نشست تخصصی نشست تخصصی بهره‌وری آب در دشت قزوین با عنوان «فرصت‌ها و چالش‌های راه‌اندازی بازار رسمی آب» سه‌شنبه ۲۵ بهمن ماه ۱۴۰۱ به همت جهاد دانشگاهی، شرکت آب منطقه‌ای استان قزوین در سالن اجتماعات بوستان دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) برگزار شد.
در این پنل تخصصی حامد مازندرانی زاده؛ عضو هیئت علمی گروه مهندسی آب دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره)، محمد محجوب؛ مدیر پروژه بازار آب در قزوین، سروش طالبی؛ پژوهشگر اندیشکده تدبیرآب ایران، محسن طراوت؛ مشاور مدیرعامل شرکت رهروان سپهر اندیشه و مسئولین کشوری و استانی، اساتید دانشگاهی، پژوهشگران، دانشجویان و صاحبنظران به بیان ایده‌ها، طرح‌ها و انتقادات خود از چالش‌های موجود درخصوص راه‌اندازی بازار آب استان قزوین پرداختند.
مأموریت نخبگان در حل مسائل آب قزوین
فرشاد پیله‌چی، رئیس جهاد دانشگاهی استان قزوین در این نشست اظهار کرد: جهاددانشگاهی قزوین به عنوان یک نهاد علمی و پیش‌رو علاوه‌بر رسالت‌های تخصصی خود، وظیفه‌ای در قبال ارتباط و تعامل دانش با صنعت دارد.
وی ادامه داد: در این راستا و نیز مردمی‌سازی پروژه‌های دولت سیزدهم، استاندار قزوین برای حل مسائل پیش‌روی قزوین با تأکید بر راه‌اندازی یک اندیشکده حکمرانی و اجماع نخبگانی در سطح استان مأموریتی بر دوش جهاد دانشگاهی گذاشته است.
این مسئول افزود: تأسیس اندیشکده حکمرانی در استان نیازمند زیرساخت‌های مهمی است، که افزایش سطح اندیشه‌ورزی یکی از آن‌ها است. در این راستا تلاش شد تا برای شروع کار یکی از دغدغه‌های اصلی استان که جزو نظام مسائل استان محسوب می‌شود، مورد پژوهش این اندیشکده قرار گیرد.
وی با بیان اینکه موضوع آب یکی از مهمترین مسائل استان است؛ اظهار کرد: بر اساس نیاز استان در حال و آینده، اولین سلسله مراتب موضوعی که قرار شد در اندیشکده بدان توجه شود، موضوع آب بود و از ابتدای تابستان سال جاری تاکنون، اقدامات و سلسله نشست‌های تخصصی ویژه‌ای در این راستا صورت گرفته است. بازار آب نیز یکی از موضوعاتی است که ذیل این اندیشکده مورد اولویت قرار گرفته است.
پیله‌چی ادامه داد: خوشبختانه طی این مدت توانسته‌ایم، به تبیین این موضوع در حد وسع و توان خود بپردازیم. البته بازار آب یک موضوع چندوجهی است و ابعاد اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی آن را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد و چند وجهی بودن آن اهمیت بازار آب را دوچندان می‌کند.
رئیس جهاددانشگاهی در پایان گفت: امیدواریم با اجماع نخبگان و به واسطه اندیشکده، تحقق بازار آب قزوین، منشأ خیر برای حل سایر مباحث و مسائل استان باشد.
مطالعات راه‌اندازی «بازار آب» در قزوین کافی نیست
حامد مازندرانی‌زاده، عضو هیئت علمی دانشگاه امام خمینی (ره)، در این نشست، اظهار کرد: در پرداختن به فرصت‌ها و چالش‌های راه‌اندازی بازار رسمی آب باید وضعیت حال حاضر کشاورزی و کشاورزان و آبخوان استان، بازار و ضرورت شکل‌گیری آن را بررسی کنیم.
