آیین رونمایی از کتاب «تفسیر افنان؛ تفسیر چهل سوره آغازین قرآن به ترتیب نزول» نوشته «محمد سلطانی رنانی» که به تازگی توسط انتشارات جهاد دانشگاهی واحد اصفهان و با همکاری انتشارات تمهید به چاپ رسیده است، چهارشنبه (۲۱ تیرماه) در کتابفروشی اردیبهشت جهاد دانشگاهی اصفهان برگزار شد.
در این جلسه محمد نصر، عضو هیئت علمی گروه معارف دانشگاه علوم پزشکی اصفهان با اشاره به توجه از دو زاویه به «تفسیر افنان»، اظهار کرد: یکی از زوایا، مبنای تفسیری است که این کتاب برگزیده و دیگری توانایی تفسیر در تحقق مبنای انتخاب شده و میزان موفقیت آن است. مبنای تفسیر را می‌پسندم و آن را مبنای علمی و دقیقی می‌دانم که نسبت به تفاسیر ترتیبی که از قرآن بر اساس طول سوره‌ها انجام می‌شود، مبنای بهتری است.
او با اشاره به دلیل بهتر بودن این روش گفت: دلیل این موضوع از دلایل هرمنوتیکی است که امروزه بر اساس دانش تفسیر متن مورد توجه قرار گرفته است. معرفت انسان نسبت به موضوعات، متعدد است، دانش و معرفت ما به چیزی تعلق می‌گیرد، موضوع این دانش ممکن است پدیده‌ای باشد که در اختیار ما نیست و ما آن را خلق و ایجاد نکرده‌ایم و نام آن را دانش می‌گذاریم. نسبت به خدا، طبیعت، انسان و پدیده‌ها، موضوع دانشی که پیدا می‌کنیم امر انسانی نیست، زیرا طبیعت و انسان، مخلوق انسان نیست. گاهی موضوعی که می‌خواهیم نسبت به آن معرفت پیداکنیم مخلوق انسان است و به این فهم گفته می‌شود. در این بین، فهم برخی موضوعاتِ خلق شده توسط انسان، دشوار و نیازمند روش و مبانی است و این متصدی این فهم دشوار، دانش هرمنوتیک است که آن را دانش فهم و معرفت می‌گویند.
این استاد دانشگاه ادامه داد: موضوع این دانش، آثار و مصنوعاتی از انسان است که به تحلیل و توضیح و درک نیاز دارد و مثل آثار هنری که مخلوق انسان است به راحتی درک و فهم نمی‌شود. همچنین حوادث و بحران‌های اجتماعی که محصول رفتار جمعی انسان‌ها است به راحتی قابل فهم نیست و به دانش‌های گسترده برای فهم نیاز دارد و به همین دلیل ما در علوم انسانی به راحتی نمی‌توانیم به نتیجه و توافق برسیم، چراکه موضوعات و تحولات اجتماعی تحت‌تأثیر عوامل مختلفی ایجاد می‌شود.
نصر با اشاره به اینکه متن، گفتار، نوشتار متون ادبی و تاریخی نیز به راحتی قابل فهم نیست و به تفسیر و بررسی نیاز دارد، گفت: در همین تفسیر راجع به یک واژه و معنای آن بحث و بررسی زیادی می‌شود و درنهایت مشخص نیست که آیا این همان معنای اراده شده توسط خدا باشد؛ لذا فهم یک متن، آن هم متن ادبی و تاریخی به دانش گسترده احتیاج دارد که دانش هرمنوتیک بیانگر روش‌های مختلف درباره آن است. برای مثال درباره غزلیات حافظ و اشعار مولانا قرن‌ها تفسیر و معنا گفته شده و می‌شود و درباره قرآن هم به همین صورت است که هیچ‌گاه نمی‌توان ادعا کرد به کلی تفسیر شده و به انتها رسیده است، بلکه ابتدای راه جدیدی است که باید ادامه پیدا کند.
