سرایان که از قدمت تاریخی کهن برخوردار است، از زیباترین شهرستان‌های خراسان جنوبی محسوب می‌شود. این شهرستان به دلیل وجود آب انبارهایی که یادگار گذشته‌اند و امروزه نیز همچنان مورد استفاده اهالی قرار می‌گیرند و نیز مساجد بسیارش، با دو عنوان شهر آب انبارهای کهن و شهر مساجد شناخته می‌شود.
در سطح شهرستان سرایان، در کل ۲۵۴ اثر تاریخی وجود دارد که ۴۶ اثر از میان آنها، به ثبت ملی رسیده است. شهرستان سرایان، با وسعتی بیش از ۹۳۳۴ کیلومتر مربع، در شمال غربی استان خراسان جنوبی واقع شده است. این شهر تا مرکز استان خراسان جنوبی یعنی بیرجند، ۱۶۰ کیلومتر فاصله دارد و ارتفاع آن از سطح دریا، ۱۴۴۰ متر تخمین زده می‌شود. از لحاظ موقعیت جغرافیایی، سرایان از غرب به شهرستان فردوس، از شمال به بخش کاخک شهرستان گناباد، از شرق به بخش سده شهرستان قائنات، از جنوب و جنوب شرق به بخش خوسف شهرستان بیرجند و از جنوب غربی به بخش دیهوک شهرستان طبس محدود می‌شود.
به گزارش ایسنا، شهرستان کوچک اما کهن سرایان، در اردیبهشت ماه ۱۳۸۳ شمسی، به عنوان یک شهرستان مستقل معرفی شد. تا پیش از آن این شهر که در ۴۰ کیلومتری شرق فردوس واقع شده، از بخش‌های سه گانه این شهرستان به شمار می‌رفت.
بررسی‌های باستان شناسی نشان می‌دهد، سه تا چهار هزار سال پیش از میلاد مسیح و در حوالی محوطه تاریخی کله کوب شهر آیسک، جوامعی در این منطقه مستقر بوده‌اند. علاوه بر آن، سابقه تاریخی شهر سرایان را در دوران پیش از ظهور اسلام، تخمین می‌زنند و سد تاریخی «زو» را یادگار این دوران می‌دانند.
این منطقه در دوران اسلامی، بخشی از ایالت قهستان به حساب می‌آمد که در اولین سال‌های حمله اعراب، به تصرف سپاه مسلمانان درآمد. چیزی که از محوطه‌های تاریخی و تپه‌های این ناحیه می‌توان فهمید، آثاری از دوران سلجوقیان است.
ناصر خسرو قبادیانی نیز در سفرنامه خود از مکان‌های دیدنی سرایان یاد می‌کند و می‌گوید: قسمت شرق شهرستان فردوس، مکانی آباد با قنات‌ها و درختان بسیار است. در تاریخ خاطرات عبدالرحمن افغان، یکی از شاهزادگان افغان در زمان ناصرالدین شاه نیز می‌خوانیم که: ساعت سازی در شهر سرایان رواج فراوان داشت. همچنین این شهر، دارای بازارهای تجاری بسیار و چندین کارگاه تفنگ سازی بود و عمارت‌های بزرگی نیز در این شهر وجود داشته است.
کویر سه قلعه و پنجمین آسمان تاریک جهان
شهر کهن سه قلعه را بهشت منجمان و کویرنوردان ایران معرفی می‌کنند. حدود ۵۵ کیلومتر دورتر از سرایان در فاصله تقریبی ۳۰ کیلومتری از جنوب سه قلعه، یکی از منحصر به فردترین بیابان‌های شرق کشور را مشاهده خواهید کرد. اهمیت کویر زیبای سه قلعه تا به حدی است که آن را یکی از تاریک‌ترین و پرستاره‌ترین نقاط کره زمین و پنجمین آسمان تاریک جهان معرفی می‌کنند. از این رو، این منطقه یکی از بهترین سایت‌های کشور، برای استقرار تلسکوپ و رصد آسمان شب است.
