رجبعلی لباف خانیکی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: از گذشته‌های دور در اطراف حرم رضوی بقاء متبرکه، تاسیسات تجاری، نهادهای آموزشی و بناهای عام‌المنفعه فراوانی جهت پاسخگویی به نیازهای خیل زائران و مجاوران فعالیت داشت که به دلیل دخل و تصرف‌ها، تعریض معابر و توسعه حرم مطهر عمدتا از میان رفته‌اند. در حال حاضر تنها معدودی از آن‌ها به فاصله نه چندان دور از حرم رضوی بر جای مانده‌اند.
وی اضافه کرد: یکی از بناهای عام‌المنفعه باقی‌مانده در نزدیکی حرم رضوی حمام مهدی قلی‌بیک است. این حمام که در گذشته حمام شاه و بعدها حمام رضوی نامیده می‌شد. سال ۱۰۲۷ هجری قمری در انتهای بازار بزرگ و در حاشیه میدانی معروف به «سر سنگ» در مجاورت مقبره «امیر شاه ملک» معروف به «مسجد شاه» ساخته شد و احتمالا نام خود را از آن مقبره یا مسجد گرفته است.
لباف خانیکی ادامه داد: بانی حمام شخصیت خیرمندی به نام مهدی قلی‌بیک، میرآخورباشی شاه عباس صفوی، بوده است. به استناد وقف‌نامه مهدی قلی‌بیک، او با نیات خیرخواهانه حمام را برای استفاده عموم ساخته، قناتی برای تأمین آب حمام حفر کرده و جهت تامین مخارج حمام و قنات مربوطه دکان‌های مجاور حمام و کل قریه گاذرگاه مشهد را نیز وقف بر قنات و حمام مذکور کرد، با این شرط که مازاد آب حمام به مسجد گوهرشاد داده، سرریز آن صرف زراعت در خارج مشهد و در آمد قنات، حمام و دکاکین صرف شربت‌خانه آستانه مبارکه برای زوار شود.
وی عنوان کرد: این حمام از چهار بخش اصلی «سربینه»، «گرمخانه»، «گلخن» یا «تون» و «حوضخانه» جمعا در وسعت ۱۸۷۵ متر مربع تشکیل و به اقتضاء نیاز به آب شهر و مجاورت با آب و رطوبت با سنگ، آجر و ساروج در عمق ساخته شده و از تمام تاسیسات و فضاهای کاربردی لازم برخوردار بوده است اما گویا ۲ ویژگی آن را از هفت حمام عمومی معمولی ممتاز کرده است. به عنوان مثال نقاشی‌های سقف سربینه که در ۱۳ مرحله از عصر صفوی تا دوران معاصر اجرا شده‌اند و حوضخانه که بیشتر کاربرد تفننی داشته، از ویژگی‌های مطرح شده است.
لباف خانیکی گفت: فضای داخلی حمام‌ها به دلیل گودی، تاریکی، رطوبت، بخار و ریزش قطرات عرق از سقف به درون حوض‌ها، رعب‌انگیز و توهم‌زاست و به باور عوام معمولا حمام‌ها جایگاه «اجنٓه» فرض می‌شد؛ بنابراین نقاشی سقف سربینه که به شیوه «نقاشی قهوه‌خانه‌ای» کشیده می‌شدند یا صورت اجنه یا شخصیت‌ها و موضوعات اسطوره‌ای و افسانه بوده‌اند اما نقاشی‌های سربینه حمام شاه را که با الهام از شاهنامه فردوسی، هفت‌پیکر نظامی و اسطوره‌ها، افسانه‌ها و باورهای عوامانه ترسیم شده، می‌توان به لحاظ موضوع به پنج گروه از جمله تزیینی، حماسی و اساطیری، عاشقانه و عامیانه، صور فلکی، اجتماعی و پدیده‌های نوظهور تقسیم کرد.
این باستان‌شناس خراسانی عنوان کرد: نقوش تزئینی بیشتر شامل موضوعات هندسی و گیاهی است. موضوعات هندسی قاب‌های تزیینی و اشکال هندسی را شامل می‌شود که عمدتا زیر طاق‌ها و پاکار گنبد را آراسته یا صحنه نقاشی‌ها را از هم جدا کرده‌اند.
وی ادامه داد: نقش‌های گیاهی که زیر طاق‌ها، درون قاب‌ها و زمینه صحنه‌های نقاشی را زینت داده، عبارت است از اسلیمی‌ها، گل و برگ‌ها، گلدان‌های پرگل و برگ و درخت‌هایی که از پاکار گنبد برآمده و در تیره گنبد سر به هم داده‌اند.
لباف خانیکی اضافه کرد: نقش‌های حماسی و اسطوره‌ای یا افسانه‌ای یا انسانی هستند یا حیوانی که بیشتر در درون قاب‌ها محصور شده‌اند. نقش‌های انسانی نیز به چهار گروه شاهزادگان، شخصیت‌های تاریخی مانند بهرام گور و کنیزک، شخصیت‌های اساطیری مانند فرامرز پسر رستم یا شخصیت‌های افسانه‌ای و عاشقانه مثل شیرین و فرهاد یا اجنه و دیوها مانند دزدیده شدن نوش‌آفرین توسط دیو تقسیم می‌شوند.
وی بیان کرد: صورت‌های فلکی عموما در درون قاب‌های لوزی شکل ترسیم شده و زیر پاکار گنبد را دور زده‌اند. این نقش‌ها مشتمل بر نقوش انسانی و جانوری همراه با تزئینات گیاهی است. در صحنه‌های مختلف حیوانات یا پرندگانی نیز مانند اسب، سگ، کبوتر و ماهی ترسیم شده‌اند.
این پژوهشگر خراسانی افزود: شاید جالبترین نقاشی‌ها صحنه‌های مربوط به زندگی روزمره و نمایش نوآوری‌های مدرن باشد که متعلق به اواخر قاجار یا دوران پهلوی اول بوده و موضوع آن نقوش، دوچرخه، گرامافون، کالسکه، هواپیما، اتومبیل و تفنگ است. رنگ‌ها بیشتر گرم و متضاد مشتمل بر رنگ‌های سفید، زرد، قرمز، سیاه و قهوه‌ای است.
لباف‌خانیکی عنوان کرد: تعمیرات اساسی این حمام توسط معماران و کارشناسان زیر نظر معاونت فنی آستان قدس رضوی و اداره کل میراث فرهنگی خراسان رضوی صورت گرفت و اکنون به عنوان موزه مردم‌شناسی مشهد کاربرد دارد.
این باستان‌شناس و پژوهشگر خراسانی یادآور شد: حمام مهدی قلی‌بیک در سال ۱۳۷۶ به شماره ۱۳۷۴ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
انتهای پیام