دشت های قروه و دهگلان یکی از بزرگترین دشت های کشاورزی استان کردستان بوده و قطب کشاورزی استان به شمار می روند، روند روبه رشد جمعیّت در دهه های اخیر، توسعه اجتماعی و اقتصادی، رونق کشاورزی در منطقه و نیز، توسعه صنایع متوسط و کوچک در این دشت ها، موجب افزایش برداشت از منابع آبی زیرزمینی در این منطقه شده است.

بدین منظور خبرگزاری ایسنا، نشستی تخصصی با عنوان «بررسی چالش ها و راهکارهای مدیریت پایدار آب های زیرزمینی در استان کردستان» را با حضور مدیران و کارشناسان این حوزه در استان برگزار کرده است که در ادامه مشروح این گزارش آمده است.

۷۵۰میلیون متر مکعب کسری مخزن در منابع آب زیرزمینی کردستان اتفاق افتادە است

معاون برنامەریزی و بهبود مدیریت شرکت آب منطقەای کردستان گفت: آب‌های زیرزمینی جزو منابع آب موجود در هر منطقە است با این تفاوت کە آب‌های زیرزمینی آسیب‌پذیری بیشتری دارد و تغییرات و آسیب‌های حوزە منابع آب با تاخیر خود را نشان می‌دهد.

جلیل مبارکی اظهار کرد: باتوجە بە پدیدە تغییرات اقلیمی در مقیاس جهانی، امروزە بحث اهمیت و امنیت منابع آبی بە ویژە آب زیرزمینی بیش از پیش خود را نشان دادە و در استان کردستان نیز با پدیدە تغییرات اقلیمی روبەرو هستیم و طی چند سال اخیر با کاهش بارش‌ها، افزایش دما و بە ویژە تلفات آب؛ متاسفانە منابع آب زیرزمینی کە یکی از منابع ارزشمند استان است، در دهەهای اخیر دچار افت و نقصان شدە است.

وی افزود: در حال حاضر حدود ۷٥۰ میلیون متر مکعب کسری مخزن در منابع آب زیرزمینی استان کردستان اتفاق افتادە کە امر بسیار ناگواری در حوزە منابع زیرزمینی محسوب می شود؛ تبعات اقتصادی، اجتماعی، امنیتی و زیست محیطی این اتفاق در جامعە احساس شدە است کە این مهم اهمیت و ضرورت منابع آب و لزوم مدیریت پایدار و تعامل‌بخشی را نمایان می‌سازد.

مدیریت آبخوان‌ها نیازمند تغییر الگوی مصرف است

مبارکی ادامە داد: یکی از بزرگترین چالش‌های ما در بحث منابع آب زیرزمینی، عدم همکاری و همراهی بهرەبرداران است، زیرا تا زمانی کە بهرەبرداران آب‌زیرزمینی بە این باور نرسند چە منابع آبی با ارزشمند اما محدودی را در اختیار دارند، صرفاً مدیریت مصرف آب‌های زیرزمینی از طریق سازمان‌ها و ادارات دولتی و ارگان‌های مربوطە میسر نخواهد شد.

وی تصریح کرد: مدیریت مصرف آب‌های زیرزمینی تنها با بحث تغییر الگوی کشت امکان‌پذیر نیست، بلکە نیازمند تغییر الگوی مصرف برای همگان است.

مبارکی افزود: حدود ۹۰ درصد از مصرف آب استان کردستان بە بخش کشاورزی اختصاص دارد و متاسفانە از ظرفیت و پتانسیل صنعتی در استان کردستان بەخوبی استفادە نشدە است، لذا با حرکت بە سمت توسعە صنعتی و تغییر مصارف آب از بخش کشاورزی بە بخش صنعتی می توان در راستای استفادە بهینە از مصارف آب گام برداشت.

۷۳درصد از پتانسیل آب های زیرزمینی کردستان در نیمەشرقی استان است

وی ادامە داد: در حال حاضر ٨ آبخوان آبرفتی در استان کردستان وجود دارد کە در واقع بخش اعظم آن در نیمەشرقی استان قرار دارد، بە این معنی کە حدود ۷۳درصد از پتانسیل آب‌های زیرزمینی استان در نیمە شرقی قرار دارد.

مبارکی خاطرنشان کرد: وضعیت آبخوان‌های نیمە غربی استان با توجە بە تبادلاتی کە با دریاچە زریبار دارد بسیار حائز اهمیت است و خوشبختانە ما با چالشی کە در بحث افت و کسری مخزن در آبخوان‌های نیمە شرقی با آن روبەرو هستیم در حوزە مرزی غرب بە آن شدت مواجە نیستیم. 