رصدخانه‌ها و آسمان بی‌انتهای این کویر پهناور، لقب بهشت منجمان و علاقه‌مندان به این حوزه را برایش به ارمغان آورده است. از آنجا که کویر سه قلعه در مسیر جریان گرد و غبار محلی قرار ندارد، افق دید گسترده‌تری را در اختیار گردشگران قرار می‌دهد. تا جاییکه می‌گویند که سه قلعه پرستاره‌ترین آسمان کویر را دارد.
تپه‌های ماسه روان (تپه ماهور)، دریاچه نمک، دق (زمینی کاملاً صاف و سفت که دارای هیچ گونه پوشش گیاهی نیست) از دیگر جاذبه‌های این کویر استثنایی و دیدنی سرایان به شمار می‌آیند. علاوه بر گردشگری نجومی، شتر سواری، کویرنوردی و تور آفرود از دیگر جاذبه‌هایی است که سالیانه گردشگران بسیاری را راهی این منطقه می‌کند.
آب انبارهای سرایان
آب انبار کاروانسرای سرایان جزو آب انبارهایی است که از سلامت زیادی برخوردار و آب مصرفی آن از قنات معروف زابر در فصل زمستان تامین و در فصول گرم سال مورد استفاده مردم منطقه قرار می گیرد.
علاوه بر این آب انبار پنج آب انبار دیگر نیز در شهر سرایان است که هنوز مورد استفاده قرار می گیرند. این آب انبار در میدان کوثر، در کنار حمام و کاروانسرای سرایان واقع شده و عناصر معماری آن، سردر ورودی، پلکان، پاشیر و مخزن است.
سر در ورودی آن دارای طاق جناغی با تزئینات رسمی بندی است و پوشش پلکان به شیوه آهنگ اجرا شده که پس از آن فضای پاشیر و مخزن استوانه ای شکل بنا، با سقف گنبدی قرار دارد.
کاروانسرای سرایان نمونه‌ای از معماری دوران صفویه
کارونسرای سرایان، یکی از مهم‌ترین و کهن‌ترین جاذبه‌های دیدنی سرایان، یادگار دوران حکومت صفویه در این شهر است. این کاروانسرا در داخل شهر سرایان و در محدوده بافت تاریخی آن واقع شده و به رباط شاه عباسی هم شهرت دارد. بنای این کاروانسرا به صورت دو ایوانی و عمدتا با آجر، طراحی شده و امروزه کاربری موزه دارد و اشیای قدیمی را در آن به نمایش می‌گذارند.
رباط شاه عباسی متشکل از سردر ورودی، صحن، حجره‌های متعدد، ایوان، انبار، فضای خدمات و اصطبل شتران می‌شود. اصطبل شتران (شترخانه) در سال ۱۳۸۸ به عنوان موزه مردم شناسی سرایان افتتاح و در اختیار بازدید عموم قرار گرفت. این کاروانسرای دیدنی، به همراه آب انبار، مسجد، حمام و بازار، در کنار هم یک مجموعه تاریخی را در شهر سرایان تشکیل می‌دهند. کاروانسرا یا رباط شاه عباسی سرایان، از جمله بناهای تاریخی این شهر می‌باشد که در سال ۱۳۸۲ به ثبت ملی رسیده است.
مسجد جامع سه قلعه
شاخص‌ترین و فاخرترین جاذبه تاریخی سرایان را مسجد جامع قدیمی سه قلعه می‌دانند که در سال ۸۵ در فهرست آثار ملی کشور نیز قرار گرفت. با وجودی که سند یا لوحی مبنی بر تاریخ ساخت این بنا وجود ندارد، بر اساس شواهد موجود، ساخت آن را به دوران صفوی نسبت می‌دهند.
بنای این مسجد تک ایوانی، شامل دو شبستان تابستانی و زمستانی است. بخش تابستانی، ایوانی بلند مزین به گچبری‌های زیبا و محراب گچبری شده می‌باشد. شبستان زمستانی به صورت سر پوشیده طراحی شده و رواق‌هایی دارد که با ۳۰ ستون محکم استوار شده‌اند. آجر، خشت، گل و گچ، مصالح به کار رفته در این بنا را تشکیل می‌دهند.