وی با بیان اینکه وضعیت حال حاضر کشاورزی شرایط «باخت باخت» است، گفت: شرایط اسفباری است که هم منابع آب و هم سفره‌های زیر زمینی به سرعت خالی می‌شود اما در قبال پرداخت این هزینه سنگین و جبران‌ناپذیر نه شغلی ایجاد می‌شود و نه در پی آن ثروتی تولید می‌شود و در نتیجه عملکرد امروز ما را با جامعه کشاورزانی مواجه کرده که فقیر شدند و کاری جز کشاورزی از دستشان برنمی‌آید.
عضو هیئت علمی گروه مهندسی آب دانشگاه بین‌المللی امام‌خمینی (ره) ادامه داد: متأسفانه کشاورزی شغلی آبا و اجدادی است و کشاورزان این رویه ناتوانی را به نسل بعدی خود هم منتقل می‌کنند و نسل بعدی هم اگر کشاورزی نکنند کار و مهارت دیگری برای پیشبرد زندگی خود و امرار معاش نخواهند داشت. به این ترتیب برای عبور از وضعیت فعلی کشاورزی نیاز به ایجاد تغییرات جدی احساس می‌شود تا بتوان در برابر مصرف سالانه ۵ میلیارد متر مکعب آب، بهره‌وری را بالا برد و به تولید ثروت رسید.
وی اظهار کرد: راه‌اندازی بازار آب موضوعی قدیمی است و طرح امروز نیست و نوآوری در پی ندارد، ما باید از تمام فلسفه قدیمی بازار آب برای نجات آب در شرایط فعلی بهره‌برداری کنیم. تجربه بزرگ در این زمینه پیمان تجارت جهانی است که هر کسی در هر زمینهای «مزیت نسبی» دارد در آن حرفه مشغول کار شود و اینگونه هر کسی در دنیا جای خود را پیدا کرد و تولید ساعت به سوئیس و تولید خودرو به آلمان سپرده شد تا هر کشوری با توانمندی و مهارت خود ایجاد اشتغال و خلق پول کرده باشد، در اشل کوچکتر استان قزوین هم باید مزیت کشاورزی و صنعت و حرفه خود را بیابد تا تلاش و هزینه‌اش به تولید سرمایه و ثروت منجر شود.
این استاد دانشگاه در ادامه خاطرنشان کرد: هرجا سراغ بازار رفتیم ضرر نکردیم، همه چیز در بازار چوب خورده و تعیین قیمت شده و در هنگام مصرف ارزش پیدا می‌کند و صرفه‌جویی به‌طور خودکار ایجاد می‌شود چون پول برای خرید آن صرف شده است.
وی تصریح کرد: تاکنون مطالعاتی که در زمینه راه‌اندازی باز آب در استان قزوین صورت گرفته چندان قابل توجه نیست. تجربه‌ای در رابطه با توسعه شبکه فاضلاب شهری وجود دارد که اگر چه انجام آن ضروری بود اما منجر به فرونشست زمین شد؛ یعنی کار خوبی بود اما عوارضی با خود به همراه داشت.
این عضو هیئت علمی گروه مهندسی آب دانشگاه بین‌المللی امام‌خمینی (ره) خاطرنشان کرد: ضروری است به موازات انجام مراحل قانونی راه‌اندازی بازار آب؛ مطالعاتی پایاپای صورت گیرد که اثربخشی اجرای بازار را افزایش داد و باید شاخص‌های بومی برای بازاری که در کشورهای مختلف دنیا انجام شده ایجاد کنیم، چون بازار آب بازاری پویاست و به مطالعات مستمر و به‌روزی نیاز دارد.
«بازار آب» خواف تجربه ارزشمندی است
محسن طراوت، مدیر پروژه بازار آب خواف، نیز در این جلسه اظهار کرد: شرکت آب منطقه‌ای سلایقی در مدیریت آب داشته که بانک حقوق آب، با کد بهره‌برداران و شفاف‌سازی میزان خلق آب جدید، چاه جدید و دستکاری پروانه‌ها خیلی از اختیارات شرکت آب منطقه‌ای را محدود خواهد کرد.