افت دو برابری مخزن آبخوان‌های کردستان نسبت بە میانگین کشوری

این مقام مسئول عنوان کرد: بیشترین کسری مخزن در آبخوان دهگلان با بیش از ٥۷٦ میلیون متر مکعب است کە بە صورت تجمعی ۳۹ متر افت تراز متوسط آبخوان در سال‌های اخیر را شاهد هستیم کە معادل ۱.۲ دهم متر در سال است، این در حالی است کە میزان افت آبخوان‌ در کشور حدود نیم متر است.

وی ادامە داد: ما بە غیر از چهار آبخوان حوزە نیمە شرقی کە بیش از ۹۷ درصد کسری مخزن دارند، آبخوان‌های حوزە کامیاران و امیر آباد فاقد افت و آبخوان‌های مریوان و قزلچەسو نیز در مجموع حدود ٤ میلیون متر مکعب کسری مخزن داشتە است.

مبارکی افزود: هرسالە با توجە بە وضعیت بارش سالانە و شرایطی کە در سطح منطقە وجود دارد، یک حجم آبی بە آبخوان‌های آبرفتی استان وارد و تغذیە می‌شود کە این حجم بە صورت متوسط برای همە آبخوان‌های استان حدود نیم میلیارد متر مکعب است.

وی یادآور شد: در کل ٥۰۰ میلیون متر مکعب ذخیرە آب تجدیدپذیر زیرزمینی و حدود ٤.۲ دهم متر منابع آب سطحی استان کردستان است.

اهمیت آبخوان‌های دریاچە زریبار 

مبارکی بیان کرد: دریاچە زریبار، از حساسیت بسیار زیادی برخوردار است زیرا زریوار یکی از منبع آبی مهم استان است و بسیاری از خانەباغ‌ها و باغ‌هایی کە در اطراف دریاچە احداث می‌شوند بە صورت مستقیم و غیرمستقیم از آب دریاچە برداشت می‌کنند کە اگر این روند همچنان صعودی باشد، وضعیت دریاچە زریبار بدتر خواهد شد.

وی گفت: برخلاف تصور عامە و کامنت‌های منفی در خصوص سد احداثی وزارت نیرو در پشت دریاچە، عدم وجود این سد در پشت زریوار سبب می‌شد کە اثرات منفی برداشت از آب زیرزمینی در این منطقە بیش از پیش نمود پیدا کند.

مبارکی ادامە داد: افت آب‌های زیرزمینی در دشت‌های قروە و دهگلان ارتباط مستقیمی با فرونشست زمین دارد و این صرف استان کردستان نیست و این اتفاق در همە آبخوان‌ها رخ می‌دهد.

جلیل مبارکی، با بیان اینکه پروژه های تعادل بخشی تاکنون تاثیر گذار بوده اما کافی نبوده اند و نیاز به حمایت بیشتری دارند، عنوان کرد: در خصوص مدیریت چاه ها اقداماتی از جمله بحث کنتورهای هوشمند انجام شده است، اما این پروژه با وجود هدف گذاری مناسبی که برای پروژه های تعادل بخشی انجام گرفته دارای نواقصی بوده وهنوز نمی توان میزان برداشت را در حد پروانه بهره برداری مدیریت کرد و این امر نیازمند بازبینی است.

وی، با اشاره به اهمیت ایجاد سامانه هوشمندی که بتواند مصارف را به صورت هوشمند پایش و مدیریت کند، افزود: در حال حاضر سامانه های موجود در این راستا مصارف برق چاه های کشاورزی وکالیبراسیون آنها را به صورت خودکار پایش می کنند و قطع این مصارف هم امکان پذیر است، اما با یک سامانه پایش و مدیریت مصرف هوشمند فاصله زیادی دارد.

معاون پشتیبانی آب منطقه ای استان کردستان تصریح کرد: کل منابع آب سد آزاد برای تامین آب شرب استان کردستان اختصاص یافته است و هیچ برنامه ریزی دیگری برای آن نشده است.

وی کشاورزی را رکن اساسی تولید در کشور دانست و افزود: بهره وری و راندمان از مصارف آب کشاورزی، وضعیت مطلوبی نداشته و باید کشاورزی را به سمت تولید و کشت محصولاتی که بهره وری اقتصادی بالاتری دارند پیش ببریم تا مشکلات اقتصادی کشاورزان هم حل شود.

