عباس مفیدی در گفت‌وگو با ایسنا و در رابطه با پدیده گرد و غباری که که اخیرا در مشهد رخ داد، عنوان کرد: گرد و خاکی که در مشهد اتفاق افتاد، گرد و خاکی نبود که از خود مشهد یا حومه آن برخاسته باشد، بلکه در یک مقیاس بزرگتر از منابع گرد و غبار ترکمنستان و مرزهای شرقی کشور، محدوده‌هایی از کشور افغانستان در مرزهای شرقی توسط جریانی از شمال و شمال شرق وارد مشهد شده و بخش‌هایی از استان را در بر گرفته و علاوه بر مشهد، تا خراسان جنوبی، زابل و دشت سیستان ادامه پیدا کرده است.
این استاد دانشگاه در رابطه با سابقه پدیده‌های این‌چنینی در شهر مشهد گفت: به جز مناطق سواحل خزری و بخش‌های محدودی از کشور، بخش‌های گسترده‌ای از ایران با توجه به اینکه در مناطق خشک و نیمه خشک واقع شده‌اند، پتانسیل گرد و خاک در آنها وجود دارد و مشهد هم از این امر مستثنی نیست و در سال‌های گذشته هم طوفان‌های گرد و خاک این استان و شهر مشهد را در نوردیده است، ولی با توجه به بحث تغییر اقلیم ممکن است این رخدادها را در آینده نیز داشته باشیم.
وی با اشاره به تاثیر گرد و غبار شهرهای اطراف از جمله سرخس بر بروز پدیده گرد و غبار در مشهد توضیح داد: سرخس در کریدوری قرار دارد که مخصوصا در دوره گرم سال جریان هوایی در آنجا می‌وزد که در ادامه به سمت خواف، زابل و سیستان ادامه پیدا می‌کند. این باد که در سیستان به آن باد ۱۲۰ روزه سیستان می‌گویند یا در خراسان به آن لوار می‌گویند جریانی است که به طورمداوم در طول تابستان در مرز ایران و افغانستان می وزد و اگر بخواهیم منشاء آن را بررسی کنیم، این جریان شروعش از ترکمنستان است. جریانی که به دلیل وجود شرایط خاص الگوی فشار از منظر اقلیم شناسی، پیش می‌آید و در تابستان جریان پرفشاری روی ترکمنستان تا خراسان تا محدوده دریای خزر مستقر می‌شود، از طرف دیگر سمت پاکستان و دشت سیستان هم منطقه کم فشاری است. به دلیل اختلاف فشاری که بین این مناطق به وجود می‌آید یک جریان هوایی به طور مداوم در مرزهای ایران و افغانستان به سمت جنوب می‌وزد که این جریان با توجه به خصوصیات جغرافیایی منطقه در جاهایی سرعت آن خیلی بیشتر می‌شود مثلا تایباد، خواف و زابل و سرخس هم که در مسیر این کریدور قرار دارد. بنابراین سرخس منطقه گرد و غبار خیزی است و نسبت به شهرهایی که در مرکز و یا غرب استان قرار دارند استعداد گرد و غبار بیشتری دارد.
بحث گرد و غبار برنامه‌ریزی‌های فراملی را طلب می‌کند
مفیدی تاکید کرد: برای کشور ایران که در جای جای مختلف آن بخش قابل توجهی از منابع گرد و غبار، منابع خارجی از جمله عراق، بین‌النهرین، سوریه ، عربستان و مناطق دوردست تر و محدوده ترکمنستان و صحرای قره قوم یا حتی بخش‌هایی از افغانستان است، بحث گرد و غبار برنامه‌ریزی‌های فراتر از ملی را طلب می‌کند، مخصوصا در چند سال گذشته که خشکسالی را در منطقه داریم و بر همین اساس در واقع سطح خاک مستعد بروز پدیده گرد و خاک است که اینها یکسری اقداماتی را می‌طلبد که باید بر اساس هماهنگی‌های بین‌المللی صورت گیرد.
وی تصریح کرد: برای مقابله با گرد و غباری که منشأ خارجی دارد روش‌های مختلفی وجود دارد ولی برای اینکه این اقدامات صورت بگیرد، از دایره تسلط مدیریت ملی خارج است و نیاز به یکسری هماهنگی‌های بین‌المللی و اقدامات هماهنگ بین کشورها دارد که متاسفانه هماهنگ کردن با بسیاری از کشورهای اطراف ما، به خاطر مسائل مختلف، خیلی سخت است، چون کشورهایی هستند که عمدتا درگیر مشکلات زیادی هستند و علی‌رغم اینکه خودشان نیز تحت تاثیر این گرد و غبار هستند، ممکن است بحث‌های محیط زیستی از جمله گرد و غبار برایشان در اولویت نباشد.
