حسین مقیمی در اولین پرسمان سال با موضوع برجسته سازی عناصر فرهنگی هنری قم، با بیان اینکه در گذشته قهوه‌خانه کارکرد فرهنگی و اجتماعی داشته و در واقع یک مرکز فرهنگی و اجتماعی بود، عنوان کرد: فرهنگی بود؛ چون جریان‌های گوناگون فرهنگی، از پرده‌خوانی و نقالی گرفته تا هم‌نشینی همه اقشار جامعه در یک‌جا و حل و فصل دعواها و ریش سفیدی بزرگان در آن جریان داشت. اجتماعی بود؛ چون محل اجتماع اقشار و صنوف مختلف از معمار و بنا تا رنگرز و پرنده فروشان و ... بود.
قهوه‌خانه پایگاهی فرهنگی و اجتماعی
وی ادامه داد: رویدادهای فرهنگی داخل قهوه‌خانه‌ها حول محور نقالی و پرده‌خوانی بود. نقال‌ها معمولا از روی تصاویر پرده، داستان آن را با آب و تاب برای مردم تعریف می‌کردند. یکی از شلوغ‌ترین شب‌های قهوه‌خانه‌ها، شبی بود که به شب سهراب‌کُشی معروف بود و بنا بود نقال داستان مرگ سهراب به دست پدرش رستم را نقل کند.
مقیمی اظهار کرد: یکی از کارهایی که به کلی فراموش شده شاهنامه خوانی در قهوه خانه‌ها بوده است. در قالب نقالی آموزه‌های خداشناسی، فضائل اخلاقی (نیکوکاری، راستگویی و...) و اشعار تربیتی خوانده می‌شد که اثر خوبی بر مردم داشت.
وی گفت: درباره نقش فرهنگی قهوه‌خانه‌ها نیز باید بگویم به غیر از رویدادهای فرهنگی که داخل آن‌ها روی می‌داد، وقتی به در و دیوار برخی از قهوه‌خانه‌ها نگاه می‌کردید سراسر تابلوهایی بود که ابیات حکمت آموز بزرگان ادب پارسی در آن نقش بسته بود و یا آیات و روایات اخلاقی و یا تابلوهای نقاشی زیبایی که الهام گرفته شده از داستان‌های شاهنامه و یا رویدادهای مذهبی بود و برخی نیز تمثال و شمایل بودند.
مقیمی بیان کرد: قهوه‌خانه‌ها در همه شهرها از جمله قم کارکردهای بسیار زیادی داشته است. با توجه به این که تعداد رستوران‌ها بسیار کم بود قهوه‌خانه‌های اطراف حرم حضرت معصومه(س) مختص زوار و کسبه اطراف بوده و مسئولیت طبخ و عرضه صبحانه، ناهار و شام و چای را به زوار به عهده داشتند.
این قم‌پژوه ادامه داد: قهوه‌خانه استراحتگاهی موقت نیز محسوب می‌شد و هم محل تبادل اخبار و پاتوقی برای صنوف خاص البته بسته به اینکه قهوه‌خانه کجا دایر شده باشد؛ مثلا قهوه‌خانه‌های خیابان حضرتی و آستانه به دلیل آنکه گاراژهای زیادی در آن وجود داشت، بیشتر پاتوق مسافران به‌ویژه روستاییانی بود که برای فروش اقلام روستایی خود به قم آمده بودند.
مقیمی افزود: تعدادی از قهوه‌خانه‌ها محلی برای گرد هم جمع شدن برخی اصناف و مشاغل بودند به عنوان مثال یک قهوه‌خانه مختص بناها و معماران بود؛ به این معنا اگر فردی به یک معمار برای ساخت خانه نیاز داشت می‌دانست که باید به کدام قهوه‌خانه مراجعه کند بنابراین به نوعی بنگاه کاریابی بود.
سرگرمی‌ها
این قم‌پژوه یادآور شد: معرکه گیری در ایران نمایشی است سنتی از برخی حرکات چون پاره کردن زنجیر با زور بازوان، بلند کردن اجسام سنگین و یا بازی با مار سمی است.