مبارکی با اشاره به اهمیت کیفیت منابع آب های زیرزمینی و خطر آلودگی این منابع در استان بیان کرد: متاسفانه در حال حاضر با مصارف بالای کود و سموم حیوانی و شیمیایی در کشاورزی روبه رو هستیم و از طرفی، یکی از تبعات افت تراز آب زیرزمینی این است که دچار نقصان کیفیت می شود، لذا در راستای مدیریت حفاظت کیفی به ویژه در حوزه نهاده های سم و کود ما در آبخوان های استان نیازمند نظارت، کنترل و پایش دقیق هستیم که انتظار می رود جهاد کشاورزی استان در این زمینه دقیق تر ورود کند.

آبخوان‌های دشت قروە و دهگلان در وضعیت قرمز قرار دارند

معاون آب و خاک جهاد کشاورزی استان کردستان در ادامه این نشست گفت: اهمیت آب زیرزمینی بر هیچکس پوشیدە نیست و منبع تامین آب شرب میلیون‌ها انسان در جهان است و یکی از دلایل اهمیت‌ و ویژگی فوق‌العادە این منابع آبی این است کە آب‌های زیرزمینی با کمترین هزینە در اختیار بخش شرب استان قرار می‌گیرد و پالایش و تصفیە آن سادە و از کیفیت بالایی‌ هم برخوردار است، لذا اگر از همان ابتدا بە اهمیت آب‌های زیرزمینی واقف بودیم، نحوە استفادە ما از آن بسیار متفاوت‌تر از حالا بود.

بابک سیفی اظهار کرد: در کشور ما بحث آب بسیار حائز اهمیت است، طبق آمار میزان بارش‌ها در ایران ۲۳۰ میلی‌متر است کە این عدد برای همە دنیا در حدود ٨۰۰ میلی‌متر است کە نشان می‌دهد کشور ایران کشوری خشک و بحث آب در آن حائز اهمیت است.

وی عنوان کرد: گرچە میانگین بارش در استان کردستان حدود ٤٨۰ میلی‌متر بودە و ۷ درصد از آب‌های سطحی کشور با مساحت کمتر از ۲ درصد در کشور را در استان داریم، اما پراکنش بارندگی‌ها و نحوە قرارگیری دشت‌ها بە نوعی نیست کە بتوانیم از آب‌های زیرزمینی بە عنوان یک منبع پایدار آبی نام برد.

سیفی ادامە داد: اگر ما کشاورزی را در همان ابتدا با آب سطحی مدیریت می‌کردیم، شاید هم‌اکنون شاهد ۷٥۰میلیون متر مکعب کسری آبخوان‌ها در استان نبودیم.

وی اضافە کرد: متأسفانە دشت‌های قروە، دهگلان و چاردولی در وضعیت قرمز قرار دارند و وقت آن رسیدە کە بە صورت جدی در بحث آبخوان‌های نیمە شرقی استان ورود کردە و کشاورزان بە سمت کشت گلخانەای حرکت کنند، زیرا در صورت عدم مدیریت و باتوجە بە وضعیت بارندگی و تغییرات اقلیمی، سبب خشک شدن کامل آب‌های زیرزمینی خواهد شد و این مهم نیازمند مدیریت مصرف آب و تغییر الگوی کشت و تولید در بخش کشاورزی است.

سیفی یکی از سیاست‌های جهاد کشاورزی را بحث تغییر الگوی کشت عنوان کرد و افزود: اما واقعیت امر این است کە جهاد کشاورزی یک ارگان خدمات‌رسان است و هیچ ابزاری برای این تغییر در اختیار ندارد.

وی بیان کرد: تغییر الگوی کشت تنها با استفادە از ابزارها و اهرم‌های جدید و نوین و تغییر فکر کشاورزان میسر است و یک حرکت همگانی است و جهاد کشاورزی بە تنهایی قادر بە انجام آن نیست.

سیفی بحث مشکل آب را همگانی عنوان کرد و گفت: کمبود منابع آبی تنها مربوط بە بخش کشاورزی نیست، زیرا آب تنها در بخش کشاورزی مصرف نمی‌شود بلکە شرب و صنعت ما هم وابستە بە آب است، با این تفسیر مشکل کمبود آب مشکل همە کشور است.

تغذیە و احیای دوبارە آبخوان‌ها، نیازمند هزار سال زمان است

وی افزود: در نگاە اول شاید فکر کنیم کە بارندگی خوب سبب تغذیە آبخوان‌ها می‌شود اما تحقیقیاتی کە در دنیا در حال انجام است نشان دادە کە در صورت بارش مناسب سالانە و حتی بیش از حد نرمال، سالانە حدود ٥ سانتی‌متر تغذیە آبخوان‌ها را خواهیم داشت این در حالی است کە ما در برخی مناطق استان افت آبخوان‌ها بە ۷۰ متر رسیدە است.