تاثیر سدسازی بر گرد و غبار
این عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد در ادامه به نقش و تاثیر پروژه‌های سدسازی بر تشدید پدیده گرد و غبار پرداخت و در این زمینه اظهار کرد: در مناطق خشک، ساختن سدها می‌تواند در تشدید پدیده گرد و غبار نقش داشته باشد چرا که با سدسازی، عملا در پایین دست، سطوح آبرفتی افزایش یافته و این اراضی که به دلیل افت سطح آب، از آب خارج شده‌اند، استعداد بالایی دارند که توسط بادها از زمین جدا شوند که یکی از مثال‌های واضح آن سدهایی است که توسط کشورهای ترکیه و عراق و سوریه در بالا دست رودخانه‌های دجله و فرات ساخته شده و همین امر باعث افت شدید سطح آب این رودخانه‌ها و افزایش سطوح آبرفتی و به تبع آن افزایش پدیده گرد و غبار برای خاورمیانه شده است.
مفیدی با هشدار در خصوص تاثیر گرد و خاک بر افزایش آلودگی هوا در کلانشهرهایی که معضل آلودگی هوا دارند، عنوان کرد: مسلما در شهرهای آلوده از جمله مشهد، این گرد و غبارها روزهای آلوده را افزایش می‌دهند به طوری که بعضی از آلوده‌ترین روزهای مشهد در سال‌های گذشته نه توسط آلاینده‌های شهری بلکه توسط گردو غبار ایجاد شده است.
افزایش ذرات معلق با وقوع گردوغبار
وی افزود: در بین آلاینده‌ها، آلاینده‌ای داریم به نام PM ۲.۵ و آلاینده PM ۱۰ ، یعنی ذرات معلق با قطر ۲.۵ میکرون و قطر ۱۰ میکرون که معمولا با بروز پدیده گرد و غبار، میزان این ذرات معلق افزایش می‌یابد.
این استاد هواشناسی ادامه داد: در حالت عادی که طوفان گرد و غبار نباشد ذراتی که از صنایع، دودها و ماشین‌ها حاصل می‌شوند مقدارشان نسبت به بقیه بیشتر است، ولی در روزهایی که با پدیده گرد و غبار روبه‌رو هستیم، میزان ذرات معلق از جمله PM۱۰ به صورت فوق‌العاده‌ای در شهر بالا می‌رود و این آلاینده و نه آلاینده شیمیایی ایجاد شده توسط انسان بلکه این آلاینده با منشاء طبیعی در شهر افزایش پیدا می‌کند و به عنوان عاملی که می‌تواند آلودگی هوای شهری را افزایش دهد مهم است به طوری که بعضی از آلوده‌ترین روزهای شهرمشهد زمانی بوده که پدیده گرد و غبار اتفاق افتاده و ذرات معلق را به میزان قابل توجهی از حد استاندارد خارج کرده است.
مفیدی در پاسخ به این سوال که میزان گرد و خاک در چه بازه زمانی از سال بیشتر اتفاق می‌افتد، توضیح داد: برای کشوری مثل ایران و خاورمیانه بیشترین میزان رخداد پدیده گرد و غبار در فصل بهار و تابستان و دوره گرم سال است. به طوری که در منطقه غرب کشور و در خوزستان معمولا از اردیبهشت ماه تا اواسط مرداد ماه اوج پدیده گرد و غبار است، همچنین در محدوده سیستان این دوره را تا آخر شهریور داریم که بالغ بر ۶۰ الی ۷۰ درصد گرد و غبارهای سالانه در این بازه زمانی اتفاق می‌افتد.
وی ادامه داد: در محدوده سیستان علاوه بر دوره گرم، در فصول سرد سال نیز پدیده گرد و غبار را داریم. اگرچه تعداد دفعات وقوع گرد و غبار کم است اما گاهی گرد و غبارهای شدیدی را داریم که با همتای مشابه تابستانی رقابت می‌کنند و به لحاظ شدت و گستردگی قوی هستند ولی در کل به لحاظ فراوانی تعدادشان در زمستان کم است کما اینکه در زمستان در غرب کشور نیز گرد و غبار اتفاق می‌افتد.
