانیم در درازمدت چه برنامه‌ای داریم. سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ نیز افق را مشخص کرده است. ما در کمربند خشکی قرار داریم. این کمربند، از مراکش شروع می‌شود و تا چین ادامه می‌یابد و این وضعیت اکولوژیکی ما را نشان می‌دهد. همه سیاست‌های ما باید متناسب با این وضعیت باشد.
امین منصور با بیان اینکه در بخش دوم کتاب به جغرافیای سیاسی ایران، منابع طبیعی آن، چالش‌های محیط‌زیست، بلایای طبیعی، خشک‌سالی، پناه‌جویان، جابه‌جایی جمعیت در داخل ایران قاچاق مواد مخدر ویژگی‌های فرهنگی ایران پرداخته شده است، تصریح کرد: شمال کشور تحت استرس شدید جمعیتی قرار گرفته و جمعیت‌های عظیمی از سیستان و بلوچستان، یزد، اصفهان و خوزستان به طرف شهرهای شمالی حرکت کرده‌اند. پناه‌جویان نیز که با تعدادی بین ۵ تا ۸ میلیون تخمین زده شده‌اند، مزید بر علت است.
او افزود: کشور ایران نیز همچون سایر کشورها بر اساس کنوانسیون‌ها باید گزارش دهد و این گزارش‌ها چند سالانه هستند. در این کتاب گزارش‌های ملی را به‌طور خلاصه ارائه کرده‌ام.
اقدامات ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی در حوزه محیط‌زیست
این پژوهشگر روابط بین‌الملل که در سه بخشِ سیاست‌ها و اقدامات ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی پیشنهادهایی مطرح کرده است، افزود: در بخش اقدامات ملی، راهبرد جامع توسعه پایدار در کشور باید تدوین و توسط نهادهای مربوطه تصویب شود. من در این کتاب توسعه پایدار را با سه رکن آن توضیح دادم، اما تمرکز من محیط‌زیست بوده، اما لازم است بر ابعاد بین‌المللی توسعه اجتماعی و فرهنگی نیز پژوهشی داشته باشیم. باید توجه داشت که ادامه وضع موجود به ضرر ماست. آلودگی‌های ما هر روز بیشتر و بیشتر می‌شود و معضلات پرمخاطره‌ای با ادامه روند امروز در انتظار ماست. باید از نظریات بین‌المللی موجود استفاده کنیم و نظریاتی مطابق با شرایط خود را ارائه دهیم.
امین منصور ادامه داد: من پیشنهادات خود را در این کتاب در قالب سیاست‌ها و اقدامات ملی، بین‌المللی و منطقه‌ای ذکر کرده‌ام. ما اگر آب نداشته باشیم، گردشگری، کارخانه و سکونت نیز نخواهیم داشت. هشدارها مبنی بر این است که تا ۱۰ سال آینده با وجود شرایط فعلی اصفهان قابل اسکان نیست. سیاست‌ها باید در این زمینه یکسان باشد. در منطقه نیز باید در زمینه محیط‌زیست با کشورهای دیگر هماهنگ باشیم.
او با ارائه راهکاری در خصوص مسائل محیط‌زیستی در کشور، گفت: لازم است که ما راهبرد بوم‌شناختی عمیق داشته باشیم. سیاست‌گذاری اصلی ما باید بر پایه محیط‌زیست باشد. مناطق شرقی و جنوبی کشور ما در حال خالی شدن است و با این روند ما در مناطقی از کشور جمعیتی نخواهیم داشت. محیط‌زیست باید اولویت اصلی ما باشد، ولی از آنجایی‌که در عرصه سیاست خارجی نمی‌توانیم فوراً تغییر استراتژی دهیم لازم است برای مدت کوتاهی بوم‌شناختی کم‌عمق داشته باشیم و سپس راهبرد درازمدتی بوم‌شناسی عمیق را پیش بگیریم. سیاست‌گذاری ما متأسفانه اکنون نفتی است.
این فعال روابط بین‌الملل افزود: کشور اندونزی از هم‌اکنون پیش‌بینی کرده است که حدود ۳۰۰ جزیره‌اش در اثر تغییرات آب و هوایی، به زیر آب خواهد رفت. اندونزی عضو اوپک بود و این عضویت منجر به تولید نفت، افزایش گازهای گلخانه‌ای، بالا رفتن آب اقیانوس‌ها و درنتیجه زیر آب رفتن جزایر اندونزی می‌شد. به همین دلیل اندونزی حدود ۱۵ سال پیش از اوپک خارج شد، اما ما هنوز سیاست نفتی داریم و عضو اوپک هستیم.
