آب مایه حیات است. این مفهوم از دوران کودکی به ما آموخته شده، ولی به نظر می‌رسد تنها در سال‌های اخیر است که متوجه اهمیت آن در زندگی خود شده‌ایم.
از آنجایی که آب از اصلی‌ترین عوامل زندگی انسان‌هاست و از ابتدا مدیریت آن لازم بوده، مدیریت زیست‌محیطی منابع آب در گذشته شهرستان اردستان، وجود داشته است.
آب در شهرستان اردستان همواره از اهمیت فراوانی برخوردار بوده است و قدیمی‌های اردستان با بینش طبیعی خود آب را به عنوان اصلی‌ترین عناصر موجود در طبیعت سرمنشأ حیات می‌دانستند. از زمان‌های گذشته قنات‌ها یکی از مهم‌ترین روش‌های بهره‌برداری از آبهای زیرزمینی به حساب آمده و سهم مهمی از آب کشاورزی را به خود اختصاص داده بودند.
آب کشاورزی در شهر اردستان از گذشته تاکنون از ۱۶ رشته قنات دائمی تأمین می‌شود که از مهم‌ترین آن می‌توانیم به قنات دوطبقه، ارونه، باب الرحی، خسروشاه، فیض‌آباد و... اشاره کرد، اما در چند دهه اخیر کاهش بارش‌های جوی، استحصال بی‌رویه آب از منابع زیرزمینی از طریق چاه‌ها و پایین رفتن سطح آب زیرزمینی، خشک شدن یا کاهش آبدهی آنها موجب شده که سهم قنات در تأمین آب کشاورزی به شدت کاهش یابد.
کشاورزان قدیم قدردان آب بودند
یکی از کشاورزان قدیمی اردستان که بیشترین سهم آب کشاورزی را در محله مون دارد حاج یوسف ملایی است، گرچه ۸۳ سالگی خود را سپری می‌کند، اما همچنان به شغل کشاورزی مشغول است و به خوبی از وضعیت آب کشاورزی در محله‌های اردستان خبر دارد.
وی در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص مقایسه میزان حجم آب در گذشته و حال می‌گوید: آب کشاورزی در محله ما نسبت به گذشته حدود سه برابر کمتر شده است. قدیم کشاورزان کمتر از کمبود آب گلایه می‌کردند، زیرا آب فراوانی وجود داشت و به نوعی قدردان آن بودند.
حاج یوسف می‌گوید: کشاورزان اردستان در قدیم با یکدیگر داد و ستد می‌کردند، مثلاً اگر یک کشاورز برای بخشی از کار کشاورزی نیازمند کمک بود کشاورزان دیگر کمک حالش بودند و در قبال آن یا دقیقه‌ای سهم آب می‌گرفتند یا محصول به دست آمده را سهم می‌کردند.
او که همواره خاطرات تلخ و شیرین کشاورزی گذشته را مرو می‌کند، ادامه می‌دهد: زمان‌های قدیم با توجه به اینکه اکثر کشاورزان سواد درست و حسابی نداشتند به جای دقیقه و ثانیه از واحد «هندو» استفاده می‌کردند. هندو در بین کشاورزان به یک کاسه مسی گفته می‌شد که ته آن سوراخ کوچکی داشت و روی ظرف آبی دیگر قرار می‌گرفت تا به مرو آب از سوراخ وارد آن شود. وقتی این ظرف مسی پر از آب می‌شد و ته می‌افتاد یعنی یک سهم آب را آن کشاورز استفاده کرده است.
هر سهم آب در اردستان ۱۰ دقیقه است
این کشاورز اضافه می‌کند: از قدیم‌الایام کشاورزان هر سهم آب را در اردستان ۱۰ دقیقه تعیین کردند یعنی اگر کسی ۶ سهم آب را در یک روز داشت باید شش بار هندو پر از آب می‌شد و ته می‌رفت تا نوبت آن شخص تمام شود و همان وضعیت امروز هم اجرا می‌شود با این تفاوت که ساعت‌ها جای هندو را گرفته است.
حاج یوسف یادآور می‌شود: هرچند در گذشته میزان آب قنات‌ها بهتر بود و آب بیشتری برای کشاورزی در اختیار داشتیم ولی اکنون به دلایل خشکسالی و حفر چاه‌های عمیق آب دهی قنات‌های اردستان بسیار کم شده است و تعداد قابل توجهی از زمین و باغ‌های کشاورزی تبدیل به خانه‌های مسکونی شده است.
او اضافه می‌کند: البته جوانان امروزی هم مثل قدیم حال کار کردن و کشاورزی را ندارند و بیشتر کارهای کشاورزی هم ماشینی و دکمه‌ای شده است.
