این جمله‌ها بخشی از مباحثی بود که روز گذشته (۲۱ خردادماه) در پنجمین جلسه هم‌اندیشی در قرآن با عنوان «نامه و قرار» و در ساختمان معاونت پژوهشی جهاد دانشگاهی واحد اصفهان برگزار شد و در این نشست به ادامۀ گفت‌وگو درباره سوره عصر پرداخته شد. 

محمد سلطانی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه اصفهان در ابتدای این نشست، گفت: ساختاری که قرآن در آن نازل شده، ساختار زبان عربیِ ۱۴۰۰ سال پیش است. وقتی خدا بخواهد با انسان صحبت کند ناچار است با یک زبان با انسان صحبت و ارتباط برقرار کند و طبیعی است که هر زبان ویژگی‌ها و محدودیت‌های خودش را دارد.

وی در ادامه با اشاره به قسم یاد کردن خداوند در ابتدای سوره عصر، افزود: قسم و تأکید، مسئله‌ای است که در قرآن زیاد دیده می‌شود و سوره عصر نیز با تأکید شروع شده و تأکید در زبان عربی نیز  بسیار است و در زبان فارسی در مقایسه با عربی، تأکید و قسم کمتری را در کلام شاهد هستیم. با تأکید سخن گفتن، ویژگی زبان عربیِ حجاز در آن زمان است و باید با سازوکار همان دوره نیز تحلیل شود.

این مدرس دانشگاه در مورد علت قسم یاد کردن خداوند در قرآن توضیح داد: خداوند نیاز به سوگند ندارد و این سوگند یاد کردن به دلیل این است که خداوند می‌خواهد مخاطبش را آگاه کند و به عصر قسم خوردن از این نظر قابل‌توجه است. گزاره‌ای که خداوند آن را محل قسم قرار داده، واژه «عصر» است. ریشه کلمه عصر به دو معنای لفظی در ادبیات عرب به‌کاربرده شده است؛ یکی به معنای زمانه، کلیت زمان، و دیگری بخشی از زمان یا غروب آفتاب. عصر در این معنا، به فشردگی اشاره دارد و هم‌خانواده کلمات عصاره، عصیر و اعصر است. عصر در سوره یوسف نیز به کار رفته است.

سلطانی در مورد معنای واژه عصر در سوره عصر نیز گفت: دو احتمال در معنای عصر وجود دارد؛ اول اینکه عصر، جاری و رها و به معنای زمان است که مفهومی قابل‌توجه و کلان جلوه می‌کند، اما اینکه عنصر زمان چیست، هنوز برای خیلی از متفکرین مسئله است، دوم، قسمتی از زمان که پیش از غروب آفتاب و پسین‌گاه است و به همین دلیل خداوند به فجر، اول شب آخر شب و مقاطع دیگری از شبانه‌روز قسم خورده و به احتمال قوی‌تر این است که عصر و زمان به‌صورت مطلق موردنظر بوده است.

امیر احمدنژاد، مدیر گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان نیز گفت: سوره عصر دارای اهمیت کلیدی است و در وزن قرآن تأثیر دارد و حرکت عمیقی در ابتدای کار را در لایه‌های مختلف اجتماعی سامان داده است. روایت مختلفی در مورد آن داریم؛ در روایت داریم که مسلمانان صدر اسلام، قبل از سلام دادن، سوره عصر را تلاوت می‌کردند. این مطلب نشان می‌دهد که منطق و برداشت پیامبر(ص) این است که سوره عصر، یک سوره محوری است.

او با اشاره به در خسران بودن انسان که یکی از آیات سوره عصر است، افزود: این سوره ادعای مهمی را مطرح کرده است، زیرا قسم خوردن به عصر کمی نامتعارف است. بعد از سوگند می‌گوید انسان ضرر بسیاری می‌دهد و در زیان بزرگی است. این قسم ترفندی است که قرآن به کار برده تا نظر مخاطب را جلب کند و بعد از جلب توجه راهکار خود را ارائه می‌دهد. قرآن می‌گوید فقط کسانی ضرر نمی‌کنند که ایمان داشته باشند.

این عضو هیئت‌علمی دانشگاه اصفهان، ایمان و عمل صالح را دارای پیوستگی دانست و گفت: آزاد شدن و آزادگی و قطع کردن همه وابستگی‌ها که همان پیامدهای ایمان‌اند، با عمل صالح همراه است. مخاطبان زمانی می‌توانند نجات پیدا کنند که ایمان بیاورند و این ایمان نیز مراحلی دارد و ناخودآگاه عمل این انسان‌ها منفعت‌آور و حرکتی در جهت صلاح دیگران است و خود نیز آن را انجام می‌دهند، بدون اینکه چیزی از کسی بخواهند. با اجتماع افرادی این‌چنینی، یک تنۀ اصلی ایجاد می‌شود و این خودش ایمانِ همراه با عمل صالح و مورد ستایش است و نقطه عزیمت خوبی است. خداوند خسران ندیدن را در قالب جمع و اجتماع می‌بیند و درواقع این حرکت، یک حرکت فردی نیست. ایمان و عمل صالح باید در یک حرکت جمعی ایجاد شود.