وی با اشاره به تجربه موفق اجرای «بازار آب» در خواف، توضیح داد: در تجربه ایجاد بازار آب در خواف ۲۵۰ کشاورز وارد بازار شدند و ۷۷۰ هزار متر مکعب آب خرید و فروش و ۱۲۰ هزار متر مکعب آب هم به نفع آبخوان ذخیره شد که از این جابه‌جایی بیش از پنج میلیارد تومان به کشاورزان رسید.
مشاور مدیرعامل شرکت رهروان سپهراندیشه در تشریح شرایط پروژه بازار آب در خواف عنوان کرد: شهرستان خواف در جنوب خراسان رضوی و در یکی از خشک‌ترین نقاط کشور قرار دارد. بارندگی کمتر از ۱۰۰ میلی‌متر در سال، تبخیر چهار هزار میلی‌متری و بادهای وحشتناک از ویژگی‌های شهرستان خواف است.
وی افزود: منطقه خواف به عسلویه شرق کشور معروف است که خط انتقال برق، راه آهن و برنامه‌ریزی برای فرودگاه این منطقه را متحول کرده است. بزرگترین چالش منطقه محدودیت شدید منابع آبی است. صنعت کار خود را آغاز کرده و سالانه به ۱۷ میلیون متر مکعب آب نیاز دارد که باید از همان منابع محدود چاه‌های منطقه برای تأمین آب فعالیت‌های خود استفاده کند؛ که در پی این نیاز چندین چاه آب کشاورزی خریداری کرده و بیش از حد مجاز از آن برداشت می‌کند که این موضوع هم به ضرر سفره و هم به ضرر کشاورزان منطقه است. اما طبیعتاً منطقه با مشخصات اجتماعی و اقتصادی کمک حال صنعت نخواهد بود.
طراوت ادامه داد: مردم جمع شدند گروه‌های اجتماعی مختلفی در فضای مجازی با این شعار که «ما حاضریم خون بدهیم اما دیگر قطره‌ای آب به صنعت ندهیم» ایجاد کردند. روزی که تیم‌های اجتماعی ما وارد منطقه شدند ادبیات غالب محلی این بود که ما خون می‌دهیم آب نمی‌دهیم. صنعت وارد شد و مزرعه‌های معروف به دشت مروارید را خریداری کرد، سیستم الگوی‌کشت اصلاح شد تا آب صرفه‌جویی شده را به صنعت خودش منتقل کند. اما فکر می‌کنم پنج سال است که موفق نشده حتی یک قطره آب به صنعت منتقل کند.
این پژوهشگر خاطرنشان کرد: ما انتظار داشتیم که در سال اول ۵۰۰ هزار مترمکعب آب در بازار جابه‌جا شود که خوشبختانه این میزان به یک میلیون مترمکعب رسید و پیش‌بینی ما برای سال آینده ۲ میلیون متر مکعب است و با اصلاحاتی هم که در شیوه‌نامه‌ها انجام شده این پیش‌بینی محقق خواهد شد.
طراوت گفت: آمار دقیقی داریم که در این نظام‌مندی آب تا چه حد صرفه‌جویی صورت گرفته و همه افتخار ما از تجربه بازار آب در خواف، اعتماد و مشارکت بهره‌برداران در سیستم بازار آب است که همه به دنبال مصرف آب کمتر و تولید محصول بهتر و بیشتر هستند.
لزوم بازنگری در بازتخصیص آب در «بازار آب»
سروش طالبی، پژوهشگر اندیشکده بازار آب ایران، در ادامه این نشست اظهار کرد: آنچه این‌روزها تحت عنوان کمبود آب مطرح می‌شود، این است که توسعه‌های شهری و صنعتی و اقتصادی بیش از میزان و ظرفیت آب موجود است.
وی ادامه داد: متأسفانه علاوه‌بر آگاهی از کمبود آب، هر روزه شاهد تقاضا برای بهره‌برداری هرچه بیشتر از منابع آبی هستیم و در واقع موضوع بازتخصیص آب، در اینجا مطرح شده است.