او افزود: تفسیر متون تاریخی و ادبی مثل قرآن تحت‌تأثیر عوامل درون متنی و برون متنی است. قرآن زمانی که توسط پیامبر(ص) تلاوت می‌شد برای مردم ابهام چندانی نداشت، روشن و واضح بود، اما چه شد که امروز درک درستی از آن نداریم، به این دلیل که هرچه زمان برآن می‌گذرد بر ابهام آن افزوده می‌شود، زیرا این متن، گفتار بوده که به نوشتار تبدیل شده و در این صورت بسیاری از قرائن در نوشتار منعکس نمی‌شود. زمانی که فردی سخنرانی می‌کند به مخاطب خود بر دانستن بسیاری مفاهیم اعتماد می‌کند و سخن خود را با مفروض دانستن این مفاهیم بیان می‌کند. افرادی که این گفتار را حتی نعل به نعل می‌نویسند مفروضات بیناذهنی مخاطب و سخنران را ذکر نمی‌کنند، لذا با گذشت زمان ابهام متن افزوده شده و برای فهم به ابهام‌زدایی از متن نیاز است که نتیجه آن تفاسیر مختلف از قرآن می‌شود.
این استاد دانشگاه بیان کرد: بسیاری فکر می‌کنند معنای قرآن با ترجمه منتقل می‌شود، درحالی‌که فیلسوفانِ زبان این حرف را به کلی رد می‌کنند، زیرا معتقدند یک واژه به تنهایی معنا ندارد و معنا متکی به مقصود گوینده است. بسیاری واژه‌ها بر سیاق جمله و بافت معنا متکی است. در این تفسیر مبنا این است که قرآن بر اساس سلسله حوادثی طی ۲۰ تا ۲۳ سال نازل شده که بسیاری از آن حوادث را اصلاً نمی‌دانیم؛ لذا اگر تفسیر قرآن را بر اساس طول سوره‌ها انجام دهیم گرفتاری زیادی ایجاد می‌شود، زیرا تفسیر سوره با ارجاع به کل انجام می‌شود.
نصر با اشاره به عوامل برون‌متنی تفسیر، بیان کرد: درباره اینکه گوینده متن قرآن چه کسی بوده، آیا خدا بوده؟ انسان بوده؟ خدا با انسان بوده یا غیره، و با توجه به اینکه هر متن، ماحصل شخصیت گوینده و ترجمان وجود او است. اگر گوینده مشخص نشود، فهم متن با پیچیدگی بیشتری مواجه می‌شود. یکی از عوامل دیگری که باعث فهم متن می‌شود شرایط و فضای اجتماعی، تاریخی و عقلانیت مسلط بر زمان و جامعه است که در این مورد نیز اطلاعات ما کامل نیست و تنها برخی از شأن نزول‌ها در دسترس است؛ لذا فهم متن باز هم پیچیده‌تر می‌شود. عامل موثر دیگر در فهم حوادث و وقایع، شخصی است که این حادثه را می‌بیند، لذا در حوادث، می‌بینیم که هرکس از ظن خود آن را روایت می‌کند. اطلاعات، آگاهی‌ها، درک علایق و تمایلات مفسر نسبت به متن، نقش بسیار زیادی دارد؛ همه این عوامل، فهم متن را با دشواری‌هایی رو به رو می‌کند که روز به روز فهم قرآن تخصصی‌تر شده و از دسترس عموم مردم خارج می‌شود حتی افرادی که زبان عربی دارند نیز درک روشنی از آن ندارند.
او ادامه داد: نویسنده در این تفسیر با اقدام مبارکی خواسته است تا قرآن را برای عموم مردم که از آن فاصله گرفته‌اند ملموس کند، ولی افنان شدن این تفسیر باعث مشکل شده، زیرا خواننده از این شاخه به آن شاخه می‌پرد و او را سردرگم می‌کند؛ یعنی کتاب خواسته مشکل تمام تفسیرهای مختلف موجود را حل کند و باعث شده تفسیر ادبی، کلامی، تاریخی و اجتماعی شود و با این روند حداقل ۱۰ جلد نیاز به ادامه است که در نهایت مثل سایر تفاسیر به کتابخانه‌ها سپرده می‌شود در صورتی که اگر با همین روش متمایز مبتنی بر شان نزول، تفسیر مسئله محور شود، هم مختصرتر و هم مفیدتر خواهد شد.
اهمیت توجه مفسر به خلأهای تفسیر قرآن
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی کوشا، مفسر، مترجم و قرآن‌پژوه نیز در پیامی ویدئویی با بیان اینکه خوشبختانه این تفسیر با این نامِ منحصربه‌فرد و تازه چاپ شده و کار مفیدی است، اظهار کرد: ما در حال حاضر به تفاسیر بیشتری نیاز داریم که بر اساس ترتیب نزول قرآن نوشته شود. ما تفسیر فراوان داریم، اما تفاسیر فراوان به این معنا نیست که تمام ابعاد و زوایای قرآن به شکل کامل و مبسوط بحث و بررسی شده باشد، بلکه خلأهای قرآن‌پژوهی زیادی همچنان احساس می‌شود و کسی که در این عرصه قلم به دست می‌گیرد بیشتر باید به نکات نادیده و مغفول‌مانده توجه کند.
