محمدجواد استادی، در سلسله سخنرانیهای علمی با محوریت «الهیات زیارت و علوم اجتماعی» که به صورت مجازی برگزار شد، در خصوص جایگاه هنر در امتداد اجتماعی زیارت، اظهار کرد: زیارت یکی از مفاهیم و پنداره‌هایی است که در خاطره زیستی ما وجود دارد و نقشی که زیارت در زیست ما و در طول تاریخ داشته، می‌تواند یک روح مشترک مورد اجماع یک جامعه باشد، جامعه‌ای که مذاهب و یا ادیان مختلف در کنار هم زیست می‌کنند.
وی افزود: در جامعه ایرانی اقلیت‌های مذهبی وجود دارد که به عنوان یک دال مرکزی معنابخش در عرصه‌های محسوس زندگی عمومی ورود کرده و منجر به ارتقای نظام اجتماعی در مسیر حرکت جامعه به طرف آرمان‌های کلان و اصلی می‌شود. فراوری مفاهیم و زمینه‌های ایدئولوژیک زیارت در نظام زیست روزمره معاصر یک تکلیف راهبردی است، به این معنا که مدیران و کارگزاران در جریان حکمرانی باید دنبال این باشند که جامعه را در مسیر اعتلاء، حرکت و پیشرفت در راستای آرمان‌های آن جامعه قرار دهند. امروز حکمرانی باید به این مسئله توجه کند که چگونه می‌تواند از پنداره‌های زیارت در ابعاد مختلف زیست شهری یا معاصر کار خود را دنبال کند.
حکمرانان زیارت را در زیست روزمره مردم امتداد دهند
وی اظهار کرد: برای اینکه حکمرانان پنداره‌های زیارت را در ابعاد مختلف شهری به کار گیرند باید به دنبال ابزاری مانند زیارت که منبع معرفتی ثانویه است، باشند. اینکه بتواند این اقدام را براساس چه مؤلفه‌ها و ویژگی‌هایی انجام دهد نیازمند این است که زیارت را در زیست روزمره مردم امتداد دهد. اگر زیارت بتواند در حوزه‌های مختلف امتداد و نمود داشته باشد، در واقع به نوعی اجتماعی شده و نظام اجتماعی به آن معنا بخشیده و آن را هدایت کرده است.
استادی با بیان اینکه تنها ابزاری که می‌تواند این کار را انجام دهد زبان هنر است، بیان کرد: تقریباً هیچ ابزار دیگری وجود ندارد که بتواند نقش جدی جاری‌سازی زیارت را در عرصه‌های مختلف زیستی انجام دهد، اما چرا معتقد هستیم که هنر این ویژگی را دارد؟ باید گفت هنر از یک زبان غیرمستقیم استفاده می‌کند، بنابراین زمانی می‌توانیم شاهد اثرگذاری حداکثر باشیم که به صورت غیرمستقیم، غیر ابلاغی و غیردستوری بتوانیم مسئله زیارت را به مردم جامعه منتقل کنیم.
هنر به صورت غیر مستقیم مفاهیم را به نظام زیستی منتقل می‌کند
وی ادامه داد: بنابراین کارکرد هنر در این است که مفاهیم و مسائل را به صورت غیرمستقیم به جامعه و به خصوص در نظام زیستی معاصر منتقل کند. با توجه به پیچیدگی‌هایی که انسان معاصر با آن مواجه است و ذهنیت‌هایی که نظام مادی و سرمایه‌سالار برای آن ایجاد کرده باید به دنبال ابزاری مانند هنر باشیم که بتواند یک کارکرد و نقش غیرمستقیم در طرح مباحث معرفتی نیز داشته باشد و حوزه زیارت را به صورت غیرمستقیم منتقل کند.
این پژوهشگر حوزه زیارت تصریح کرد: همچنین ویژگی دیگر هنر آن است که بتواند زبان این مفاهیم را به جامعه منتقل کند تا طیف‌های مختلف جامعه بتوانند با آن ارتباط برقرار کنند، به‌عنوان مثال وجود لایه‌های متعدد یک اثر سینمایی می‌تواند مخاطبان مختلف از یک فرد بی‌سواد تا استاد دانشگاه را درگیر این تأثیرگذاری قرار دهد که به این ویژگی، زبان جهان شمول هنر می‌گویند.
