۹ محرم ۴۳۸ هجری به باغشهر قزوین رسیدیم، این شهر باغات بسیار داشت، بی‌دیوار و خار. هیچ مانعی از دخول در باغات نبود و قزوین را شهری نیکو دیدیم. این‌ها توصیفات ناصرخسرو قبادیانی از قزوین است.
بنا بر استاد تاریخی باغستان سنتی قزوین تا پیش از دوره پهلوی، مایه فخر و مباهات ایران بوده است. آن‌طور که در سفرنامه ناصرالدین شاه قاجار آمده است، زمانی که وی به لندن سفر کرده بود تا عامل توسعه شهرها را ببیند؛ پارک بزرگی به وی نشان می‌دهند و او با فخر سر بلند می‌کند و از باغشهر قزوین می‌گوید. شهری در میان باغ!
از مجموعه باغ‌های سنتی قزوین با بیش از ۴ هزار هکتار و ۱۴ هزار قطعه باغ که تا همین حدود نیم قرن پیش حلقه سبزی دور این شهر بودند، تنها ۲ هزار و ۲۰۰ هکتار باقی مانده است. این میراث ملی هزار ساله، یک دهه است که به واسطه ساخت‌وسازها و به بهانه توسعه شهری در کنار خشکسالی و کم‌آبی با نابودی دست و پنجه نرم می‌کند.
مجموعه باغ سنتی قزوین که محل کشت پسته و بادام و انواع محصولات کشاورزان سنتی و باغداران است، از شرق تا جنوب و غرب شهر را در آغوش گرفته است. این سرمایه محیط زیستی که از هزاران سال پیش دیار مینودری را از شر سیل و حوادث محیط زیستی نجات داده، حالا بیش از ۱۰ سال است که اندک اندک به سمت نابودی می‌رود.
این باغستان سنتی به دلیل ویژگی‌ها خاص اقتصادی، فرهنگی و محیط زیستی در سال ۱۳۹۳ به ثبت ملی رسیده و همین موضوع ایجاب می‌کند که توسعه شهری نگاه مهربانانه‌تری به آن داشته باشد.
با آنکه بی‌مهری‌های شهر و به تبع شهروندان و مسئولان به باغستان سنتی قزوین زیاد است، با این حال باغستان همچون سپری مدافع شهر است و اهمیت بسزایی در تنظیم آب و هوای این شهر و تثبیت خاک آن دارد. حجم انبوه درختان این منطقه نقش کلیدی در کاهش دمای هوا و کنترل آلاینده‌های شهرک‌های صنعتی اطراف قزوین ایفا می‌کند.
به طور کلی اگر بخواهیم از هر دید و زاویه‌ای به باغستان نگاه کنیم، خواهیم دید که حتی شیوه خاص تأمین آب و آبیاری مبنی بر آبیاری غرقابی باغستان با استفاده از سیلاب‌های فصلی، ضمن تولید محصولات باغی متنوع، پایه مهمی در تغذیه آبخوان به حساب می‌آید. به طور مثال شکل خاص این باغستان در سیل سال ۱۳۹۸ در حکم دیوار دفاعی شهر قزوین ظاهر شد و حجم زیاد آب سیلاب آن سال را درون خود جذب کرد و شهر را از خطر سیل رهایی بخشید. بنا بر محاسبات و گفته‌های فعالان محیط زیستی، ارزش اقتصادی آبی که از باغستان به آبخوان جاری می‌شود، سالانه ۱۱۰ میلیارد تومان است و همین موضوع به تنهایی اقتصادی بودن باغستان را شهادت می‌دهد.
یک باغ و هزاران فایده
مطهره حاجی‌قاسمی، از فعالان محیط زیستی قزوین است که در گفت‌وگو با ایسنا، به ویژگی‌ها و ظرفیت‌های بی‌بدیل باغستان سنتی قزوین اشاره می‌کند و می‌گوید: باغستان سنتی این دیار مینودری، ریه شهر قزوین است و بی‌شک اگر قزوین از چنین موهبتی برخوردار نبود؛ غرق در بسیاری مشکلات و مسائل زیست‌محیطی از جمله آلودگی هوا می‌شد.
وی ادامه می‌دهد: کم آب‌بر بودن باغستان سنتی قزوین که دست کاشت است، از دیگر مزایای این دارایی نفیس و میراثی قزوین است به‌طوری‌که از دیرباز تاکنون این کهنه باغستان تنها ۲ بار در سال آبیاری می‌شود.