عضو هیات علمی گروه جغرافیا دانشگاه فردوسی مشهد در رابطه با مکانیسم بروز پدیده گرد و غبار در زمستان گفت: در زمستان گرد و غبار زمانی اتفاق می‌افتد که یک سیستم کم فشار از روی منطقه عبور می‌کند و معمولا اگر رطوبت باشد باعث بارش می‌شود و اگر رطوبت لازم وجود نداشته باشد با توجه به شدت وزش باد که در اطرافش ایجاد می‌شود و ناپایداری که دارد می‌تواند خاک‌ها را از مناطقی که برهنه هستند و پوشش گیاهی ندارند جدا کرده که معمولا موردی و محدودتر هستند ولی گسترده محسوب می‌شوند یعنی اگر اتفاق بیفتند ممکن است از محدوده عراق شروع شوند و طی روزهای مختلف حتی تا شرق کشور هم کشیده شوند در حالی که در تابستان در عین اینکه فراوانی گرد و غبارها بیشتر است اما مکانیسم گرد و غبارها محدودتر و منطقه‌ای‌تر است و منطقه محدودی را پوشش می‌دهند.
مفیدی در مورد اقدامات انجام شده در رابطه با مقابله با پدیده گرد و غبار گفت: سازمان محیط زیست و شهرداری مشهد متولی این امر هستند ولی من به عنوان یک کارشناس نظرم این است که آلودگی هوا در کلانشهرها و بخصوص در مشهد یک معضل دائمی است و جزء یکی از مشکلات و مسائل زیست محیطی بزرگ شهری محسوب می‌شود که متاسفانه هنوز اقدامات مطلوبی برای کاهش آن انجام نشده، ولی سازمان‌های متولی اقداماتی را انجام داده‌اند که یکسری از اقدامات، اقدامات زیرساختی محسوب می‌شود از جمله نصب ایستگاه‌های سنجش آلودگی هوا در سطح شهر و بر همین اساس از سال‌ها قبل، مرکزی در مشهد ایجاد شد که متولی پایش آلودگی است و در صدد آن هستند که یک سامانه پیش‌بینی هم برای آلودگی هوا راه بیندازند که مطالعات اولیه و پایه برای جمع‌آوری اطلاعات در دست انجام است ولی به طور کلی در شهر مشهد اقداماتی که تاکنون انجام شده هنوز راه درازی را در پیش دارد تا بتواند آلودگی را کاهش دهد.
وی خاطرنشان کرد: پدیده گرد و غبار یک پدیده بین رشته‌ای است و یک تخصص خاص و یک سازمان خاص نمی‌تواند به طور مشخص تمام مشکلات مربوط به این پدیده را رفع کند و لازم است که دستگاه‌ها و سازمان‌های مختلفی در یک کشور، در یک اقدام مشترک سعی کنند اقداماتی را انجام دهند تا منجر به کاهش گرد و غبار شود. از طرفی یکی از مواردی که حل مشکلات این‌چنینی در کشور ایران را سخت می‌کند این است که این پدیده در منطقه ما یک پدیده فرا ملی است و از منابع مختلفی از شمال آفریقا گرفته تا کشورهای مختلف منطقه بین‌النهرین و شبه جزیره عربستان تا محدوده آسیای مرکزی از جمله مناطقی است که علاوه بر منابع داخلی گرد و غبار، ما از آنها متاثر می‌شویم برای همین عملا یک برنامه‌ریزی جامع بین‌المللی را می‌طلبد و باید علاوه بر ایران، در کشورهای دیگر همسایه هم به طور جدی برنامه‌هایی برای مقابله با گرد و غبار در دست اقدام باشد. مشخصا در سال‌های اخیر سعی شده است که یکسری برنامه‌هایی از طریق سازمان ملل انجام شود و علاوه بر نام‌گذاری روزی به عنوان روز مقابله با بیابان‌زایی و گردو غبار، سازمان ملل دفتری را ایجاد کرده که در مناطقی از جمله خاور میانه و شمال آفریقا که با پدیده گرد و غبار مواجه هستند و می‌خواهند با آن مقابله کنند، اقدامات موثری داشته باشد.
خشکسالی‌های متعدد، کاهش پوشش گیاهی گرد و غبار را افزایش داده است
وی با اشاره به عوامل داخلی تشدید گرد و خاک گفت: خشکسالی‌های متعدد چند سال گذشته و به تبع آن کاهش پوشش گیاهی و افزایش سطح عریان خاک، وقوع پدیده گرد و غبار را افزایش داده است، از طرفی تغییر کاربری اراضی مختلف در کشور و از بین رفتن جنگل‌ها و ... باعث شده که میزان پتانسیل گرد و غبارخیزی در داخل کشور افزایش پیدا کند و عملا سازمان‌ها برنامه‌های مدونی که بتوانند گرد و خاک را کاهش دهند ندارند و اگر هم اقداماتی انجام شده چندان موثر نبوده و ما از این جهت در شرایط خوبی قرار نداریم هر چند شنیده می‌شود که سازمان‌های مختلف برنامه‌هایی را در دست اقدام دارند اما آن چیزی که وضعیت حاضر است، وضعیت خوبی نیست و نیازهای جدی در این زمینه وجود دارد که ما بتوانیم شرایط بهتری را داشته باشیم.