او ادامه داد: یکی از خلأهای تحقیق قرآنی، در رسم‌الخط قرآن و ارائه یک رسم‌الخط یکنواخت و بی‌غلط و بدور از تضاد و تفاوت است؛ یا مورد دیگر، تحقیق در کلمات قرآنی است که قرائت‌های چندگانه از آن‌ها به عمل آمده و هنوز تعیین و ترجیح یک قرائت بر قرائات دیگر به شکل مبسوط مورد بررسی قرار نگرفته است. لذا اینکه مفسرِ محققی در مقدمه تفسیرش قرائات ارجح را بیان و بر اساس آن تفسیر کند، اقدام مهمی است.
کوشا افزود: تحقیق در منابع و روایاتِ تفسیری در منابع شیعه و سنی فراوان است و نزدیک به صدهزار روایت تفسیری در منابعی مثل تفسیر طبری، ابن کثیر، سیوطی و تفسیر قمی، عیاشی، صافی، البرهان و نورالثقلین وجود دارد، اما این‌ها همه اصلاً مصداق تفسیر نیستند و بنا بر تحقیقِ من در میان این خیل انبوه، روایات تفسیری مجموعاً در حدود ۲۰۰ روایت تفسیری هستند و مابقی مشخصات تفسیر را ندارند و لذا در این زمینه هم تحقیق و تفسیر لازم است.
این مفسر و محقق قرآن گفت: مسئله بعد تحقیق کامل و مستدل در کیفیت نزول قرآن و تدریجی، دفعی یا ترکیبی از هردو این‌ها بودن است. تحقیق در کیفیت ترتیب آیات سوره‌های قرآن است مهم است آیا تقدم حمد بر بقره و دیگر سوزه‌ها بر چه مبنایی است؟ آیا متوقف بر دستور پیامبر بوده یا به اجتهاد صحابه انجام شده است؟ تحقیق در مسئله سیاق قرآن نیز از خلأهای دیگر قرآن‌پژوهی است. ما در تفسیر ناچاریم به سیاق آیات و مفهوم آن‌ها توجه کنیم. آیا در این زمینه تحقیق و بررسی کامل انجام شده است؟ به‌نظر من هنوز نه، حتی در میان تفاسیر شیعه عده‌ای به سیاق آیات توجه کرده‌اند و عده‌ای دیگر توجه نکرده‌اند. مسئله بعد، تحقیق در لغات قرآن در عصر نزول است و این موضوع از اهمیت زیادی برخوردار است که کلمات قرآن در آن زمان چه معنایی برای عرب زمان نزول داشته، چراکه لغات و معنای آن‌ها در طول زمان تغییر پیدا کرده است و بسیاری لغات را نمی‌توان با معنای امروزی بررسی کرد.
او اضافه کرد: مسئله بعد، تحقیق در تفسیر آیاتی است که مفهوم دلالت و تفسیر آن‌ها بیان نشده، زیرا ما خلأهای جدی در قرآن‌پژوهی و تفسیر داریم؛ مثلا در آیه ۸۲ سوره نمل عبارت «دابه الارض» به چه معناست؟ مسئله نهم تحقیق در تفسیر قصه‌های قرآن کریم است، اینکه آیا به‌صورت جداگانه تفسیر شده است؟ مورد بعد، تحقیق در مفردات و کلمات قرآن و ارائه فرهنگ لغات جامع و کاملی از قرآن به زبان فارسی است، به گونه‌ای که مورد پذیرش همه قرآن‌پژوهان فارسی زبان باشد.
کوشا با بیان اینکه تحقیق در همه این موارد مهم است و مفسر باید به خلأهای تفسیر قرآن و مباحث و مطالبی که آن‌گونه که باید به آن پرداخته نشده، توجه کند، ابراز امیدواری کرد که «تفسیر افنان» که شامل ۴۰ سوره است همچنان ادامه پیدا کند و مورد نقد و بررسی اهل تحقیق قرار گیرد که هر نقد موجب تعالی و تکامل اثر خواهد شد.