مقنی‌های قنات جهادگران خستگی‌ناپذیری بودند
محمدرضا صدوقی، مورخ تاریخ اردستان در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: در منطقه کویری اردستان آب بسیار ارزشمند بوده و بدون آن ادامه حیات چند هزار ساله امکان نداشته و ندارد. گذشتگان ما آموخته بودند که آب را به سختی بیابند و با نظرات دقیق از آن حفاظت و بهره‌برداری کنند که متأسفانه امروزه قدر این گوهر ارزشمند را نمی‌دانیم.
وی افزود: مقنی‌های قنات جهادگران خستگی‌ناپذیری بودند که هیچ‌گاه در هیچ کتاب یا کتیبه‌ای از آنها نام نبرده شده است زیرا فعالیت آنها زیرزمین بوده و با سخت‌کوشی، خلاقیت و هنرمندان چیره دست نکرده است. ولی نتیجه دسترنج این افراد قنوات چند هزار ساله شهرستان اردستان است که جهانیان به احترام این آثار متحیر هستند.
مورخ تاریخ اردستان گفت: در کشورهای متمدن امروز و حتی در اروپا و آمریکا پلیسِ آب برای حفاظت از منابع آب انجام وظیفه می‌کند، اما این موضوع در محلات مختلف و روستاهای شهرستان اردستان وظیفه شخصی به نام (میرآب) بوده و با کسی شوخی نداشته و اگر کسی تخلف می‌کرد و یا آب را هدر می‌داد سر و کارش با جریمه و چوب و فلک میرآب بود.
میرآب محاسبه‌گر زمان و تقسیم‌گر آب بود
صدوقی تصریح می‌کند: در اردستان قدیم افرادی بودند که کار و کسبشان به طور مستقیم در پیوند با آب بود. از آن جمله می‌توان به سقاها، میراب‌ها و دلاک‌ها اشاره کرد. میرآب یا پلیس آب مدیر و محاسبه‌گر زمان و ساعت آبی و تقسیم‌گر عادلانه و تعیین زمان تحویل دادن آب به افراد بوده است.
وی با اشاره به وظایف میراب‌ها می‌گوید: نظارت بر حق‌آبه مالکان و کشاورزان با استفاده از ساعت آبی به نام هندو یا سرجه که پیاله‌ای مسی با روزنی بود که داخل یک دیگچه آب فرو می‌رفت و راه‌های شیطنت و دزدی در آن وجود داشت از مهم‌ترین وظایف میراب بود.
مورخ تاریخ اردستان با بیان اینکه معمولاً میرآب کسی بود که بیشترین حقابه آن محله را داشت، اضافه کرد: میرآب نظارت می‌کرد که کسی به حق آبه دیگری تجاوز نکند و مسیر عبور نهرها را از قلعه ارونه تا داخل باغات و مزارع چک می‌کرد. پلیس آب با کسی شوخی نداشت و حتی اجازه داشت با متخلفان برخورد کند.
صدوقی با بیان اینکه مالکان باید با نظارت میر آب برای این مسئله مهم حق کمشی(حق‌الزحمه میرآب) می‌دادند که بعضاً پول نقد یا جنس مانند گندم و جو و یا تخم‌مرغ بود گفت: البته دهقانان و اهالی محل باید کار می‌کردند که اگر کشاورزی با فرزندان پسر خود از این کار سر باز می‌زد سر و کارش با فحش و ناسزا و چوب و فلک میرآب بود.
وی با بیان اینکه هیچ‌گاه مأموران حکومتی در امور داخلی قنوات و وظایف میرآب دخالت نمی‌کردند و بودجه‌ای برای قنوات اختصاص نمی‌دادند گفت: همه اهالی آموخته بودند که شرط ادامه حیات در این شهرستان حفاظت از منابع آب زیر نظر میر آب‌ها است بنابراین خود مالکان برای احیا و مرمت قنات‌ها هزینه می‌کردند.
دلیل ماندگاری قنات‌ها مردمی اداره کردن آن بود
مورخ تاریخ اردستان اضافه کرد: اکنون همه کشاورزانی که از قنوات بهره‌برداری می‌کنند و با آب آن محصول به دست می‌آوردند هزینه زیادی برای بازسازی و لایروبی قنات‌ها پرداخت نمی‌کنند و انتظار دارند همه هزینه‌ها را دولت انجام دهد در صورتی که دلیل ماندگاری همه قنوات مردمی اداره کردن آن بود و اهمیت دادن خود بهره‌برداران برای زنده نگه‌داشتن آن بوده است.