حاجی‌قاسمی بیان می‌کند: در کمال ناباوری، میوه و محصولات باغستان از کیفیت بالایی برخوردار است و اصلاً نسبت به سایر محصولات مشابه این استان قابل قیاس نیست. به گفته بسیاری از فعالان حوزه کشاورزی تمام سطوح خاک باغستان از بهترین خاک‌های دشت قزوین است که محصول قرن‌ها نگهداری و آبیاری با سیلاب‌های کنترل شده فصلی است.
این فعال محیط زیستی اظهار می‌کند: به استناد از گزارشی که سال‌ها پیش در مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری صورت گرفت؛ محققین با اعداد و ارقام به این نتیجه رسیدند که درآمد هر هکتار باغ فعال باغستان بسیار بالا است و اگر حقابه آن تأمین شود؛ باغستان کاملاً سودآور است چراکه میزان سوددهی باغات در درجه اول به میزان آب آن بستگی دارد.
ژن خوب باغستان
حاجی قاسمی بابیان اینکه، درختان باغستان به دلیل بهره‌مندی از ژن خوب، نمونه بارز کشاورزی پایدار هستند؛ می‌گوید: خاک باغستان بسیار حاصلخیز است و بر اساس بهره‌برداری متعادل از طبیعت، این خاک نیاز به مصرف کودهای شیمیایی ندارد.
وی ادامه می‌دهد: توسعه شهری، تغییر استانداردهای اقتصادی، مسائل امنیتی و تقسیم برخی اراضی بین ورثه باغداران از مهم‌ترین سرفصل‌ها برای تخریب این مجموعه نفیس بوده است. هرچند که باغستان سنتی قزوین، مورد بی‌مهری برخی مسئولان قزوینی قرارگرفته اما تشکل‌ها و انجمن‌های مردم‌نهاد بسیاری در بحث حفظ آن در تلاش هستند.
به گزارش ایسنا، طرح سنددار شدن برخی از اراضی باغستان موضوعی است که مسئولان استانی به انگیزه حفظ این میراث گران‌بها مطرح کرده‌اند. موضوعی که به گفته باغداران جزو اولویت و دغدغه باغداران نیست و مرهم دردهای آن نمی‌شود.
باغستان پیش از سند، آب و امنیت می‌خواهد
اصغر بابوک، باغدار قزوینی در این باره به ایسنا می‌گوید: بیش از ۸۵ درصد از باغستان سنتی قزوین دارای سند است و بدون استثنا تمامی اراضی این باغستان دارای پلاک‌های اصلی است و جایی در باغستان نداریم که شناسنامه نداشته باشد.
وی بابیان اینکه، آب و امنیت اقتصادی ۲ موضوع مهم است که جزو اولویت‌های باغستان سنتی به شمار می‌آیند، بیان می‌کند: مشکلات باغستان تنها با مدیریت صحیح و برنامه‌ریزی‌شده مرتفع می‌شود. بی‌شک باغستان از به‌صرفه‌ترین عناصر اقتصادی استان به شمار می‌آید چراکه خاک باغستان سنتی قزوین، ظرفیت آن را دارد که بدون استفاده از سفره آب‌های زیرزمینی و منابعی چون چاه‌ها و قنات‌ها، از آب روان و سیلاب‌ها تغذیه کند.
این باغدار قزوینی تصریح می‌کند: هیچ باغ کشاورزی در قزوین به مقیاس باغستان وجود ندارد که به‌صورت دیم پسته تولید کند؛ از همین روی باغستان در هر زمینه اقتصادی به‌صرفه است.
شهرداری به باغستان کمک کرده است
به گزارش ایسنا، درحالی‌که برخی فعالان محیط زیستی استان، شهرداری را عامل تخریب و به زوال رفتن باغستان می‌دانند؛ مهدی صباغی شهردار قزوین در این خصوص به ایسنا می‌گوید: مجموعه شهرداری قزوین به باغستان اعتقاد دارد اما میراث فرهنگی با ورود به آن، باغستان را درخطر نابودی قرار داده است.
وی ادامه می‌دهد: سازمان باغستان‌های شهرداری با هدف احیای باغستان شکل گرفته و در همین راستان نیز به‌صورت مستمر به باغستان خدمات ویژه ارائه می‌دهد. در سال‌های اخیر با کاهش سطح آب، تلاش شده تا با خریداری آب و تزریق روزانه چندین هزار تانکر آب به آن، چالش کم‌آبی آن مرتفع شود. سوق دادن باغستان سنتی قزوین به آبیاری مدرن علاوه برآنکه به مشکلات آن پایان می‌دهد، باعث بهره‌وری محصولات آن نیز خواهد شد.