این پژوهشگر حوزه آب، عنوان کرد: بازتخصیص آب، به بهانه توسعه، جامعه را دچار آسیب کرده است که کاهش میزان آب سفره‌های زیرزمینی و پایین رفتن تراز آبخوان، خشک شدن چاه‌ها و قنات‌های پایین دستی دشت و همچنین افزایش شوری آب ازجمله این آسیب‌ها است.
وی بیان کرد: بازتخصیص آب به سنت قدیمی، نیازمند تغییر است و معتقدیم راه‌اندازی بازار آب در مقابل هجمه‌ها و تقاضاهای جدید، می‌تواند به بازتخصیص سنتی شکلی نو و جدید دهد. ضمن اینکه تعامل و خرید و فروش آب در بازار پیش‌فرض‌های متعددی دارد که مهمترین آن توجیه اقتصادی است.
وی تصریح کرد: جنبه‌های اقتصادی بازار آب باید به صورت اساسی مورد ارزیابی قرار گیرد چراکه بسیاری از مباحث اقتصادی آن تنها جنبه تئوریک دارد و در عمل موفق نخواهد بود.
این کارشناس حوزه آب ادامه داد: گفته می‌شود، بازار آب در صرفه‌جویی آب اثر دارد، در حالی که موضوعات متعددی باید مورد کنکاش قرار گیرد. به عنوان مثال اگر در حوزه کشاورزی با ۱۰۰ لیتر آبیاری صورت گرفته، درصدی از این آب به سطح زمین نفوذ می‌کند و به آبخوان باز می‌گردد که ناخودآگاه یک صرفه‌جویی شکل گرفته است. بنابراین باید دید که بازار آب تاچه اندازه می‌تواند، در صرفه هرچه بیشتر آب اثر بگذارد.
انتقادات به راه‌اندازی «بازار آب» در قزوین
وی تصریح کرد: این خطر وجود دارد که تحت عنوان صرفه‌جویی، آبی که به چرخه طبیعت باز می‌گردد؛ از بین برود. من معتقد نیستم که بازارهای مختلف بتواند مزایای خاصی به همراه داشته باشد، به خصوص بازارآب زیرا تجربه کشورهای دیگر نشان داده که آسیب‌های آن بیش از مزایای و فواید آن است.
وی عنوان کرد: اندازه‌گیری آب بسیار پیچیده است و طبیعتاً راه‌اندازی بازار در هر موضوعی نیازمند اندازه‌گیری آن است. کنتورهای آب در صورت هوشمند بودن نهایتاً می‌توانند میزان آب آبخوان را اندازه‌گیری کنند. اما آنچه اهمیت‌بیشتری دارد نه میزان آب خارج شده از آبخوان، بلکه میزان آب خارج شده از چرخه طبیعت است.
این کارشناس گفت: عدم توازن اطلاعات طرفین معاملات آب، عنصری بر شکست بازار آب در سایر کشورها بود، به‌عنوان مثال فردی که قصد دارد چاه خود را به فروش برساند، نمی‌داند چاهش چه اندازه و تا چه زمان آب دارد و خریدار نیز این اطلاعات را ندارد.
وی در بخش دیگر صحبت‌های خود، به عدم ارزیابی آب اشاره کرد و گفت: حرکت آب در روی سطح و زیر آب متفاوت است و این رفتارها ممکن است ارزیابی رفتار آب و آبخوان را متأثر کند. آب سنگین است و یکی از چالش‌های آن این است که نمی‌توان آب را به راحتی به سایر استان‌ها حمل کرد. از طرفی آب ارزش زیست محیطی بی‌شماری دارد. به عنوان مثال تخلیه آبخوان شهر قزوین با سایر مناطق یا زمین کشاورزی متفاوت است.
وی ادامه داد: بازار آب در هیچ نقطه دنیا در کاهش مصرف، کمک‌رسانی نکرده است. بازار آب به دنبال آن است که از اقتصادی شدن دفاع کند اما این موضوع در واقعیت فاصله‌های بسیاری از استانداردها دارد.
