به‌گزارش ایسنا، با آغاز دولت سیزدهم، سوآپ گاز طی قراردادی با جمهوری آذربایجان با حجم سالانه ۱.۵ تا ۲ میلیارد مترمکعب آغاز و با توافق طرف‌ها یک سال پیش حجم سوآپ گاز حدود دو برابر شد. اخیرا وزیر نفت اعلام کرد که به‌زودی قرارداد واردات گاز ایران از ترکمنستان امضا می‌شود که بر اساس آن ایران از همین ماه (خرداد) واردات گاز را آغاز می‌کنیم. ترکمنستان چهارمین کشور دارنده منابع گازی جهان است و ایران هم ظرفیت دریافت روزانه ۴۰ تا ۵۰ میلیون مترمکعب گاز را به‌منظور واردات و انتقال در مرزهای خود دارد، از این رو بنا داریم سهم تجارت گازی (سوآپ، ترانزیت، خرید و فروش) خود در منطقه را افزایش دهیم، این موضوع می‌تواند برای هر دو کشور مزایای زیادی به همراه داشته باشد.
بدهی گازی ۱.۶ میلیارد دلاری دولت قبل به ترکمنستان تسویه شد
به گفته وی، هم‌اکنون اصل بدهی یک میلیارد و ۶۵۰ میلیون دلاری که مربوط به دولت گذشته بوده است از سوی دولت سیزدهم با مشارکت بانک مرکزی ایران به‌صورت کامل پرداخت شد. این موضوع یکی از اصلی‌ترین محورهای بین دو کشور در حوزه انرژی بود. واردات گاز از ترکمنستان شاهد تقویت فشار شبکه گازی در شمال‌شرق کشور خواهیم بود، در مذاکرات خود با طرف ترکمنستانی در زمینه توسعه میدان‌های نفت و گاز و صدور خدمات فنی و مهندسی مذاکرات مطلوبی داشتیم که اسناد این تفاهم‌ها در حضور رؤسای‌جمهوری دو کشور امضا شد.
این قرارداد هم از جهت استراتژیک و تبدیل ایران به هاب گاز منطقه مهم است، چراکه هم از جهت پایداری شبکه گاز شمال شرق کشور و هم از جهت اقتصادی و زیست محیطی مزایا دارد، هر متر مکعب گازی که وارد می‌شود، یک لیتر گازوییل یا نفت کوره را برای صادرات آزاد می‌کند که با توجه به اختلاف قیمت سوخت مایع و گاز به شدت به نفع کشور است.
از نظر زیست محیطی نیز این موضوع باعث می‌شود گازوییل و مازوت کمتری در نیروگاه ها و صنایع سوزانده و آلودگی هوای کمتری ایجاد شود، علاوه بر این ما گاز را از ترکمنستان ارزان خریداری می‌کنیم و گران تر به ترکیه و عراق و بقیه بازارهای هدف به‌فروش می‌رسانیم کما اینکه سال گذشته نیز میزان صادرات گاز کشور ۱۳ درصد افزایش پیدا کرد، در نهایت هم کشور هزینه کمتری برای انتقال گاز و سوخت مایع از جنوب و جنوب غرب به شمال و شمال شرق کشور پرداخت می‌کند.
نگاهی به رابطه گازی ایران و ترکمنستان
به منظور تأمین بخشی از گاز طبیعی مورد نیاز مناطق شمالی و شمال شرق کشور، در سال‌های گذشته ایران به‌خصوص در فصول سرد سال، روزانه ۲۳ تا ۳۰ میلیون مترمکعب در روز از ترکمنستان وارد می کرد و بدین ترتیب، تقریبا هر سال کمتر از ۵ درصد از نیاز خود را از این طریق تأمین کرده است. واردات گاز از ترکمنستان از دو طریق صورت می‌گیرد. نخست خط لوله گاز وارداتی ۲۰۰ کیلومتری کردبچه- کردکوی که در سال ۱۳۷۶ به بهره‌برداری رسید و از این خط، قابلیت واردات سالانه ۶ تا ۸ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی وجود داردو دومین خط لوله گاز وارداتی خط لوله دولت آباد-سرخس–خانگیرانبهطول۳۰کیلومتراست که ظرفیت سالانه آن ۱۲ میلیارد متر مکعب است.