مرکز مستقلی برای پیش‌بینی گرد و غبار در کشور ایجاد شود
این استاد دانشگاه در رابطه با پیش‌بینی پدیده گرد و غبار اظهار کرد: گرد و غبار یک پدیده جوی است و می‌توانیم از چند روز قبل‌تر شرایط جوی را پایش کنیم و وضعیت کلی جوی را پیش‌بینی کنیم، پس گرد و غبارها قابل پیش‌بینی هستند و مدل‌های مختلف هواشناسی وجود دارد که می‌توانند در حال حاضر اجرا شده و پیش‌بینی را انجام دهند، اما در داخل کشور ما برای پیش‌بینی گرد و غبار آن‌طور که باید به صورت مرکز مستقلی که متولی باشد و به خوبی در این زمینه بتواند ارائه خدمات دهد وجود ندارد، هر چند سازمان هواشناسی در گزارشات روزمره خود پدیده‌های مختلف از جمله گرد و غبار را موظف است که پیش‌بینی کند کما اینکه برای همین گرد و غبار اخیر مشهد هم هشدارهایی از طریق هواشناسی صادر شد، ولی با توجه به اهمیتی که این پدیده در ایران دارد، اگر به صورت مستقل مرکز مجهزتری با امکانات فنی بالاتر و نیروهای متخصص آموزش دیده و توانمندتر وجود داشته باشد، قطعا ما اثرات مخرب این گرد و غبارها را در زمانی که اتفاق می‌افتند کمتر خواهیم داشت.
مفیدی افزود: به طور کلی سازمان هواشناسی جهانی و سازمان ملل و دفتری که برای مقابله با بیابان‌زایی ایجاد شده، مراکزی را در سطح جهان برای بحث پیش‌بینی گرد و غبار ایجاد کردند که از حمایت‌های بین‌المللی برخوردار است اما در منطقه خاور میانه ظاهرا به خاطر یکسری مشکلاتی که وجود داشته چنین مرکز جامع و مستقلی ایجاد نشده است،اما در برخی کشورها مثلا در جنوب اروپا و در اسپانیا مرکز این‌چنینی داریم و به خوبی خدمات ارائه می‌دهد.
وی تأکید کرد: گرد و غبار قابل پیش‌بینی است، مدل‌های پیش‌بینی وجود دارد، مراکز پیش‌بینی نیز در مناطق مختلف جهان وجود دارد و این امر تجهیزات فنی و نیروی انسانی آموزش دیده خاص خودش را هم طلب می‌کند و علی‌رغم اینکه سازمان هواشناسی کشور در پیش‌بینی‌های خود می‌تواند در این زمینه هم پیش‌بینی‌هایی را صادر کند ولی وجود یک مرکز مستقل، مسلما خیلی بهتر و کارآمدتر می‌تواند این پدیده را در سطح ملی و منطقه‌ای پیش‌بینی کند که متاسفانه این مرکز مستقل وجود ندارد.
ترکیبات موجود در گرد و غبار با توجه به منشأ آن متفاوت است
این استاد دانشگاه با اشاره به ترکیبات موجود در گرد و غبار گفت: به طور کلی با توجه به اینکه گردوغبار از کجا منشأ گرفته است ترکیبات موجود در آن می‌تواند متفاوت باشد، مثلا اگر جریان باد از حول و حوش ترکمنستان و دریاچه آرال باشد، ذرات نمک می‌تواند بخشی از ترکیبات آن باشد که خسارات خاص خودش را به همراه دارد یا گرد و غبار برخاسته از سطوح شیمیایی باشد، می‌تواند خطرات زیادی برای موجودات زنده داشته باشد. بنابراین بدون در نظر گرفتن اینکه مشاء گرد و غبار از کجاست (چه از کف یک دریاچه خشک نمکی، یک منطقه صنعتی حاوی مواد شیمیایی دست‌ساز انسان یا از غبارهای بیابان و ...) ذرات معلق برای سیستم تنفسی انسان و موجودات زنده مشکل‌ساز خواهند بود، همچنین گرد و غبار می‌تواند از جهات دیگری برای کشاورزی، صنعت، گردشگری و بخش‌های دیگر هم پیامدهای منفی متعددی به همراه داشته باشد که با توجه به منشأ گرد و غبارها پیامدهای آن هم در مناطق مختلف کشور می‌تواند متفاوت است.
انتهای پیام