سیفی بیان کرد: با یک عملیات ریاضی متوجە خواهیم شد کە با این حجم از بارندگی‌ها، تغذیە این آبخوان‌ها هزاران سال طول خواهد کشید، لذا تغذیە آبخوان‌ها عملاً میسر نیست و باید بە فکر مصرف صحیح و درست از این منابع باشیم.

بابک سیفی، در ادامه عنوان کرد: اقتصادی که به کشاورزی و تولید وابسته شده است، چاه ها را کم آب کرده و این امر می طلبید که راه های درست استفاده منابع آبی و سیستم های به روز کشاورزی را به کشاورزان آموزش داده می شد، که متأسفانه هیچ آموزشی در این زمینه صورت نگرفته است و در واقع پشت کشاورزان را در این زمینه خالی کرده ایم.

وی، انتقال آب بین حوزه ای را در استان کردستان، امری نامناسب برای کشاورزان استان که خود نیازمند آب هستند، نامطلوب ارزیابی کرد و گفت: کشاورزان کردستان مظلوم هستند اما با این شرایط لازم است که الگوی کشت را رعایت کنند و به سمت تولیدات گلخانه ای و بهینه کردن تولیدات پیش بروند.

عدم مدیریت مصرف آب‌های زیرزمینی دلیلی برای افت مخزن آبخوان‌های کردستان

در ادامە اوسطی، عضو هیئت علمی دانشگاە کردستان و مدیر گروه پژوهشی مطالعات محیطی دریاچه زریبار پژوهشکده کردستان‌شناسی گفت: باارزش‌ترین منابع آب آبی (blue water) که در اختیار ماست، آب زیرزمینی است و یکی از ویژگی‌هایی کە این آب را از سایر منابع آبی متمایز می‌کند، بحث مصون ماندن بیشتر آبخوان‌ها از تلفات تبخیر است. به عنوان مثال منابع آب آبی مخازن سدهای کردستان، حتی در صورت عدم استفاده سالانه ستون آبی بین ۱.۵ تا ۲.۵ متری را به دلیل تبخیر از دست می‌دهد که اگر این عدد در سطح دریاچه سدها ضرب شود حجم تلفات قابل توجهی است. علاوه بر این تلفات نفوذ و ... را هم باید اضافه نمود. منابع آب زیرزمینی یک پس‌انداز مطمئن هستند کە طی ۳۰ الی ٤۰ سال اخیر در کشور و در استان کردستان طی ۲۰ سال گذشتە در حوزە مصارف آب‌های زیرزمینی مدیریت خوبی نداشتەایم.
اوسطی بیان کرد: آب‌های زیرزمینی، پس‌انداز مهمی هستند کە بە صورت قطرەای و گاهاً سدەها زمان نیاز است تا این آب ذخیرە و تشکیل شود.
وی در خصوص منابع آب زیر زمینی در استان کردستان گفت: در دو محدودە آبخوان اطراف دریاچه زریبار و آبخوان‌های دشت قروە و دهگلان که در این دشت سە آبخوان وجود دارد حساسیت بسیار زیادی باید داشته باشیم. متاسفانە ۳ آبخوان دشت قروه - دهگلان در وضعیت مناسبی قرار ندارند و می‌توان گفت در اواخر دهه ۸۰ در حوالی سال های ۷٨ و ۷۹ افت آبخوان‌ها شروع شدە است.
اوسطی خاطرنشان کرد: در واقع افت و کسری مخزنی کە در آبخوان‌های دشت قروە و دهگلان اتفاق افتادە و سالانە بیشتر هم می‌شود، بەخاطر برداشت‌های بیش از حد مجاز توان سفره‌ها، عدم مدیریت و برداشت بی‌رویە از این منابع است.