صدوقی بیان کرد: از اواسط برج قوس (۱۵ آذر) تا پایان چله بزرگ مطابق با جشن سده(۱۰بهمن) آب قنوات را برای استفاده در فصل گرم تابستان در آب انبارها و یخچال‌های هر محله ذخیره می‌کردند که نظارت بر این کار عام‌المنفعه یکی دیگر از وظایف میرآب‌ها در هر محله بود.
وی اضافه کرد: همچنین آب مصرفی روزانه خانوارها در قدیم فقط آشامیدن و پخت و پز بود و برای شستشوی ظروف، البسه و دام و طهارت شرعی و استحمام یک قطره آب هدر نمی‌رفت. از فاضلاب خاکستری و سیاه آن برای آبیاری و کود استفاده می‌شد. مثلاً بعد از تخلیه خزینه حمام قدیم که امروزه به آن فاضلاب خاکستری می‌گویند برای آبیاری زمین‌ها و باغ‌های پائین دست حمام استفاده می‌کردند و ظروف، البسه و دام‌ها را در جوی آب روان می‌شستند.
این مورخ تاریخ اردستان گفت: اکنون سفره‌های آب زیرزمینی در اردستان به دلیل چاه‌های عمیقی که به صورت غیراصولی و غیر کارشناسی حفر شده است نسبت به ۶۰ تا ۷۰ سال قبل بسیار پایین رفته است و نتیجه آن کاهش چشمگیر حجم دبی آب قنوات شهرستان اردستان شده است.
صدوقی خاطرنشان کرد: بار بازدیدهایی که از مناطق شمال شهرستان مانند روستاهای امیرآباد، حسین‌آباد و جعفرآباد و بخش کویری شهرستان انجام دادم با پدیده فرونشست زمین و اسفنجی شدن سطح زمین مواجه هستیم که آینده خوبی را برای منطقه پیش‌بینی نمی‌کند.
مرگ تدریجی قنات‌ها نتیجه برداشت‌های بی‌رویه آب بوده است
همچنین کارشناس آبهای سطحی و زیرزمینی سازمان جهاد کشاورزی استان اصفهان در گفت‌وگو با ایسنا، اظهار کرد: منابع آبی شهرستان اردستان به دو دسته قنات یا آبهای سطحی و چاه‌های عمیق یا آبهای زیرزمینی تقسیم می‌شود.
اسحاق شفیعی با بیان اینکه طبق سرشماری انجام شده در شهرستان اردستان حدود ۴۷۳ رشته قنات فعال با طول مسیر بیش از ۲۶۵ کیلومتر وجود دارد، افزود: از این تعداد برخی قنات دائمی هستند و برخی دیگر قنات هوا بین را شامل می‌شوند. قنات‌های هوابین به قنات‌هایی گفته می‌شود که میزان آبدهی آن بستگی به بارندگی‌های طول سال دارد.
وی در خصوص میزان آبدهی قنات‌های شهرستان اردستان گفت: به طور قطع نمی‌توانیم یک عامل را برای تأثیر در کاهش آبدهی قنات‌ها عنوان کنیم ولی خشکسالی های متمادی و کاهش چشمگیر بارندگی‌ها و از طرفی حفر چاه‌های عمیق از عوامل اصلی کاهش دبی آب قنات‌ها است.
کارشناس آبهای سطحی و زیرزمینی سازمان جهاد کشاورزی با بیان اینکه در شهرستان اردستان حدود ۲۲۰ حلقه چاه عمیق از قدیم تا کنون حفر شده و این تعداد، میزان قابل توجهی آب را از زمین خارج می‌کند، گفت: برداشت بی‌رویه آب در شهرستان باعث شده در بسیاری از مناطق مانند دهستان ریگستان زواره شاهد فرونشست زمین و شکاف‌های عمیق و کوتاه در زمین‌های کشاورزی مناطق شهری و روستایی باشیم.
شفیعی با بیان اینکه یکی از موضوعاتی که باعث شده حجم آبدهی قنات‌ها کاهش پیدا کند حفر چاه‌های عمیق و برداشت‌های بی‌رویه چاه‌های کشاورزی است، گفت: در گذشته هیچ‌گونه نظارتی بر عملکرد چاه‌های کشاورزی نبوده و هر کشاورز به هر اندازه‌ای که نیاز داشته آب از چاه می‌کشید گاهی مواقع سطح آبخوان تا ۵ متر پایین می‌رفت که نتیجه آن مرگ تدریجی قنات‌ها بوده است.
وی گفت: در سال‌های اخیر با اقداماتی که وزارت جهاد کشاورزی انجام داده است و کنتورهای هوشمند نصب شده تا حدودی مدیریت می‌شود، ولی ضربه‌هایی که سال‌های گذشته برداشت‌های غیرمجاز زده است به همین سادگی قابل جبران نیست.
انتهای پیام