احمدنژاد دستورالعمل سوره عصر را یک دستورالعمل یک‌خطی، اما کلیدی دانست و ادامه داد: انسان‌ها در زندگی روزمره، عمل صالح را تحسین می‌کنند و خداوند در مقابل عمل صالح، فحشا را قرار می‌دهد و فحشا از فاحش می‌آید، یعنی همه آن را بد می‌دانند. عبادت فقط عمل صالح نیست، بلکه مقدمه عمل صالح‌ است و وقتی ارزش دارد که آدمی را به سمت عمل صالح سوق بدهد.

در ادامه این نشست سید محمد رجایی رامشه اظهار کرد: خداوند هر جایی که قسم می‌خورد کلیت آن چیزی که به آن قسم خورده را مدنظر دارد، مگر اینکه خودش به جزئی که مدنظرش بوده، اشاره کرده باشد. والعصر زمانی را مطرح می‌کند که از ابتدا تا انتهای یک دوره‌ای را شامل می‌شود. عصر ارتباطات، عصر یخبندان و عصر هوش مصنوعی، هرکدام یک عصر و دوره‌ای را شامل می‌شوند و باید دید خداوند از عصر کدام دوره را موردنظر داشته است.

او ادامه داد: خداوند در این سوره، عصر خلقت انسان را محل بحث قرار داده است. یکی از زاویه دیدها این است که عصر آخرالزمان موردنظر بوده و نگرش دیگری نیز وجود دارد که منظور از عصر را قیامت می‌داند. به نظر می‌رسد که در این آیه هر چیزی که از جنس انسان باشد، محل بحث است. یعنی خداوند می‌گوید از ابتدای تولد تا انتهای تولد، انسان همانند یک مخزن پر آب درحالی‌که سوراخ یا باز است و ظرفیتش کاسته می‌شود و در معرض در خسران است. زیرا عمر انسان یک عصری را طی می‌کند و در ازای این خروج ظرفیت، اگر چیزی به دست نیاورد، زیان دیده و در غیر این صورت، منفعت برده است.

این متخصص مهندسی ذهن در خصوص مفهوم ایمان در سوره عصر تصریح کرد: خداوند در ادامه سوره می‌فرمایند: اگر می‌خواهی این سرمایه که زندگی تو است از دست نرود، عمرت را امن نگه دار و از آن حفاظت کن و اجازه نده این عمر آلوده شود. ایمان از ریشه امنیت می‌آید و خداوند در ادامه می‌گوید عمل صالح انجام دهید. هر نوع نقصی را که کامل می‌کنید یعنی به سمت عمل صالح و تکامل حرکت کرده‌اید. صلح ایجاد کردن یعنی کامل کردن و کامل کردن یعنی از ابتدا تا انتها باید در جهت تکامل حرکت کرده و نیاز خود و یا حتی دیگری را برطرف کنید. همین‌که یک مادر هر صبح به فکر صبحانه و هر ظهر به فکر ناهار و هر شب به فکر شام خانواده است، یعنی عمل صالح انجام می‌دهد.

او در ادامه گفت: انسان گاهی یک چیز کامل را ناقص و عمر و زمان را تلف می‌کند، مثلاً انسانی که به سمت مواد مخدر رفته است یا انسانی که به بدن دیگران آسیب می‌زند و مثلاً مواد مخدر می‌فروشد و یا سرقت می‌کند، عملش خلاف عمل صالح است و موجب زیان می‌شود. برعکس وقتی یک آدم را راهنمایی و یا هدایت و یا دانش بیشتری کسب می‌کنید، این اقدام عمل صالح و صلح ایجاد کردن است. خداوند به ما می‌گوید عمل صالح انجام دهید و این یعنی اولاً نباید خراب‌کاری کنید و دوماً جورچین ناقصی را کامل کنید.

در ادامه این نشست، محمد سلطانی اظهار کرد: در مورد مفهوم زمان باید توجه کرد که هیچ ظرف و گنجایش پُری در کار نیست. این رویداد، استمرار ندارد، بلکه لحظه‌به‌لحظه تمدید می‌شود. هرلحظه ما آفریده می‌شویم و مثل آب رودخانه، وجودهای پشت سر هم حرکت می‌کنند، ولی استمرار ندارند. خداوند اینجا به اندوخته‌ای سوگند نخورده است. هرلحظه خداوند به ما وجود جدیدی می‌دهد. هرلحظه جدیدی که می‌آید یعنی لحظه قبلی تباه شد و رفت و اکنون مهم است. زمان وجودهای پشت سر هم متکثر است. آفرینش‌های پرتعدادی وجود دارند. هشتاد سال آفرینش مداوم برای انسان است و میلیون‌ها سال آفرینش برای کیهان است. حقیقت و زمان نیز امری پیوسته‌ نیست.