طالبی با بیان اینکه کشاورز ارزش آب را می‌فهمد عنوان کرد: این باور غلط است که امروزه در ارزش آب کوتاهی رخ داده است و با بازار آب می‌توان به آب ارزش بخشید. حقوق آب موضوعی بسیار پیچیده است و موارد مختلفی بر روی آن تأثیرگذار است و تمام حقوق آب آن مواردی نیست که در پروانه آن ثبت شده است.
طالبی در پایان اظهارات خود بیان کرد: انتظار داریم بتوانیم در موضوع آب به تعادل آبی که در دشت قزوین برقرار است، اضافه کنیم. بازار آب وقتی شکل می‌گیرد که حقوق آب محترم شمرده شود و پیشنهاد می‌کنم اگر می‌خواهیم بازار آب داشته باشیم در سیاست‌های دستگاه‌های دولتی تجدید نظر کنیم. یعنی عملکرد دستگاه‌های زیرمجموعه وزارت نیرو در خصوص آب در تابستان و اوج پیک مصرف شهروندان سبب خشک شدن چاه‌های آب کشاورزان نشود.
مزایای راه‌اندازی «بازار آب»
محمد محجوب، مدیر پروژه اجرایی بازار آب قزوین نیز در این نشست تخصصی اظهار کرد: در نظام حکمرانی در موضوع آب نیازمند تغییر نگرش از جنس تشریک مساعی هستیم که پیشتر در موضوع آب دیده نشده بود.
این مسئول بیان کرد: همه می‌دانیم که در حوزه آب دچار کمبودیم و در وزارت نیرو می‌گوییم مصارف با موجودی آب نمی‌خواند و بهره‌برداران زودتر از دیگران به این نتیجه رسیده‌اند که بزرگترین عامل محدود کننده تولید آب است و نبرد برای سهم بیشتر هم آغاز شده است.
وی ادامه داد: بسیاری از افرادی که مصرف‌کننده اصلی آب محسوب می‌شوند در مدیریت آب مداخله‌ای ندارند، ما به همه به خصوص کشاورزان می‌گوییم که در مصرف آب صرفه‌جویی کنند ولی چرا صرفه‌جویی نمی‌کنند؟ به این علت که بهره‌بردار می‌بیند تفاوتی بین صرفه‌جو و فردی که این اقدامات را انجام نمی‌دهد وجود ندارد، همه برنامه‌های ما امری است و هرگز نگفته‌ایم تشویقی برای فردی که صرفه‌جویی می‌کند وجود دارد.
این کارشناس مسائل آب تصریح کرد: ما به این حلقه مفقوده به عنوان محور اصلی بازار آب نگاه می‌کنیم و یکی از مهمترین مزایای بازار آب این است که به منافع صرفه‌جوها توجه شده است.
وی با تشریح وضعیت استان قزوین بیان کرد: در قزوین زمینهای مرغوبی وجود دارد اما مهمترین عامل محدود کننده توسعه صنعتی و کشاورزی، آب است، ما منابع آبی جدید نداریم ولی برای توسعه به بهره‌برداری از آب حاصل از صرفه‌جویی می اندیشیم و امیدواریم این اتفاق بیفتد.
این مسئول توضیح داد: یکی از بهترین مناطق کشاورزی استان قزوین توسط شرکت‌های صنعتی مورد بهره‌برداری قرار گرفته و ما تمام تلاش خود را به کار می‌بریم که این توسعه نامتوازن را مدیریت کنیم و صنعت را از آبخوان دور کنیم.
مدیر پروژه اجرایی بازار سهم آب قزوین تبیین کرد: بازار آب در نقاط مختلف جهان، کشور و استان وجود دارد و سامان‌دهی و آوردن در چهارچوب، برنامه اصلی ماست، در این بازار سهم آب خرید و فروش می‌شود و این به معنی تخصیص جدید و یا تأمین آب پایدار نیست.