منبری قدیمی و چوبی در این مسجد وجود دارد که به عنوان یکی از جاذبه‌های دیدنی سرایان و اولین اثر این شهرستان، در فهرست میراث منقول کشور به ثبت رسیده است. چوب به کار رفته در این اثر، چوب درخت چنار بوده و منبر چوبی را با ۱۰ پله ساخته‌اند. گره چینی، نقوش هندسی و کتیبه و تزئینات مشبک در طرفین محل جلوس، از تزئینات به کار گرفته شده در منبر چوبی مسجد جامع سرایان است. بر روی منبر نیز کتیبه‌ای به چشم می‌خورد.
دق سرایان
دق به زمینی کاملاً صاف و سفت می‌گویند، که تقریبا هیچ گونه پوشش گیاهی ندارد. در جنوب غربی شهر سرایان، دق رباط سرایان قرار گرفته که به عنوان یکی از مکان‌های دیدنی سرایان، پذیرای گردشگران بسیاری است. کویر شکلی بیضی مانند دارد و مساحت کلی آن را، ۴۰ کیلومتر طول و ۲۰ کیلومتر عرض تشکیل می‌دهد.
در قسمت شرقی این دق، تپه‌های ماسه‌ای و ریگزارها به چشم می‌خورد. قسمت جنوبی کویر را پلتفرم‌های نمکی و مرکز آن را پوشش استپی در بر گرفته و در حاشیه کویر، پوشش جنگل‌های تنک تاق را خواهید دید. خاک عمیق و شور، و بافت بسیار سنگین نیز از دیگر ویژگی‌های دق سرایان به شمار می‌آید. مرکز دق سرایان فاقد پوشش گیاهی بوده و تنها پوشش گیاهی اطراف کویر را هم، پوشش گیاهی شورپسند با نیاز آبی بالاتر ، شامل ۱۶ گونه با ۳ تیپ گیاهی شامل می‌شود.
آبشارهای دره سبز رود
آبشارهای دره سبز رود از جمله جاذبه‌های طبیعی سرایان است که در ۳۵ کیلومتری این شهر و در روستای زیبا و هدف گردشگری کریمو قرار دارد. این آبشارهای زیبا و روح نواز، در مکان ییلاقی جذاب و دیدنی به نام «دره سبز رود» واقع شده‌اند. در مجموع ۳۰ آبشار بزرگ و کوچک در این منطقه وجود دارد که به صورت پلکانی و در مسیری بسیار صعب‌العبور اما سرسبز و چشم نواز قرار گرفته‌اند که برای تماشای آن، حتما باید امکانات و تجهیزات کوهنوردی به همراه داشت. درخت‌های گردو و بید کهنسالی که در این مسیر زیبا وجود دارند، زیبایی‌های این منطقه را دوچندان می‌کنند.
طول مسیر آبشارهای دره سبز رود، حدود دو کیلومتر و ارتفاع آنها بین ۵.۱ تا ۱۸ متر متغیر است. در پای هر آبشار نیز حوضچه‌هایی وجود دارد که بین نیم تا دو متر عمق دارند. آبشارهای دره سبز رود سرایان، نمونه‌ای از جاذبه‌های گردشگری این شهر اند که در فهرست میراث طبیعی ملی ثبت شده‌اند.
غار بتون سرایان
غار بتون سرایان، دومین غار عمیق شرق کشور و یکی دیگر از جاذبه‌های طبیعی سرایان بوده که به ثبت ملی نیز رسیده است. بازدید از آن تنها با امکانات و تجهیزات حرفه‌ای امکان‌پذیر بوده و در تحقیقات اخیر به این نتیجه رسیده‌اند که عمق این غار که در نوع خود منحصر به فرد و یکی از زیباترین جلوه‌های طبیعت است، به حدود ۴۰۰ متر می‌رسد.