وی ادامه داد: عصرها که مردم از کسب و کار فارغ می‌شدند بازار معرکه گیرها گرم می‌شد افرادی قوی و نیرومند که کارهایی همچون پاره کردن زنجیر و بلندکردن وزنه های سنگین و یا بیرون آوردن مار از سبد انجام می‌دادند.
مقیمی اظهار کرد: تماشای معرکه‌ها نیز درس‌های تربیتی بسیاری برای مردم داشت، به دلیل این که معرکه گیرها اشعار زیادی در شرح پهلوانی‌ها و جوانمردی‌های حضرت علی علیه السلام و حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام برای مردم می‌خواندند.
پرده‌خوانی‌ها از دیگر سرگرمی‌ها به شمار می آمد. به این صورت که نقال‌ها در کوچه‌ها اشعاری را می خوانند و بعد پرده بزرگی که وقایع کربلا را به تصویر می کشید بر روی دیوارهای کاهگلی نصب و وقایعی مانند عاشورا و غیره را نقل می‌کردند البته پرده خوانی فقط مذهبی و آیینی نبود بلکه داستان های حماسی و شاهنامه‌ای نیز برای مردم نقل می‌شد.
روضه خوانی‌ها محلی برای تربیت
مقیمی با بیان این که روضه خوانی‌ها در گذشته یک پایگاه تربیتی و فرهنگی بود که امروزه دچار تغییرات شده است، تصریح کرد: در گذشته در ابتدای روضه شخص منبری مسئله و احکام کاربردی که مردم در زندگی روزمره خود با آن سر و کار داشتند بیان کردند؛ مسئله گو معروف در مراسم روضه خوانی در قم آقا شیخ حسین مسئله گو بود.
وی عنوان کرد: مسئله گویی و بیان احکام در بین کسبه و اهل بازار هم رواج داشت. به این صورت که هر صبح قبل از باز شدن بازار منبری‌های معروف برای کسبه، مکاسب) قانون کسب و کار) می‌گفتند، که بسیار اهمیت داشت.
مقیمی ادامه داد: در گذشته این سنت در بازار رواج داشت که کسبه، مشتری‌ها را تقسیم می‌کردند به این معنا اگر کاسبی در یک روز فروشی نداشت، فروشندگان مغازه‌های اطراف مشتری را برای خرید به آن مغازه هدایت می‌کردند؛ این در حالی است که امروز اخلاق در بازار بسیار کمرنگ شده است.
وی افزود: در مسجد امام حسن عسگری بیان احکام و مسئله گویی توسط منبری‌ها بسیار اهمیت داشت. به دلیل این که گاراژهای زیادی در اطراف بازار و میدان نو وجود داشت و روستاییانی که برای فروش اقلام روستایی خود به قم آمده بودند در مسجد امام می‌نشستند و از طرفی کسبه اطراف برای خواندن نماز به مسجد مراجعه می‌کردند بنابراین افراد زیادی پای منبر بودند.
مقیمی با بیان اینکه قم به لحاظ مسائل فرهنگی جایگاه ویژه‌ای در کشور دارد، گفت: مدرسه‌ها از دیگر پایگاه‌های فرهنگی در قم بودند. دبیرستان حکیم نظامی (دبیرستان ماندگار امام صادق) از قدیمی ترین دبیرستان‌های قم بوده که در سال ۱۳۱۷ شروع به فعالیت می‌کند. با توجه به تعداد مدارس جایگاه آموزشی و تربیتی قم بسیار اهمیت داشت.
وی تاکید کرد: قطعا امروز ضعف در آموزش و پرورش، کاربردی نبودن آموزش‌ها و فعالیت‌های سلیقه‌ای در عدم شناخت جایگاه فرهنگی شهر و کم رنگ شدن برخی مسائل تربیتی در بین دانش آموزان موثر است.