وی یادآور شد: در برنامه و طرح پیش روی ما سرمایه‌گذاران به عدم پایداری آب انتقاد می‌کنند ولی باید گفت هر سرمایه‌گذاری سود و زیان دارد، آب انفال است و کسی نمی‌تواند آن را بفروشد بلکه تنها پروانه بهره‌برداری به هر منظوری که لازم است صادر می‌شود و باید در ازای آب به جامعه چیزی بدهد لذا اینکه فرد تولیدی نکند و آب را در بازار بیاورد ممکن نیست.
وی تصریح کرد: هر فردی که می‌خواهد در بازار شرکت کند باید کنتور هوشمند دارای صحت کالیبراسیون، ثبت صحت عملکرد و قطع‌کننده داشته باشد و در پاسخ به این سوال که آیا این مسئله امری هزینه‌بر است باید گفت بله چون ورود به بازار به هر صورت نیازمند یک سری امکانات است. این بازار حالتی از بورس دارد و قرار نیست سودی برای آب منطقه‌ای داشته باشد.
وی گفت: هر قدر که در توانمان باشد از حوزه آبخوان دفاع می‌کنیم ضمن اینکه هر آنچه برنامه‌ریزی شده به صورت پایلوت است و نظر قطعی روی موفقیت یا شکست خوردن آن نداریم و باید تجربه کسب کنیم، بدیهی است که نکات مثبت و منفی طرح در ادامه مشخص خواهد شد.
امنیت آب مقدم بر امنیت غذایی است
محجوب در پاسخ به سوالات طرح شده در این نشست درخصوص راه‌اندازی بازار آب در استان قزوین بیان کرد: پایلوت را کوچک در نظر گرفتیم چون عوامل و عناصر موثر در پیشبرد بازار بسیار متعدد است و باید عدد کوچکی را در نظر گرفت تا عوامل ناشناخته را در مرحله اجرای بازار شناسایی کرده و مشکلات اولیه را حل کنیم و سپس طرح را در گستره بزرگتری به مرحله اجرا درآوریم.
مدیر پروژه اجرای بازار آب ادامه داد: اینگونه نیست که الگویی وجود نداشته باشد بلکه مسئله میزان اجرایی شدن و موارد قانونی و اهرم‌های اجرایی شدن و نشدن خرید و فروش در بازار عرفی رایج بین کشاورزان است.
وی بیان کرد: برخی اطلاعات ما در رابطه با راه‌اندازی بازار آب تخمینی است که می‌تواند به واقعیت‌ها نزدیک یا دور باشد ولی معتقدیم باید داده‌ها را در این زمینه تکمیل کرد و در این میان تعامل دستگاه‌های مختلف می‌تواند به تولید داده‌های بیشتری منتج شود.
این مسئول در رابطه با نحوه کنترل عملکرد و تعهد کشاورزان در مورد الگوی کشت، تشریح کرد: در مورد کشاورزانی که برای فروش آب به بازار مراجعه می‌کنند استعلام می‌شود که آیا متناسب با زمین و آب و الگوی کشت توانسته‌اند به تعهدات خود عمل کنند یا خیر در صورت عملکرد منفی، اجازه فروش آب مازاد نیاز خود را در بازار نخواهند داشت.
مدیر پروژه اجرای بازار آب خاطرنشان کرد: امنیت آب مقدم بر امنیت غذایی است و باید برای کنترل مصرف نظام اجتماعی مبتنی بر ریش‌سفیدی را وارد کار کنیم.
وی در پاسخ به انتقاداتی که به این پروژه وارد می‌شود، اظهار کرد: بدون شک در هر حوزه‌ای کم و کاستی وجود دارد اما باید از سیاه‌نمایی در مورد متولیان امور آب و کشاورزی و القای عدم مسئولیت‌پذیری آن‌ها بپرهیزیم، متأسفانه ما امروز به یک نارضایتی عمومی دچاریم و آن را به تمامی حوزه‌ها تسری می‌دهیم.
محجوب در پایان گفت: بازار همواره برای مدیریت جامعه مفید بوده اما بازارها باید پویا باشند ضمن اینکه توجه شود تا زمانی‌که بهره‌بردار در منافع طرحی سهیم نباشد حاضر به مشارکت نخواهد بود.
انتهای پیام