غار بتون سرایان که به گویش محلی به آن «بتو» می‌گویند، در نزدیکی روستای چرمه و در ۱۲ کیلومتری مرکز شهر سرایان قرار دارد. این غار اعجاب‌انگیز، در کوهی صخره‌ای واقع شده و جالب است بدانید که هنوز انتهای آن کشف نشده است. نام غار از آنجا می‌آید که این مکان، دو دهانه دارد که دهانه ورودی را دهانه اژدها نام گذاشته‌اند، (چون اهالی معتقدند غار مخوفی است نام اژدها را بر آن گذاشتند) و دهانه خروجی با نام بتون خوانده می‌شود. (بنا به نظر اهالی منطقه، انتهای غار به شهر تاریخی تون در فردوس می‌رسد بنابراین نامش را به تون می‌گویند)؛ از این رو غار دیدنی سرایان، به هر دو نام شهرت دارد.
داخل این غار که از عجایب شگفت‌انگیز طبیعت به شمار می‌آید، قندیل‌های زیبای آهکی، چاه‌های عمیق و حوضچه های آب معدنی با آب آشامیدنی بسیار سرد وجود دارد. همچنین در این غار با پدیده‌ای شگفت‌انگیز با نام «مروارید غار» روبرو هستیم، که پدیده‌ای کمیاب و بی‌نظیر و بسیار جالب توجه بوده و نظر کارشناسان را به خود جلب کرده است. در نزدیکی غار بتون، زیارتگاهی نیز با عنوان پیر اباذر وجود دارد که از اماکن مذهبی و دیدنی سرایان محسوب می‌شود.
منطقه شکار ممنوع کمر سرخ
منطقه زیبای کمر سرخ با حدود ۱۱۴۸۵ هکتار مساحت، در شمال شهرستان سرایان واقع شده و با استناد به قانون حفاظت از محیط زیست، از سال ۱۳۸۹ به عنوان منطقه شکار ممنوع اعلام شد. این منطقه در مجاورت شهرستان گناباد قرار گرفته و حدود آن، از ارتفاعات مشرف به روستای نوده آغاز می‌شود و به ارتفاعات مشرف به روستای دره‌باز در شهرستان قائن، ختم می‌شود. این منطقه حاصل خیز و پر آب، با طبیعتی زیبا و آب و هوایی مطلوب، در مجاورت دو رشته کوه قهستان و آهنگران، گردشگران بسیاری را به خود جلب می‌کند.
حیات وحش متنوع و پوشش گیاهی مختلف که شامل گیاهان دارویی بسیاری نیز می‌شود، از ویژگی‌های این ناحیه به شمار می‌آید. در منطقه شکار ممنوع کمر سرخ سرایان، بیش از ۵۹ گونه پرنده ، ۲۵ نوع پستاندار و ۱۷ گونه از خزندگان و دوزیستان منحصر به فرد، وجود دارند. شاخص‌ترین گونه جانوری در این منطقه قوچ و میش اوریال(ناخالص) است که به شکل پراکنده در سرتاسر این ناحیه دیده می‌شوند.
روستای نمونه گردشگری مصعبی و کریمو، روستای ییلاقی خاور، باغستان چرمه، سد زو و کال زو، دشت لاله‌های بسطاق و آسیاب آبی کاه کوه نیز از جاذبه‌های طبیعی این شهرستان هستند.
شهرستان سرایان علاوه بر جاذبه‌های گردشگری و دیدنی‌های طبیعی و تاریخی، مراسم و آیین‌های کهنی دارد که زبانزد خاص و عام است. جشن سده، چله، چهارشنبه اول سال، آش مراد و مراسم آبگیری آب انبارها از جمله مراسمات محلی این منطقه به شمار می‌آیند. از میان همه آداب و رسوم و آیین‌هایی که مردم سرایان همچنان در حفظ آن کوشا هستند، جشن سده در سال ۱۳۹۱، مراسم آب گیری آب انبارها در سال ۱۳۹۵ و مراسم شمع روشن کردن روز برات در سال ۱۳۹۶، در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.
انتهای پیام