شهردار قزوین معتقد است؛ پل امام رضا (ع) که از باغستان گذر می‌کند، پروژه‌ای است که طی ادوار گذشته کلید خورده و مسئولان وقت به هر طریقی که شده؛ برای آن پیوست زیست‌محیطی گرفته‌اند و ما مجبوریم این پروژه نیمه‌تمام را به دلیل هزینه‌کرد میلیاردی شهرداری به سرانجام برسانیم.
نظام بهره‌برداری باغستان سنتی را حفظ کنیم
علیرضا خزائلی، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری قزوین نیز در گفت‌وگو با ایسنا اظهار می‌کند: تمام دستگاه‌های حاکمیتی از جمله میراث فرهنگی باید کمک کنیم تا ضوابط مناسبی برای استفاده از باغستان و حیات باغستان تبیین شود، تا مالکین بتوانند به نحو مناسبی از این عرصه در حوزه‌های مختلف اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بهره‌مند شوند و در حفظ و نگهداری این عرصه کوشا باشند.
وی ادامه می‌دهد: میراث فرهنگی این عرصه را به ثبت رسانده است تا بتوانیم برای نسل آینده حفظ کنیم و عرصه‌ای که به ثبت ملی برسد طبق مقررات، قوانین سخت‌گیرانه‌ای برای حفظ آن وجود دارد.
خزائلی تصریح می‌کند: امیدواریم ما در کنار سایر دستگاه‌ها به حفظ باغستان کمک کنیم چراکه باغستان سنتی تاریخ و هویت قزوین را در دل خود جای داده است؛ در این میان رسانه‌ها باید آگاهانه و با اطلاعات کافی در این حوزه ورود یافته و سازمان‌های مردم‌نهاد نیز به درستی موضوعات را تبیین کنند.
وی تأکید می‌کند: نگهداری عرصه پهناور باغستان توسط ادارات دولتی غیرممکن است حتماً باغستان باید توسط سلسله‌مراتب و نظام تاریخی، حفظ و مورد بهره‌برداری قرار بگیرد و خطاست که مسئولین این نظام را تغییر دهیم، قطعاً نه میراث فرهنگی و نه هیچ دستگاهی نباید برنامه‌ای برای تصرف و ایجاد مالکیت در باغستان داشته باشد و حتماً باید نظام بهره‌برداری باغستان سنتی را حفظ کنیم.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری قزوین می‌گوید: به‌هیچ عنوان باغستان در عرصه شهری قرار نخواهد گرفت و نمی‌تواند قرار بگیرد، سوداگرانی که خسارت می‌زنند به‌غیراز اینکه نسل بعدی را از این مواهب و هوای پاک محروم می‌کنند به نتیجه دیگری نمی‌رسند.
باغستان متولی مشخصی ندارد
آن‌طور که علی فولیان، معاون پیشگیری از وقوع جرم دادگستری قزوین می‌گوید؛ باغستان سنتی قزوین متولی مشخصی ندارد و باید پرسید آیا تولی‌گری سازمان باغستان شهرداری بر این عرصه جایگاه قانونی دارد؟ اگر این سازمان تولی‌گری قانونی بر این عرصه دارد پس چرا هرروز به‌رغم تخصیص اعتبارات شاهد نابودی و اضمحلال باغستان هستیم.
این مسئول تصریح می‌کند: دستگاه‌های زیادی برای صیانت و حفاظت از باغستان وظیفه، تکلیف و رسالت دارند ولی نه‌تنها در صیانت از این گنجینه ارزشمند و میراث گران‌بها موفق نبوده‌اند بلکه روزانه شاهد تخریب و نابودی این پهنه بوده‌ایم. از زمان تشکیل کمیته صیانت از باغستان سنتی قزوین، هیچ‌گونه تغییر کاربری در این پهنه سبز صورت نگرفته و تا آنجا که توانسته‌ایم جلوی تغییر کاربری و تعرض به این عرصه را گرفته‌ایم.
به گزارش ایسنا، باغستان سنتی قزوین یکی از مهم‌ترین نفایس میراثی قزوین است که علاوه بر تأمین امنیت غذایی کشور برای شهروندان قزوینی تاریخ شفاهی محسوب می‌شود به‌طوری‌که بانوان قزوینی از محصولات باغستان باقلوا درست می‌کردند. باقلوایی که کیفیت آن همیشه منحصربه‌فرد بوده است. همچنین تأکید داشتند آجیل نوروزشان از محصولات باغستان باشد. برخی آئین‌های ملی و مذهبی قزوینی‌ها نیز در باغستان صورت می‌گرفت که «پنجاه به در» و «نماز جماعت باران» از جمله آن‌هاست.
انتهای پیام