بیشینه واردات گاز طبیعی از کشور ترکمنستان در سال ۲۰۱۱ معادل ۳۲.۴ میلیون متر مکعب در روز بوده، طی ۱۵ سال گذشته به طور متوسط ۱۵.۳ میلیون متر مکعب گاز طبیعی از کشور ترکمنستان وارد ایران شده است. با این حال مشکلات تحریمی سبب کاهش واردات گاز طبیعی ایران از ترکمنستان شد. ترکمنستان تمام صادرات گاز خود به ایران را از اول ژانویه ۲۰۱۷ به دلیل اختلاف پرداخت دلاری متوقف کرد و در نهایت یک دادگاه داوری بینالمللی در سال ۲۰۲۰ به نفع ترکمنستان رای داد.
البته از همان زمان ایران تلاش های فراوانی را برای حل و فصل موضوع آغاز کرد. رئیس‌جمهور وقت ایران در اواخر مارس ۲۰۱۸ به عشق آباد سفر کرد و طبق گزارش‌ها، با همتای ترکمن خود برای انجام قراردادهای سوآپ گاز ترکمنستان از طریق ایران، احتمالاً به ارمنستان و آذربایجان، گفتگو کرد. در جولای ۲۰۲۰، دیوان داوری بینالمللی حکم داد که شرکت ملی گاز ایران باید نزدیک به ۲ میلیارد دلار را برای گازی که از ترکمنستان از سال ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۳ عرضه کرده بود، به ترکمن گاز بپردازد.
در این میان با روی کار آمدن دولت سیزدهم در ایران و سفر آیت الله رییسی به ترکمنستان این تلاش ها سرعت گرفت و در اکتبر ۲۰۲۱، گزارش شد که مذاکرات برنامه‌ریزی شده‌ای برای حل مناقشه و از سرگیری عرضه گاز انجام گرفته است. در آغاز سال ۲۰۲۲، قرارداد جدید سوآپ تا سقف ۲ میلیارد مترمکعب در سال بین دو کشور، به ترکمنستان اجازه می‌دهد تا گاز خود را از طریق سوآپ با ایران به آذربایجان بفروشد و به این ترتیب چشم انداز جدیدی برای همکاری های بیشتر بین دو طرف ایجاد شد.
در واقع با فعال شدن دیپلماسی انرژی در دولت سیزدهم، قفل چند ساله مبادله گازی شکست و از ابتدای سال ۲۰۲۲ سوآپ گاز طبیعی به مقصد کشورآذربایجان آغاز شد. حجم سوآپ گاز طبیعی در سال ۲۰۲۲ حدود ۵.۱ میلیارد متر مکعب بود که در سال ۲۰۲۳ حجم سوآپ تا حدود ۹.۲ میلیارد متر مکعب افزایش یافت. در شرایط کنونی دو نقطه تحویل بین دو کشور برای تحویل گاز تعیین و مجموعا توانایی انتقال حدود ۵۰ میلیون مترمکعب در روز را بین دو کشور مهیا است.
ضمنا در حال حاضر، از هر دو ایستگاه مجموعا در حدود ۸ میلیون مترمکعب به کشور آذربایجان سوآپ گاز صورت می گیرد. همچنین در حال حاضر مذاکرات جهت توسعه همکاری در زمینه های مختلف از جمله صدور خدمات فنی و مهندسی و تامین کالا و تجهیزات مورد نیاز طرف ترکمن در حال انجام است.
مزایای تعاملات گازی بین ۲ کشور ایران و ترکمنستان
این موضوع موجب بهبود و توسعه روابط سیاسی، اقتصادی و تجاری بین دو کشور ایران و ترکمنستان در نتیجه دیپلماسی فعال، جلوگیری از حذف ایران از تعاملات و مبادلات انرژی منطقه، کمک به تبدیل شدن کشور به هاب انرژی، بهبود سهم ایران در تجارت جهانی گاز طبیعی، افزایش پایداری شبکه گاز در نواحی شمال شرقی کشور، تامین پایداری سوخت نیروگاهها و صنایع توسط استان های شمال شرق کشور و کاهش هزینه انتقال گاز با جلوگیری از انتقال گاز از نواحی جنوبی کشور به نواحی شمال و شمال شرقی کشور می‌شود.