این قم‌پژوه تصریح کرد: المان‌های شهری، تابلوها و بنرها در سطح شهر مختص تبلیغات برای کالاها و خدمات مختلف است و پرداختن به مسائل فرهنگی و هنری در سطح شهر بسیار ناچیز است. اگر به مسائل فرهنگی و آموزشی توجه کرده بودیم در اعیاد مذهبی و عزاداری‌ها شاهد این حجم از زباله در خیابان‌ها نبودیم.
مشاغل مردم قم
این قم پژوه تاکید کرد: مردم قم بیشتر دامدار وکشاورز بودند. در وهله بعد شغل آهنگری و نجاری به دلیل این که با زندگی روزمره مردم سر و کار داشت از مشاغل مهم محسوب می‌شد؛ البته منظور از آهنگری ساخت در و پنجره نیست بلکه آهنگری‌های کوره‌ای که بیشتر مختص ساخت بیل و کلنگ، میخ طویله، زنجیر، تیشه بود، ابزاری که مردم به آن‌ها بسیار نیاز داشتند.
وی ادامه داد: سفالگری نیز از دیگر مشاغل مهم در قم به حساب می‌آمد. زمانی که قم سفالگری داشت همدان و لالجین معروفیتی نداشته است. سفال در گذشته کالای مصرفی بود در حالی که امروز بیشتر جنبه تزئینی دارد. البته ظروف مسی هم از جمله ظروف مصرفی مردم قم بود اما به دلیل گران قیمت تر بودن ظروف سفالی بیشتر مورد استفاده قرار می‌گرفت.
مقیمی ساخت گلدان‌های سفالی با ارتفاع یک متر و نیم به صورت کوره‌ای و خر مهره سازی را از جمله معروف ترین آثار سفالگران قمی معرفی کرد و گفت: قبل از انقلاب حدود ۴۰ کارخانه فعال سفال در قم داشتیم که بیشتر در خیابان آذر و بازار کهنه مستقر بودند که به دلیل کمبود نفت تغییر کاربری دادند.
وی افزود: ظروف شیشه‌ای نیز از جمله ظروف مصرفی مردم مورد نیاز بود و کارگاه‌های شیشه گری در قم وجود داشت که انواع لیوان، زیرسیگاری، قرابه را تولید می کردند.
ظرفیت های تاریخی قم باید شناخته شود
این قم پژوه یادآور شد: قلعه گبری یکی از ظرفیت‌های گردشگری قم در اطراف جمکران متعلق به دوره ساسانیان است که به زباله‌دانی تبدیل شده و بر اثر بارندگی در حال تخریب است.
وی بیان کرد: کوه قیز قلعه سی، درجنوب شرقی کوه دوبرادران، در منطقه کوه خضر (بنیاد) قرار دارد که در آن یکی از مخوف ترین قلعه های اسماعیلیان بعد از قلعه الموت قرار دارد که بر تمام محوطه قلی درویش، تپه صرم، جاده کاشان و کاروانسراهای جاده گرمسار احاطه دارد و همچنین بقایای یک آتشکده که شناخته شده نیست؛ در حالی که شناخته شدن این اماکن تاریخی عاملی برای ماندگاری بیشتر زائرین و مسافرینی خواهد بود که به قم سفر می‌کنند.
این قم پژوه گفت: تیمچه بزرگ قم معروف‌ترین طاق دنیا است؛ هیچ طاقی نیست که به این پهنا ستون نداشته باشد. البته تیمچه امین الدوله در کاشان هم وجود دارد اما آن فقط یک طاق است در حالی که تیمچه بزرگ قم سه طاق بدون ستون است.
مقیمی بیان کرد: تپه‌های هفت هزار ساله قلی درویش را داریم که در حاشیه جنوبی شهر قم، ابتدای بزرگراه قم به جمکران در کیلومتر نخست جاده قدیم قم به کاشان واقع شده است. این‌ها بخشی از ظرفیت تاریخی قم است که حتی برای مردم قم هم شناخته شده نیست چون تبلیغ کافی در این زمینه نداشتیم. هیچ آموزشی در این خصوص وجود نداشته، حتی یک بار در یک کلاس درس مطرح نکردیم که قم چه ظرفیت‌های تاریخی و فرهنگی دارد.
انتهای پیام