نیازمند زبان جهان‌شمول هنر هستیم
وی با اشاره به اینکه هنر قدرت زیادی دارد، تأکید کرد: رابرت نلسون یک کارگردان بسیار مشهور آمریکایی که حدود ۸۰ سال سن دارد نمایش‌هایی را در بدوی‌ترین قبایل که هیچ ارتباطی با دیگران ندارند، اجرا و با آن‌ها به کمک زبان جهان شمول هنر ارتباط برقرار می کند که این نوع زبان برای کارکردی مانند هنر به شدت مورد نیاز است، به این معنا که بتواند زیارت را در همان قامت جهان شمول به طیف‌های مختلف، اعضای متنوع و متکثر جامعه که سلایق گوناگونی دارند، در اختیار آن‌ها قرار دهد.
استادی بیان کرد: ویژگی دیگری که هنر در این فضا به خود اختصاص داده این است که می‌تواند مفاهیم را ساده‌سازی کند. معمولاً مفاهیم بسیار پیچیده در نظام سنتی ما وجود داشته که اگر بخواهد به صورت پیچیده به مخاطب منتقل شود، امروزه کارکرد زیادی ندارد، بنابراین ما باید بتوانیم مفاهیم پیچیده را ساده‌سازی کنیم تا با ساده شدن این مفاهیم شرایطی را فراهم کنیم که افراد بتوانند با این مفاهیم ارتباط برقرار کنند تا تأثیر معنایی خوبی بر روی آن‌ها به وجود آید.
این پژوهشگر حوزه زیارت با اشاره به اینکه هنر در هر ۲ جنبه خودآگاه و ناخودآگاه اثر می‌گذارد، گفت: معمولاً بسیاری از قالب‌ها و ابزارهای دیگری که در حوزه زیارت با آن‌ها سروکار داریم صرفاً بر روی خودآگاه اثر می‌گذارند، اما هنر این قابلیت را دارد که خودآگاه و ناخودآگاه مخاطب را به شدت درگیر می‌کند. مکانیزم آثار هنری به صورتی است که می‌تواند جنبه‌های ناخودآگاه فرد را درگیر کند و تأثیرات عمیق‌تری را به همراه داشته باشد و تقریباً قالب دیگری وجود ندارد که این امکان را داشته باشد تا بتواند روی ناخودآگاه افراد اثر بگذارد.
این کارشناس فرهنگی تصریح کرد: کارکردی که هنر ایجاد می‌کند، مسئله معاصر است. امروزه انسان معاصر به دلیل تحولات تکنولوژیک و فناورانه‌ای که اتفاق افتاده باید بتواند با زبان روز گفت‌وگو کند، حالا هنر این کارکرد را دارد که می‌تواند اصطلاحاً به «لسان قوم» مفاهیم را منتقل کند. همچنین می‌تواند مفهوم سنتی را در یک چهارچوب و فرمت معاصری قرار دهد تا طیف‌های امروزی بتوانند از آن استفاده و با آن ارتباط برقرار کنند، حتی می‌تواند اثرگذاری در طیف‌های وسیع داشته باشد و به دلیل آن زبان جهان شمولی که دارد طیف‌های متنوع‌تری را درگیر خود کند.
استادی افزود: ویژگی دیگری که هنر دارد و باید مورد توجه قرار گیرد، مسئله سرگرمی است که برای مخاطب جذابیت داشته باشد و در یک قالب جذاب و سرگرم‌کننده اوقات خوشی را بگذراند، در نتیجه اگر در آن قالب قرار گیرد تأثیر بیشتری خواهد داشت. مقام معظم رهبری در سخنرانی چند روز گذشته خود که در حوزه تبلیغ بود، بر چنین مصداقی تأکید کردند که ما باید از ابزارهای نوین در حوزه تبلیغ و هنر استفاده کنیم.
وی بیان کرد: هنر با عواطف و احساسات سروکار دارد. نوشتن سنتی و نوشتن خلاق وجود دارد. نوشتن سنتی در کشور ما بسیار رایج است، اما جالب است که آمریکایی‌ها می‌گویند ما نویسندگی خلاق را ابداع کردیم، در حالی‌که اگر سراغ تاریخ ادبیات برویم و ریشه‌های این نوع نویسندگی را به صورت جدی مورد مطالعه قرار دهیم، متوجه می‌شویم اکنون فرمت و چهارچوبی دیگر در غرب پیدا کرده است.