ترکمنستان به عنوان یکی از دارنده های بزرگ گاز دنیا در سال های آینده با مازاد تولید گاز به دلیل رشد کمتر مصرف نسبت به تولید رو به رو خواهد بود. به دلیل موقعیت جغرافیایی و عدم امکان اتصال به بازارهای مهم گاز دنیا اصلی ترین مشتری گاز ترکمنستان کشور چین است. با این حال مقامات ترکمنستان علاقه فراوانی به گسترش تجارت گاز با ایران و روسیه دارند با این حال به دلیل تحریم های غرب علیه روسیه سطح خرید گاز این کشور بسیار محدود خواهد بود. از این رو ایران می تواند به عنوان یکی از مشتریان اصلی گاز ترکمنستان باشد.
حل و فصل اختلافات دو کشور در خصوص بدهی گازی ایران به ترکمنستان سر فصل تازه ای از روابط دو کشور در حوزه گاز است و می توان اهدافی را از انعقاد یک قرارداد احتمالی در خصوص خرید گاز بین ایران و ترکمنستان متصور بود. به منظور تبدیل شدن ایران به قطب (هاب) انرژی منطقه، یکی از راهبردهای اصلی کشور بایستی واردات حداکثری گاز از ترکمنستان باشد. با توجه به همسایگی ایران و ترکمنستان، زمینه های مشترک تاریخی - فرهنگی و راهبرد تنوع سبد صادراتی ترکمنستان، تجارت گاز در تحکیم روابط میان دو کشور حائز اهمیت است.
مطابق قراردادهای دو کشور و همچنین زیرساخت خطوط لوله موجود، این کشور می تواند سالیانه بین ۲۰-۱۵ میلیارد مترمکعب گاز به ایران صادر کند، اما به دلایل مشکلات متعدد ازجمله چالش های بین المللی و ناهماهنگی ها میان مقامات تصمیم گیر در صنعت نفت کشور، در کنار مسائل بانکی، ایران در حال حاضر نتوانسته از ترکمنستان واردات گاز داشته باشد. اقدامات اخیر وزارت نفت به منظور سواپ گاز ترکمنستان به آذربایجان در سال گذشته و توافق برای دو برابر کردن حجم این قرارداد سواپ در سال جاری، افق هایی را برای توسعه همکاری مجدد با ترکمنستان گشوده است.
علاوه بر این، ایران ظرفیت بالایی برای صادرات فرآورده به چین در اختیار دارد. پالایشگاه های ترکمنستان اغلب قدیمی و فاقد توان کافی برای تامین نیازهای ترکمنستان هستند. بر طبق آمارهای مجودی توان پالایشی ترکمنستان ۲۰۵ هزار بشکه و نیاز این کشور به فرآورده ها ۲۷۳ هزار بشکه در روز خواهد بود. از این رو تبادل فرآورده و گاز نیز فرصت دیگری است که می تواند در تبادلات ایران و ترکمنستان مورد توجه قرار بگیرد.
پیشنهادهای عمده درخصوص تعاملات انرژی با ترکمنستان شامل واردات حداکثری گاز ترکمنستان، ترانزیت و سواپ فراورده های نفتی و پتروشیمی و استفاده از مشارکت بخش خصوصی به ویژه در حوزه محصولات پتروشیمی ترکمنستان، ایجاد اتاق تسویه دوجانبه بین دو کشور به منظور مصون سازی تبادلات مالی از تحریم، صدور خدمات فنی و مهندسی در حوزه های مختلف از جمله توسعه میادین نفت و گاز و پروژه های عمرانی می‌شود.
در مورد پیشنهاد واردات حداکثری گاز باید گفت ترکمنستان تا سال ۲۰۳۰، ۴۷ میلیارد متر مکعب ظرفیت مازاد برای صادرات گاز خواهد داشت. پیشنهاد می شود ایران در گام اول (میان مدت)، ظرفیت واردات به میزان ۲۰-۱۵ میلیارد مترمکعب را فعال کند و همچنین واردات گاز روسیه از مسیر ترکمنستان را با توسعه زیرساخت خط لوله جدید در دستور کار قرار دهد. در گام دوم (بلندمدت) نیز ایران بایستی با حضور در توسعه میادین گازی ترکمنستان، همانند چین، راهبرد توسعه میدان و خرید گاز از ترکمنستان را دنبال کند و بر ظرفیت وارداتی خود بیفزاید.
انتهای پیام