لزوم توجه دیپلماتیک به محیط‌زیست
علی امیدی، عضو هیئت‌علمی گروه روابط بین‌الملل دانشگاه اصفهان در ادامه این نشست اظهار کرد: کتاب «توسعه پایدار و محیط‌زیست در سیاست خارجی ایران»، یکی از اندک کتاب‌ها در زمینه محیط‌زیست و ارتباط آن با سیاست خارجی است. این مباحث معمولاً در حوزه حقوق بین‌الملل قرار گرفته است. رنگ جلد کتاب، نیز بر اساس موضوع آن، سبز و با ذوق انتخاب شده است.
او ادامه داد: دکتر امیر منصور از معدود دیپلمات‌هایی است که تجارب دیپلماتیک خود را ثبت کرده است. در فرهنگ ما نوشتن خاطرات و تجارب محدود و معدود است. البته ضبط و ثبت تاریخ شفاهی از سیاستمداران امروزه رواج یافته است. کتاب «توسعه پایدار و محیط‌زیست در سیاست خارجی ایران»، کتاب خوب و حاوی نکات مختلفی است که با نگاه همه جانبه نوشته شده است و برای دانشجویان روابط بین‌الملل و حقوق بین‌الملل مفید خواهد بود.
این مدرس روابط بین‌الملل خاطرنشان کرد: بیش از ۵۰ درصد از دانشجویان من، زنان هستند و از بهترین سطوح علمی برخوردارند، اما ما دیپلمات‌های خانم نداریم، در صورتی که دیپلمات‌های زن به موارد محیط‌زیستی دقت بیشتری دارند. هزینه نگهداری سازمان توافق زیست‌محیطی کشورهای حاشیه خلیج فارس به همراه ایران، از خدمات آن بیشتر است. ما میزبان اکو هستیم، اما برکتی از آن هم ندیده‌ایم. توجه به این نکته که نهادسازی‌ها حتماً سودآور باشند، ضروری است و دکتر منصور در این کتاب به آن توجه کردند.
توجه به ظرفیت‌های داخلی در تحریم
امیدی با تأکید بر این گزاره که «بعد از تحریم‌ها در میان ۹ کشور در حال توسعه ما کمترین کمک را از بانک جهانی و نهادهای بین‌المللی دریافت کرده‌ایم»، گفت: فرهنگ از اهمیت بسیاری برخوردار است و برخی از ما درک زیست‌محیطی و خودآگاهی زیست‌محیطی ندارند. گاهی لازم نیست پول‌های نهادهای جهانی به ما برسد یا سرمایه‌های نفتی هزینه شود، نگاه به ظرفیت‌های داخلی می‌تواند جایگزین این کمک‌های خارجی باشد. ما نیازمند مدیریت صحیح منابع هستیم. شهرداری‌ها می‌توانند مالیات را در جهت حفاظت از محیط‌زیست دریافت کنند.
این مدرس دانشگاه با اشاره به اینکه اسنادی که در اجلاس‌های هزاره تألیف می‌شوند لازم‌الاجرا نیستند و باید به معاهده و کنوانسیون تبدیل شوند و در نهایت در کشورها تصویب و لازم‌الاجرا شوند، گفت: ما در زمینه محیط‌زیست به قوانین الزام‌آور احتیاج داریم. فرهنگ ما در حوزه محیط‌زیست، عمیق نیست.
امیدی افزود: به‌عنوان مثال شهرداری اصفهان یکی از موفق‌ترین شهرداری‌های کشور است، اما چندان دغدغه زیست‌محیطی قالبی ندارد. لازم است به‌صورت جزئی به شهرداری‌ها ابلاغ شود که برای مثال بخشی از تأسیسات خود را از طریق پنل‌های خورشیدی تأمین کنند. شرکت‌های بزرگ به‌صورت الزام‌آور باید چرخه حفاظت محیط‌زیست را اعمال کنند و دولت نیز باید از این کار حمایت کند و تخفیف مالیاتی به این تولیدکنندگان اعطا کند. این در حالی است که اداره مالیات درصدد گرفتن حداکثر مالیات از تولیدکنندگان است.