این پژوهشگر حوزه زیارت اظهار کرد: آمریکایی‌ها می‌گویند که در نویسندگی سنتی به دنبال این هستیم که اطلاعات و پیام را به صورت خام منتقل کنیم. ما در حوزه نویسندگی سنتی معتقد هستیم که در نویسندگی خلاق احساسات و عواطف را درگیر کنیم و اگر توانستیم عواطف و احساسات مخاطب را درگیر کنیم، می‌توانیم پیام مورد نظر خود را نیز به صورت قدرتمندتری منتقل کنیم. هنر به دلیل اینکه مخاطب را دچار درگیری عاطفی می‌کند و احساسات فرد را به کار می‌گیرد، ظرفیت تأثیرگذاری گسترده‌تری نیز خواهد داشت. مهم‌ترین ابزار ما هنر است و برای اینکه بتوانیم مقوله زیارت را در زیست جاری و اجتماعی مردم جریان ببخشیم باید توجه بیشتری به آن داشته باشیم.
وی با اشاره به اینکه ما بین ۷۰۰ تا ۹۰۰ سال هنر متمرکز را در حرم مطهر رضوی داریم، گفت: اگر دوره‌های تاریخی خاص جهان اسلام را مورد مطالعه قرار دهیم در مناطق مختلف مانند اندلس، مغرب، مصر و ... هنر اسلامی درخشان بوده و حرم مطهر رضوی در یک جهت معنایی مشخص نیز این هنر اسلامی بودن را حفظ کرده است.
هنر حرم مطهر رضوی به یک دوره خاص محدود نمی‌شود
استادی بیان کرد: هنر حرم مطهر رضوی به یک دوره خاص محدود نمی‌شود و تا به امروز ادامه دارد. هدف و کارکرد حرم در این است که بتواند با تبدیل کردن مفاهیم انتزاعی و حوزه الهیات زیارت به فرم‌های مخصوص و تأثیرگذاری که بتواند زمینه اثربخشی و تأثیرگرفتن مخاطب را داشته باشد دست یابد.
وی ادامه داد: اگر مجموعه عظیم معماری، کاشی‌کاری، نقاره‌خانه، رنگ‌ها، نقوش، کتیبه‌ها و هر آنچه که در حرم مطهر رضوی وجود دارد را مرور کنیم، برخی از مطالعات خاصی که در هنرهای موجود حرم انجام شده بسیار کم و محدود است. هنرمندان در این زمینه چه تلاشی کردند که بتواند عنصر معنایی را تبدیل به فرمی کند تا مخاطب در معرض آن فرم قرار گیرد و تأثیر معنایی پیدا کند.
یک کارشناس فرهنگی تصریح کرد: هنر نقش جدی در تأثیرات اجتماعی زیارت در طول ۷۰۰ تا ۹۰۰ سال گذشته داشته است و امروز ما به آن توجه نمی‌کنیم. شاید زیارت در دوره تاریخی گذشته کارکرد سیاسی داشته، اما در فضای عمومی زیست جامعه به معنایی که امروز از آن صحبت می‌کنیم، نقش زیادی ندارد.
وی با بیان اینکه زیارت منبع معنابخشی برای کل جامعه است، تصریح کرد: باید از چهارچوب‌ها و حصارهای حرم مطهر رضوی خارج شویم و هنر بتواند این منابع معرفتی را زمانی‌که زائر در فضای حرم مطهر و چهارچوب آن قرار می‌گیرد، ملموس کند. در نظام شهری باید بتوانیم همان فضا و کارکردی که حرم در فضای اجتماعی زیارت ایجاد کرده در فضای بزرگ‌تری ایجاد کنیم. انسان معاصر در معرض هنر است و باید بتواند با هنر ارتباط برقرار کند که ما در این زمینه دچار خلأ جدی هستیم و زمانی که در مورد هنر حرم مطهر صحبت می‌کنیم، می‌توانیم در خصوص نقش معماری و هنری که در حرم وجود داشته ده‌ها پژوهش انجام دهیم.
