به گزارش ایسنا، بخش زیادی از هویت تاریخی «خانه سردار معتمد» دستخوشِ تغییرات و بازسازی‌های مالکان جدید قرار گرفته است و بخش دیگر آن که انبار مغازه‌ها شده، به همان شکل به حال خود رها شده است. حتی اطلاعات کاسب‌های این محله از این خانه خیلی محدود و اندک است و کم‌تر کسی خبر دارد که این خانه زمانی به چه کسی تعلق داشته و یا ثبت ملی شده است.
مریم اصغرنیا ـ مسؤول پرونده ثبت خانه «سردار اسعد» ـ درباره هویت تاریخی و نحوه ثبت «خانه حسن خان اکبر»، پژوهش‌های گسترده‌ای داشته که در گفت‌وگو با ایسنا، به شرح جزئیات آن پرداخت:
هویت تاریخی خانه «حسن خان اکبر»
«خانه «حسن خان اکبر» متعلق به «صادق اکبر» معروف به «سردار معتمد» از متمولان و مالکان بزرگ گیلان بوده است. او با دختر اکبرخان بیگلر بیگی، «زهرا اکبر» دختر عموی خود ازدواج می‌کند. در مرکز پژوهش و اسناد ریاست‌جمهوری در انتشار کتاب «شعله فروزان» درباره سردار معتمد نوشته شده است: «صادق اکبر با لقب محتشم‌الملک، داماد اکبر بیگلر بیگی امشه‌ای رشتی است که به واسطه این وصلت از مالکان عمده گیلان شده است. او در ابتدای سلطنت احمدشاه (قاجار) با حکم عضدالملک نایب‌السلطنه، حکمران گیلان شد.» در سال ۱۲۷۱ هجری شمسی لقب «محتشم‌الملک» را به او دادند. سپس در سال ۱۲۷۸ هجری شمسی هنگامی که مظفرالدین شاه عازم اروپا بود، در رشت از سوی امین‌السلطان به شاه معرفی شد و با تقدیم پیشکشیِ قابل توجه به شاه و اتابک، لقب «سردار معتمد» گرفت. در سال ۱۲۹۹ هجری شمسی در کابینه فتح‌الله اکبر، وزیر پست و تلگراف شد و در سال ۱۳۱۱ هجری شمسی درگذشت.
با توجه به مصاحبه صورت گرفته با نوه‌های خانواده اکبر، سردار معتمد این زمین (در خیابان جمهوری کنونی) را در سال ۱۲۶۵ هجری شمسی خریداری می‌کند و در اوایل سال‌های ۱۳۰۰ هجری شمسی همسر سردار معتمد، زهرا اکبر در همین زمین به مساحت ۱۰هزار مترمربع به «نیکلا مارکف» سفارش ساخت خانه‌ای می‌دهد. عمارت، به صورت خانه‌ای مشرف به خیابان جمهوری کنونی ساخته می‌شود که پشت آن باغ بوده و در حقیقت می‌توان گفت این بنا یک خانه‌باغ بزرگ بوده است.
این خانه در دو طبقه ساخته می‌شود و طبقه همکف به مغازه‌های تجاری داده می‌شود و در طبقه دوم سکونت داشتند. این بنا چهار ورودی به طبقات داشته که ورودی‌ها از لحاظ کالبد متمایز از سایر نمای بنا بوده است. برای مثال ورودی‌ها دارای بالکن سنگی بسیار زیبا در طبقه دوم بوده و پنجره‌های قوسی با کتیبه کاشی‌کاری داشتند. این چهار ورودی از طریق راه‌پله به طبقات می‌رسیده است. در کنار راه‌پله‌های ورودی چهار آب انبار وجود داشته است که بنا بر نقل قولِ نواده خاندان اکبر، براساس سند ملک قناتی از شمال به جنوب جاری بوده است که بین مالک ساختمان پلاسکو کنونی و خانه سردار معتمد به صورت مساوی تقسیم می‌شده است.
از سردار معتمد و زهرا اکبر سه فرزند به نام‌های حسن، محمد و شرافت‌السلطنه می‌ماند و این خانه بین فرزندان پسر تقسیم می‌شود. بر اساس گفته‌های نوادگان آن‌ها، «حسن خان اکبر» به دلیل این‌که پسری ندارد سهم خود را ابتدا به بانک رهنی می‌فروشد و در سال های بعد تغییرات کالبدی در آن صورت می‌گیرد و به بانک عمران داده می‌شود. پس از انقلاب بانک عمران و چند بانک دیگر تجمیع شده و بانک ملت را تشکیل می‌دهند، اما مالکیت پنج هزار متر مربع محمدخان اکبر حفظ می‌شود. گفته می‌شود در همین دوره نمای ساختمان تخریب و یک ورودی آن نیز تخریب و نمای جدیدی بدون توجه به نمای پیشین بر آن ساخته می‌شود، اما بخشی از سهم حسن خان اکبر که جداره آن دستخوش تغییر نشده است تا دهه ۱۳۷۰ میزبان خاندان اکبر بوده و آن‌ها در طبقه دوم آن سکونت داشتند و پس از آن، توسط این خاندان حفظ شد.