او با اشاره به اینکه مقوله حکمرانی در کتاب معادل زمامداری در نظر گرفته شده، ولی پرداخت شفافی به آن نشده است، افزود: دو امر حکومت و حکمرانی با یکدیگر متفاوت‌اند. حکمرانی، تنظیم و اجرای توسط تمام ذی‌نفعان جامعه است. حکومت، خود تصمیم می‌گیرد و سلسله مراتب آن را به جامعه تحمیل می‌کند. جامعه نهادها و ارکان مختلفی دارد و دولت یکی از بازیگران جامعه است. جامعه مدنی و دولت در تصمیم‌گیری و اجرای تصمیمات دخالت دارند. برخی اوقات تصمیمات می‌تواند اشتباه باشد.
لزوم نظارت محلی در کنار سایر دستگاه‌ها برای حفاظت محیط‌زیست
احمد خاتون‌آبادی، عضو سابق هیئت‌علمی دانشگاه صنعتی اصفهان در دقایق پایانی این نشست، اظهار کرد: کتاب بحث توسعه پایدار را به این شکل مطرح می‌کند که ما یک مؤلفه زیست‌محیطی داریم که شامل منابع محیطی (آب، خاک، هوا و انرژی) و جنبه‌های سخت‌افزاری محیط‌زیست است و یک بخش دیگر، برنامه‌ها، سیاست‌ها و مناسبت‌هاست. این مناسبت‌ها هم به دو بخش خارجی و داخلی تقسیم شده‌اند و ارتباط این دو بخش داخلی و خارجی دارای اهمیت است.
او با اشاره به اینکه دولت‌های جهانی علی‌رغم حضور در کنوانسیون‌ها، الزامی بر اجرای آنها ندارند، اضافه کرد: علت عدم الزام این است که تعارض منافع بین توسعه پایدار و منافع اقتصادی کوتاه‌مدت وجود دارد. این مسئله یک معضل جهانی است که ما روی کاغذ معاهدات خوبی در زمینه محیط‌زیست داریم، اما عرصه عمل خالی است.
این فعال محیط‌زیست با اشاره به اینکه لازم است برای حفاظت از محیط‌زیست، محله‌گرایی را هم در کنار اقدامات ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی ترویج کنیم، گفت: مقیاس همسایگی منجر به ورود جامعه مدنی به بحث‌های محیط‌زیستی خواهد شد. در محور توسعه پایدار همسایگی، عدالت جنسیتی رعایت نشده، در حالی که سهم عمده‌ای در محور توسعه پایدار محله‌محور و همسایه را زنان بر عهده دارند.
یک دانه برنج، آب مجازی است
خاتون‌آبادی پرداختن به بحث آب مجازی را در کتاب «توسعه پایدار و محیط‌زیست در سیاست خارجی ایران» ضروری دانست و تأکید کرد: صدور برنج و هندوانه منجر به صادرات آب خواهد شد. در کتاب به بحث صادرات آب نیز پرداخته شده و ما باید بدانیم یک دانه برنج ما آب مجازی است.
او ادامه داد: در مقیاس استانی، ۷۲ درصد فولاد ایران در اصفهان تولید می‌شود که آب آن، آب محلی است (ملّی نیست) و سود این صنعت تنها در این شهر هزینه نخواهد شد و فقط آلودگی در آن باقی می‌ماند در حالی که هر وقت بحث انتقال آب مطرح می‌شود استان‌های دیگر اعتراض دارند. در وهله اول لازم است مناطقی برای صنایع در نظر گرفته شود که بیابانی نیستند. ما باید تعادل را رعایت کنیم. محور این کتاب هم، تعادل است.
این فعال محیط‌زیست یکی از بخش‌های مهم کتاب را توجه آن به برنامه‌های توسعه دانست و گفت: آیا هیچ‌گونه فعالیت جدی در خصوص سد جدید ترکیه انجام شده است؟ این سد به اندازه کل سدهای ایران ظرفیت دارد. حدود ۷۰ درصد از آب دجله و فرات به واسطه این پروژه کاهش خواهد یافت و ریزگردها در گستره هورالعظیم منجر به مهاجرت و سایر آسیب‌ها خواهد شد.
خاتون‌آبادی ادامه داد: در چاپ‌های بعدی کتاب لازم است به مصادیق بیشتری پرداخته شود. باید به مخاطبان گفت که یارگیری داعش در منطقه به علت سیاست‌های نامتعادل ترکیه با هدف احیای عثمانی بود. وقیحانه‌ترین سخنرانی را در اجلاس زیست‌بوم در تهران را از ترکیه شنیدم مبنی بر اینکه طرفین ترکیه‌ای خودشان را بزرگ‌ترین کشور منطقه در مبارزه با بیابان‌زایی معرفی کردند، در حالی که ترکیه عامل بیابان‌زایی در منطقه است.
انتهای پیام