کارکرد زیارت مختص مشهد نیست
این پژوهشگر حوزه زیارت بیان کرد: هنر کارکردهای زیادی دارد و می‌تواند خارج از مرزها نقشی تاثیرگذار ایفا کند. الزاماً کارکرد مسئله زیارت تنها در مکان مقدس مشهد و حرم مطهر نیست، بلکه یک عنصر معنابخش دال مرکزی است که می‌تواند برای یک انسان در دورترین نقطه از کشور به کمک هنر متصل به منبع معنابخش، این اتصال را ایجاد کند.
این کارشناس فرهنگی اظهار کرد: اینکه بتوانیم به این امر مهم دست پیدا کنیم باید در قالب مکتب هنر رضوی تعاریفی داشته باشیم. در هنر مسیحیت که قدمت بسیار طولانی دارد، مکاتب هنری از دل مسیحیت بیرون آمده است و برای امکان برقراری ارتباط از هنر کمک گرفته می‌شده، تا این آموزه‌ها و مفاهیم در قالب هنر به مردم منتقل شود.
وی بیان کرد: نقش هنر و موسیقی در کلیساها به این دلیل است که بتواند با توده‌های وسیع مردم ارتباط برقرار کند و معانی که نمی‌توانستند از طریق انجیل منتقل کنند را با هنر انتقال می‌دادند. ذیل این قصه مکاتب متعدد هنری در جهان غرب تعریف شده و صرفاً در یک دوره تاریخی نیست. متأسفانه ما فعالیت‌های پژوهشی جدی در این حوزه انجام نداده‌ایم و جریان‌های متعدد الهیات مسیحی از ظرفیت سینما به عنوان هنر بسیار عمومی استفاده می‌کنند، مثلا در حوزه سینمای دینی و معناگرا واژه‌هایی ابداع کرده‌اند که اصلاً به منظومه فکری ما ارتباطی ندارد.
مکتب هنر رضوی راهکار به جریان انداختن زیارت در زندگی اجتماعی مردم است
این پژوهشگر حوزه زیارت بیان کرد: هنری که در دانشگاه‌ها آموزش می‌دهیم غرب زده است. نظام هنری ما نظامی است که از گذشته نمی‌تواند کارکردی داشته باشد و تنها راه مهندسی معکوس است که چند سال گذشته حرم را مطالعه کنیم تا متوجه شویم که بر این اساس به یک الگوواره و نظام‌واره جدی برسیم. اینکه بتوانیم زیارت را به کمک هنر در زندگی اجتماعی مردم جاری کنیم راهکار آن، مکتب هنر رضوی است، اما در این مکتب باید به ۳ ضلع توجه کرد که در دوره‌های مختلف تاریخی که هنر اسلامی وجود دارد، حمایت کارگزاران و حکام بسیار مؤثر بوده است. برای اینکه مکتب هنر رضوی تحقق و زیارت به کمک هنر امتداد پیدا کند نیازمند این است که نقش کارگزاران، سیاست‌گذاران و حاکمان در این فضا مشخص شود.
استادی بیان کرد: حوزه دوم عرصه نظریه‌پردازی است و اساساً هنر بدون نظریه‌پردازی و بدون توجه به نظریه نمی‌تواند کارکرد داشته باشد. آنچه که در مورد هنر غرب مشاهده می کنیم، یک ابزار است و اینکه چگونه می‌توانند روی مخاطب به طور وسیع و در اقصی نقاط دنیا تأثیر گذار باشد، نظریه نیازمند مقدماتی است که قبل از اینکه نظریه به وجود آید، تاریخ هنر باید وجود داشته باشد و اگر وجود نداشته باشد نظریه هنر اتفاق نمی‌افتد.
این کارشناس فرهنگی گفت: در مکتب هنر رضوی باید زمینه تحقق هنر رضوی و جاری شدن زیارت در زیست مردم اجتماعی را دنبال کنیم که نیازمند آن است نگاه حکمرانی به زیارت و جایگاه آن در هنر مورد توجه قرار گیرد، بنابراین باید به مکتب هنر رضوی به صورت جدی‌تر نگاه کنیم تا شاهد آن باشیم که بتوانیم به کمک آثار هنری و خدمات هنری، آن معانی معرفتی اسلامی را به کمک هنر و در فضای زیارت که جهان شمول است در زیست زندگی مردم نیز جاری کنیم.
انتهای پیام