عمدە مصارف آب‌های زیرزمینی در بحث کشاورزی است
وی ادامە داد: برخلاف‌ تصور، نقش تغییرات اقلیمی در کاهش منابع آب‌های زیرزمینی بسیار کم‌رنگ است و حجم بالای مصارف آب‌های زیرزمینی بخصوص در بخش کشاورزی عامل این افت‌های عجیب است.
اوسطی افزود: یکی از آبخوان‌هایی کە حساسیت بیشتری را می‌طلبد آبخوان اطراف دریاچه زریبار است. هر چند بە لحاظ افت، آمار کاهش تراز چشم‌گیری نداشتە است اما آبخوان‌ اطراف دریاچە زریبار از اهمیت بسیار زیادی برخودار بودە و افت و نقصان در آن می‌تواند وضعیت دریاچە را از حالت دریاچه گیرنده آب (Gaining lake) به دریاچه دهنده آب (Losing lake) تغییر دهد کە اگر این مهم مدیریت نشود خشک شدن دریاچە زریوار نە بە صورت کامل اما بصورت مقطعی را شاهد خواهیم بود و آنچە کە تاکنون دریاچە زریوار را نجات دادە است بارش قابل توجه مریوان و بارش قابل توجه بر روی کاسە دریاچه زریبار بوده است کە همان آورد مستقیم بارش بە دریاچە، عدد قابل‌توجهی است.
اوسطی در ادامه، با اشاره به اهمیت بحث تغذیه در آبخوان ها گفت: ثابت نگه داشتن تراز آبخوان ها کار دشواری است و برای تحقق این امر در دشت های قروه، طبق مطالعات می بایست ۳۰ درصد برداشت ها کاهش یابد؛ اما این امر اتفاق نیفتاده و در واقع، سیاست های موجود در این زمینه همیشه مقطعی بوده است.
وی بیان کرد: با توجه به وضعیت منابع آبی کردستان، انتقال منابع آبی سطحی شرق استان و به طور مثال آب سد آزاد به کشاورزان باهدف پلمب چاه های کشاورزی دشت قروه - دهگلان، یک چالش بزرگ و سیاستی ناپایداراست، چرا که کشاورزان حاضر به پلمب چاه‌های خود نبوده و اجرای این امر سخت است. لازم به ذکر است که زمانی که سد آزاد احداث شد، قرار بود که ۸۶ میلیون متر مکعب آب برای جایگزینی مصارف آب زیرزمینی کشاورزی دشت قروه و دهگلان تخصیص یابد اما در آخرین برنامه تخصیص سد، این عدد کاهش یافته و مشخص نیست که به چه میزان تخصیص می یابد. این عدم ثبات در تصمیم‌گیری‌ها مشکلات و شرایط را بحرانی تر خواهد کرد.
وی با تاکید بر اهمیت مدیریت درست منابع آب در سراسر کشور تصریح کرد: صرفه جویی در مصارف کشاورزی در همه استان های کشور، کمبودهای شرب را جبران می کند، اما این رویه که برخی استان‌ها، منابع آب خود را در کشاورزی مصرف کرده و برای تامین آب شرب دست به دامن استان های دیگر شده‌اند، رویه نامناسبی است.
به گفته این استاد دانشگاه، یکی از عواقب توسعه کشاورزی آبی در استان، ورود بار آلاینده های بیشتر به منابع آب است. بحث بار آلودگی ترکیبات فسفاته و نیتراته حاصل از توسعه کشاورزی آبی مساله‌ای ثابت شده است و در انتقال آب از سد گاران به اطراف دریاچه زریبار، مساله‌ای حائز اهمیت و حتی خطرناک است و باید جدی تر ارزیابی و مدیریت شود. غلظت بالای فلزات سنگین و به ویژه آرسنیک موجود بین دشت های قروه و بیجار و غلظت نیترات آبخوان‌های شرق استان از دیگر چالش‌های اساسی مدیریت کیفی منابع آب زیرزمینی است.
یکی از عواقب مهم افت آبخوان‌های دشت قروه - دهگلان، خشک شدن چشمه‌هاست که متاسفانه آمار دقیقی از تعداد چشمه‌های خشک شده و میزان کاهش دبی آنها نداریم.با این وجود مقایسه آمار دبی ایستگاه‌های هیدرومتری واقع بر رودخانه‌های حوضه تروال تا قبل از سال ۱۳۷۶ و بعد از آن، کاهش ۴ تا ۸ برابری دبی را نشان می‌دهد که عمدتا از اثرات افت آبخوان بر آبدهی چشمه‌ها و در نتیجه رودخانه‌هاست.
وی یکی از مهم ترین چالش های مدیریت آب های زیرزمینی را مدیریت اجتماعی مسائل آب دانست و یادآور شد: مشکلات اجتماعی همیشه در اجرای پروژه‌ها، مشکلاتی را باعث شده و گاها به دلیل فشارهای اجتماعی؛ پروژه‌ها خروجی مطلوبی نداشته‌اند.

انتهای پیام