به گزارش ایسنا، گفته می‌شود که نمی‌توان معماری حرم امام رضا (ع) را ایرانی یا اسلامی دانست، بلکه بهتر است از معماری ایرانی در دوره اسلامی سخن بگوییم؛ درحقیقت علت این ماجرا این است که زندگی عرب‌ها، عشایری و هنر آن‌ها شاعری، بوریابافی و ... بود؛ لذا سطح معماری آن‌ها، ساده محسوب می شد.
حرم مطهر رضوی نه تنها گنجینه واقعی فرهنگی و هنری است، بلکه در زمینه‌های مردم‌شناسی، جامعه‌شناسی، روان‌شناسی و اجتماعی بسیار مفید است. بسیاری از هنرها مانند معماری، نگارگری و ... در آن دیده می‌شود، اما متأسفانه این آثار هنری، فرهنگی، کتیبه‌های حرم و بسیاری از زیبایی‌های حرم از دید بیشتر زائران آن پنهان مانده است.
اهمیت و ارزش مکانی و موقعیت کنونی شهر مشهد تا حد بسیاری مرهون وجود حرم مطهر رضوی در این شهر است. با توجه به ارزش معنوی و والای این بنا، بهترین و باشکوه‌ترین هنرهای ایرانی در دوره اسلامی را در این مجموعه زیارتی می‌توان مشاهده کرد. این مجموعه تاریخی و هنرمندانه شامل صحن‌ها، ایوان‌ها، رواق‌ها، موزه‌های غنی و کتابخانه مرکزی است.
کاشی‌کاری‌های زرین‌فام، معرق مزین به آیات کریمه و احادیث جلوه خاصی به حریم مقدس امام رضا (ع) بخشیده است. از دیگر آثار باشکوه داخل حرم، سه محراب زیبای زرین‌فام مربوط به قرن هفتم هجری و ضریح طلا پوش روی مضجع امام رضا (ع) است که با خطوط ثلث نستعلیق، آیات قرآن مجید و اشعار فارسی مزین شده است.
به طور کلی حرم امام رضا (ع) در حال حاضر یکی از جامع‌ترین و زیباترین ابنیه معماری جهان اسلام به شمار می‌رود و دایرةالمعارف کاملی از هنر معماری، کاشی کاری، آینه کاری، مقرنس و گچ‌بری دوره‌های مختلف اسلامی است.
حرم مطهر رضوی، سبک معماری هنری پیوسته‌ای است که پیشرفت آن در طول قرن‌ها، نمایانگر شاهکاری بی‌نظیر از خلق فضایی مقدس است. این مجموعه به‌ویژه در دوره سلجوقی، ایلخانی، تیموری، صفویه و قاجاریه بیشترین تغییرات را داشته است.
افرادی که بنای حرم را ساخته و شکل داده‌اند، حکیمان، دانشمندان و روان‌شناسان بزرگی بوده‌اند که سعی داشته‌اند هنر ایرانی را در این بنای مذهبی تجلی دهند.
حال اگر بخواهیم نگاهی به سرگذشت تاریخی این مجموعه داشته باشیم، می‌توان گفت که در طول تاریخ ایران همه دولت‌ها دغدغه حفظ و نگهداری حرم مطهر را به‌عنوان یک ارزش برای همه نسل‌ها به‌عنوان خاستگاهی برای حفظ مداوم مفاهیم در طول قرن‌ها داشته‌اند. داده‌های تاریخی حاکی از آن است که این مجموعه در مراحل مختلف با توجه به نیاز مردم و آیین‌های مرتبط با حرم مطهر توسعه‌یافته است.
مشهد که در ابتدا روستای کوچکی بود، در خاک توس و در دهکده سناباد بنا شد. این مکان با دفن هارون الرشید در آن اهمیت یافت و به «بقعه هارونیه» شهرت یافت. پس از دفن هارون، به دستور مأمون آرامگاهی به سبک معماری خراسانی در اطراف قبر ساخته می‌شود.
امام رضا (ع) پیش از سفر به مرو، این مکان را به عنوان محل دفن خود به همراهانش نشان دادند. پس از شهادت امام در توس، پیکر آن حضرت را در همین بقعه به خاک سپردند و نام آنجا به «مشهدالرضا» تغییر کرد. تا زمان ظهور سربداران، قبر هارون‌الرشید در پایین قبر امام قابل رؤیت بود، اما سربداران صورت قبر هارون را محو کردند.
پس از شهادت امام، او را در قسمت بالای قبر هارون‌الرشید دفن کردند. در ابتدا، معماری حرم امام رضا (ع) به شکل یک چهاردیواری ساده، بدون تزئینات، کم ارتفاع و با ورودی کوتاه ساخته شده بود. معماری اطراف حرم از قرن دوم هجری شروع به تغییر کرد. در این دوره با کشیدن حصار به دور حرم امام رضا(ع)، این بارگاه نقش ارگ را برای شهر ایفا می‌کرد. حرم امام رضا (ع) هسته اصلی شهر و ارتباط آن با اطراف محدود بود.
این بقعه در دوران سامانیان، دیالمه و غزنویان بارها مورد تعمیر و افزودن تزئینات قرار گرفت، اما نخستین گنبد بر روی حرم امام رضا (ع) در دوران حکومت سلطان سنجر سلجوقی بر فراز قبر ایشان نصب شد. جنس این گنبد از کاشی و دارای مقرنس‌های آیینه‌کاری شده بود که تا به امروز هم به جا مانده است. سلطان محمد خوارزمشاه نیز از کسانی بود که حرم را با مرغوب‌ترین کاشی‌های آن زمان تزیین کرد و دستور داد دو محراب به حرم اضافه کنند. مناره گنبد در دوره غزنویان و به دستور ابن معتز حاکم شیراز بنا شد.
از اوایل قرن یازدهم ه.ق اقدامات اساسی و گسترده‌ای چه به لحاظ ساختاری و چه به جهت کاربرد شیوه‌های معماری و نگارگری در مجموعه معماری حرم رضوی اعمال شد و علاوه بر شیوه‌های بومی، از شیوه معماری رایج در اصفهان نیز در برخی فضاهای معماری حرم مطهر استفاده شد.
گنبدها، تالارها، رواق‌ها و مناره‌ها نیز که هر کدام بدیل‌هایی در معماری کهن ایران داشت، زنده‌کننده خاطره تاریخی ایرانیان در قلمرو معماری است که مجموعه حرم مطهر رضوی را شکل داده و معماران و هنرمندان ایرانی همواره در ساخت و پرداخت آن مجموعه عظیم قدسی به رعایت اصول معماری ایرانی وفادار بوده‌اند.
فرهنگ ایرانی همچنین در قالب نگارگری در جای‌جای حرم مطهر تجلی یافته است. گره‌های تزئینی آجری و چوبی و گچی و آئینه، معرق‌های کاشی و چوب و سنگ، شمسه‌های کاشی و گچی و آئینه و طلا، نمادهای اسطوره‌ای و کتیبه‌های فارسی از جمله تجلیات فرهنگ ایرانی است که در مجموع موجب شده حرم مطهر امام رضا(ع) نه تنها محفل عاشقان و شیفتگان امام بلکه تجلی‌گاه فرهنگ و هنر ایرانی نیز باشد.
انتهای پیام