تفسیری قابل استفاده و قابل فهم برای دانشجویان
محمدرضا حاج‌اسماعیلی، عضو هیئت علمی گروه علوم و قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان نیز با بیان اینکه بیماری کرونا، در کنار مشکلات و سختی‌ها برکاتی نیز داشت، گفت: یکی از بزرگ‌ترین برکات بیماری، نفی خرافه‌گرایی و دیگری همین آثاری بود که در فرصت بیماری تحریر شدند که از جمله آن‌ها می‌توان به کتاب «تفسیر افنان؛ تفسیر چهل سوره آغازین قرآن به ترتیب نزول» اشاره کرد.
او ادامه داد: تا زمانِ ما اگر شخصِ محمدتقی شریعتی را کنار بگذاریم تفسیر، متعلق به حوزه بود و غیر حوزوی جسارت ورود به مباحث تفسیری را نداشت، اما این باور نامریی با این کتاب شکسته شد و نویسنده در این زمینه جسارت داشت، زیرا از اساتید دانشگاه کسی نبوده که تفسیرچاپ کرده و به مباحث تفسیری ورود کرده باشد و خودِ این موضوع از اهمیت زیادی برخوردار است.
او افزود: مفسرین در بسیاری مواقع، مفسرین مطالب را تقلید کرده و حرف تازه‌ای نداشتند، اما گاهی افرادی مثل امام فخر رازی با سوال و نگاه نقادانه به عرصه تفسیر وارد می‌شوند. بیشترین مسئله‌ای که نویسنده کتاب «تفسیر افنان» در مقدمه بر آن تاکید کرده این است که تفسیر بر اساس ترتیب نزول است که این باید خود را در تفسیر نشان دهد و در مقایسه با سایر تفاسیر چیز اضافه‌تری داشته باشد.
حاج‌اسماعیلی افزود: «تفسیر افنان» یک تفسیر تبلیغی است و افراد معمم و مبلغ می‌توانند به خوبی از آن استفاده کنند، همچنین نگارش این تفسیر با پرداخت به ابعاد مختلف آیات، برای دانشجویان نیز خوب و قابل استفاده و قابل فهم است. نکته دیگرِ این تفسیر که در منابع دیگر وجود ندارد مبحث قرائات است، از حدود ۲۰۰ سال پیش تا به حال کمتر به قرائات توجه شده است.
عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان با بیان اینکه یک مفسر نمی‌تواند همه مشکلات و ابهامات قرآن را حل و رفع کند، بیان کرد: مسئله‌محور بودن در این تفسیر موضوع مهمی است که امیدواریم در ادامه کار رعایت شود. قلم نویسنده قلم بسیار خوبی است که به ویژه در ترجمه، مخاطب را به خواندن مایل می‌کند.
قرآن بر تک تک ما نازل و نور خواهد شد
محمد سلطانی، عضو هیئت علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه کاشان و نویسنده کتاب «تفسیر افنان؛ تفسیر چهل سوره آغازین قرآن به ترتیب نزول» نیز در این نشست با بیان اینکه قرآن کریم دو نزول دارد، بیان کرد: یک نزول قرآن، نزول خاص بر پیامبر اکرم(ص) است که با تعبیر «انا انزلنا الیک» آمده و یک نزول عام نیز با تعبیر «انا انزلنا الیکم کتابا فیه ذکرکم» است؛ به این معنا قرآن می‌تواند در صورت کسب ظرفیت بر همه ما نازل شود.
او با بیان اینکه وقتی در دوران کرونا با مرگ و فرصت اندکِ زیست مواجه شد، کار را شروع کرده و خوشی و بهره زیادی در عین سنگینی بار از همنشینی و مجالست با قرآن کسب کرده است، ادامه داد: اگرچه مخاطب اصلی، اول و تام آیۀ آخر سوره شوری، پیامبر اکرم(ص) بود، اما بر تک‌تک انسان‌ها نیز با ایجاد روانِ پیراسته و کسب ظرفیت، نازل و نور خواهد شد.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه قرآن، یکی از دو ثقلی است که پیامبر(ص) برای ما گذاشته‌اند و در واقع ثقل اکبر است که عترت نیز همراه او است، تصریح کرد: امیدوارم بتوانم با ادامۀ این کار، قرآن را به ذهن و زیان مردم نزدیک کنم. تفسیر افنان باید به گونه‌ای باشد که هرکس از آن بهره‌ای ببرد، اگرچه ادعای تمام و کمال بودن کار را ندارم، اما تمام توان خود را در مسیر قرآن به کار گرفتم.
انتهای پیام