بر اساس اسناد به دست آمده، نخستین دفتر کار مارکف ـ معمار روس ـ در همین مکان بوده است. طبقه همکف این خانه از ابتدا تجاری بوده است و در طبقه همکف این بخش، داروخانه‌ای به نام «داروخانه آلمانی» وجود داشت.
در اواخر دهه۱۳۴۰ این باغ به صورت پارکینگ مورد استفاده قرار می‌گیرد. پس از انقلاب فعالیت پارکینگ ادامه پیدا می‌کند. بخشی از مالکیت بنا نیز در دهه ۱۳۶۰ به بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی واگذار می‌شود. طبقه همکف همانند گذشته فعالیت تجاری خود را ادامه می‌دهد و طبقه دوم به صورت انبار یا مغازه اجاره داده می‌شود و در جریان این کاربری‌ها، داخل خانه تغییرات کالبدی پیدا می‌کند. قسمتی ار بنا نیز تا سال ۱۳۹۶ دفتر کار یکی از نوادگان اکبر بوده و پارکینگ نیز جزو اموال نوادگان اکبر محسوب می‌شده است.»
«خانه حسن خان اکبر» چگونه شناسایی و ثبت شد؟
اصغرنیا ـ مسؤول پرونده ثبت خانه «سردار اسعد» ـ ادامه داد: سال ۱۳۹۵، بعد از آتش‌سوزی پلاسکو دغدغه‌ای به وجود آمد که پلاسکو قرار است به چه شکلی ساخته شود، بنابراین کل محدوده را بررسی کردیم تا ارزش‌های تاریخی این منطقه را شناسایی کنیم. بنایی را یافتیم که از بر پلاسکو تا مسجد هدایت امتداد داشت، این بنا همان خانه سردار معتمد بود و با پژوهش‌هایی که انجام شد به قدمت تاریخی و ارزش این خانه پی بردیم. از این رو پرونده ثبتی آن را آماده کردیم و اسفند سال ۱۳۹۶ ثبت ملی آن با نام «خانه سردار معتمد» انجام شد.
به گفته مسؤول پرونده ثبت خانه «سردار اسعد»، قسمتی از بنا و پارکینگ هنوز در اختیار نواده اکبر بود که بعد از ثبت و ساخت دوباره پلاسکو، بنیاد مستضعفان آن را از مالک خرید. تا سال ۱۳۹۷ دو بالکن از بنا کاملا سالم بود و داخل آن دست‌نخورده باقی مانده بود، اما بعد از خرید ملک از نواده اکبر در این دو بالکن هم دخل و تصرف شد، این در حالی است که هرگونه دخل و تصرف در آثار ملی تخلف محسوب می‌شود، اما هیچ‌کس پاسخگوی این وضعیت نبود.
روایت میدانی ایسنا از وضعیت امروز «خانه حسن خان اکبر»
می‌گویند خانه حسن خان اکبر یک پلاک مانده به ساختمان پلاسکو است، اما هیچ‌یک از مغازه‌دارها درباره آن اطلاعی ندارند! در ابتدای ورود به این قسمت از خیابان جمهوری و بعد از گذر از ساختمان پلاسکو فقط انبوهی از مغازه دیده می‌شود که هر کدام بازسازی شده و سر و شکل امروزی پیدا کرده‌اند و ظاهرشان از وجود خانه‌ای تاریخی گواه نمی‌دهد، اما همین که چشم به بالای مغازه‌ها بیندازید، خانه‌ای با نمای آجری و تزئینات قاجاری دیده می‌شود که تا چندین پلاک پایین‌تر ادامه دارد، البته ظاهر خانه در بخشی‌هایی تفاوت پیدا کرده و نمای آجری در قسمت‌هایی شکل دیگری گرفته است.
یکی از ورودی‌های خانه در مغازه کمربند فروشی قرار گرفته است که اجازه ورود نمی‌دهد و می‌گویند که در طبقه بالا خبری نیست و انبار مغازه‌هاست. ورودی دیگر این خانه در مغازه‌ای که برند پوشاک شده، قرار گرفته است که کالبد داخلی ساختمان قاجاری را کاملا تغییر داده و قسمت مسکونی بنا هم جزوی از مغازه شده است.
در این بخش مشاهده می‌شود که بالکن بنا کاملا حذف شده است.
در حال حاضر، دسترسی به طبقه دوم خانه سردار معتمد از سمت مغازه‌ها مسدود شده و راهی برای دیدن و بررسی وضعیت آن وجود ندارد، اما آنچه هویداست آن است که این بنای ثبت شده وضعیت خوبی ندارد و بخش زیادی از هویت تاریخی آن، بر اثر تغییر پی در پی مالکیت‌ها و بازسازی‌های پرحجم مغازه‌دارها از بین رفته است و متولی میراث فرهنگی در تهران و مالکان کنونی با وجود ثبت این بنا، به حفاظت از آن توجهی ندارند.
انتهای پیام