او با اشاره به واژگان «ان الانسان لفی خسر» بیان کرد: گاهی خداوند می‌گوید کافران و زیانکاران و یا خسران را به کار می‌برد، ولی عبارت لفی‌ خسر به این معنی است که انسان در زیان می‌افتد. اینجا خسر معنی فرورفتن دارد. 

این مدرس دانشگاه در خصوص مفهوم ایمان اذعان کرد: «آمنوا بالله و الیوم الاخر» نشان می‌دهد که هر ایمانی در قرآن مطرح نیست، بلکه ایمان به خدا فقط مطرح است. آیا ایمان منجر به امنیت شده و منجر به خشونت نشده است؟ این مدعایی است که افرادی که بی‌دین هستند مطرح می‌کنند و افرادی نیز هستند که به خدا ایمان نداشته‌اند، اما امن بودند. برای مثال گاندی انسانی امن است، اما قذافی که یک مسلمان، ولی خشونت‌طلب است. هر ایمانی منجر به امنیت نمی‌شود.

سلطانی افزود: خداوند ایمان را درجایی از قرآن مذمت کرده و فرموده است: «بِئْسَمَا یَأْمُرُکُمْ بِهِ إِیمَانُکُمْ»، اینجا نسبت به برخی یهودیان می‌گوید شما چه بد ایمانی دارید. مهم است که درخت ایمانِ ما چه میوه‌ای می‌دهد. میوه درخت ایمان باید عمل صالح باشد. صالح یعنی شایسته و ایمانی که منجر به عمل شایسته نشود، ایمانی نیست که ما را از خسران نجات دهد.

 

سپس سیدمحمد رجائی رامشه بیان کرد: وقتی خداوند آمنوا را مطرح می‌کند یعنی از ما می‌خواهد این متاعی که به ما داده است را خراب نکنیم. همه ما امکان دارد این نعمت را آلوده کنیم. اما خداوند می‌گوید نه‌تنها نباید این را خراب کنید، بلکه باید عمل صالح نیز انجام دهید. عمل صالح ارزش‌افزوده‌ عمر ما است.

امیر احمدنژاد نیز با اشاره به اینکه باید بین ایمان فقهی و ایمان قرآن تفاوت قائل شد، گفت: قران به بسیاری از افراد می‌گوید شما ایمان نیاوردید، شما اسلام آوردید. اسلام، یهودیت و مسیحیت با ایمان فرق دارد. کسانی که به نام دین جنایت می‌کنند، قرآن آنها را مؤمن نمی‌داند. قرآن ایمان را همزاد عمل صالح می‌داند. وقتی عمل صالح نیست، ایمانی وجود ندارد. میوه ایمان عمل صالح و عمل صالح نشانه‌ای است که قرآن به ما می‌دهد. ایمان بدون عمل صالح وجود ندارد. گاهی اوقات با اسم دین کلاه‌برداری می‌شود، اما اینها نشان‌دهنده ایمان واقعی نیست.

احمدنژاد نیز در ادامه افزود: خیام مفهوم خسران را به‌خوبی در این ابیات منتقل کرده و می‌گوید: «بنگر ز جهان چه طَرْف بربستم؟ هیچ / وَز حاصلِ عمر چیست در دستم؟ هیچ / شمعِ طَرَبم، ولی چو بنشستم، هیچ / من جامِ جَمَم، ولی چو بشکستم، هیچ.»

او ادامه داد: گوهر ایمان ورای اسم ادیان و مناسک، مانع از باختن انسان می‌شود و این ایمان است که مورد تأکید سوره عصر است. اولین میوه ایمان آزادگی و باعقل نیز مرتبط است. عقل ابزاری است که انسان را متوجه وجود خود در جهان می‌کند. اگر انسان درگیر مناسک و اسم‌ها یا روزمرگی‌ها باشد و هیچ‌وقت به حقیقت ایمان فکر نکند، انسان نیست. قرآن در مورد ایمان بسیار زیاد صحبت کرده و اصلاً می‌توان گفت قرآن، ایمان‌نامه است. اگر این ایمان را با ایمان‌های فقهی محصور کنیم، جا برای ایمان نابی که اسامی و آیین‌های مختلفی دارد، تنگ می‌شود.

او در پایان با اشاره به یکی از آیات تعیین‌کننده در مفهوم ایمان گفت: در یکی از آیات قرآن آمده است: «اِن الّذین امَنوا والّذین هادوا والنصاری و الصابئین مِن امن باللّه والیَومِ الاخر و عمل صالحا فلهم اجرَهم عِند ربهم ولا خَوف علیهم و لا هُم یَحزنون؛ به‌درستی کسانی که مؤمن‌اند و کسانی که یهودی و نصرانی و صابئین هستند، هرکدام که به خدا و دنیای دیگر معتقد باشند و کارهای شایسته کنند، پاداش آن‌ها نزد پروردگارشان است و نه بیمی دارند و نه غمگین می‌شوند»، لازم به ذکر است که آمنوا در ابتدای آیه به معنی ایمان فقهی است.

انتهای پیام