دکتر مختار جلالی، عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس و رئیس انجمن ژنتیک ایران در گفت‌وگو با ایسنا، با بیان اینکه در مدت حدود ۸ سال نماینده انجمن‌های علمی در شورای ملی ایمنی زیستی بودم، گفت: در این شورا بر اساس قانون، "کارتاهنا" که یک سند بین‌المللی به شمار می‌رود، در سال ۸۲ به تصویب مجلس رسید و بر اساس آن قانون ایمنی زیستی تدوین و در مرداد ماه سال ۸۸ به تصویب مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان رسید و پس از آن قانون ابلاع شد.
وی اظهار کرد: بر اساس قانون ایمنی زیستی قرار بود که در مدت ۶ ماه آیین‌نامه اجرایی این قانون تدوین شود و به تصویب شورای ملی ایمنی زیستی برسد. ولی تدوین این آیین‌نامه چندین سال به طول انجامید و در نهایت این آیین‌نامه با حضور اعضای شورای ملی ایمنی زیستی متشکل از معاون اول رییس‌جمهور به عنوان رییس، رییس سازمان محیط زیست به عنوان دبیر این شورا و همچنین با حضور وزرای علوم، تحقیقات و فناوری، بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، جهاد کشاورزی، دو نماینده از مجلس شورای اسلامی، نماینده انجمن‌های علمی -که من به نمایندگی از سوی انجمن‌های علمی حضور داشتم- و همچنین نماینده‌ای از سوی اعضای هیات علمی دانشگاه‌ها (آقای دکتر مدرسی) به تصویب رسید و در نهایت ابلاغ شد.
جلالی، قانون ایمنی زیستی مصوب را یک قانون نسبتاً مترقی و پیشرفته در حوزه بیوتکنولوژی دانست و یادآور شد: این قانون که با همکاری انجمن‌های علمی تخصصی پژوهشگاه‌های ذیربط و دانشگاه‌ها تدوین شده بود، به درستی منافع ملی را پیش‌بینی کرده بود، ولی واقعیت این بود که اراده‌ای برای اجرای آن در کشور نبود. این عدم اراده اجرایی کردن قانون، بیشتر به دلیل وجود منافع شخصی افراد که احتمالا واردکنندگان بودند و اختلاف سلیقه‌های فردی بوده که منافع ملی را قربانی کردند.
این عضو سابق شورای ایمنی زیستی با بیان اینکه هدف برخی در این حوزه بیشتر واردات محصولات بیوتکنولوژی در حوزه کشاورزی بوده است، خاطر نشان کرد: سال‌هایی بوده که در حدود ۵ میلیارد دلار محصولات تراریخته وارد کشور می‌شد که این اقلام شامل "سویا"، "کلزا" و "ذرت" بوده است، ولی با کمال تاسف اراده جدی برای بهره‌برداری از دانش تولیدی فرزندانمان در داخل کشور نبود.
جلالی با تاکید بر اینکه در قانون ایمنی زیستی مصوب، بیشتر توجه به تولید داخل بوده است، اضافه کرد: این قانون بر این موضوع تاکید دارد که از دانش فنی تولید شده از سوی فناوران کشور استفاده شود و بر اجرای این قانون چندین بار در شورای ایمنی زیستی تاکید شد. یادم می‌آید که در یکی از جلسات، رییس جلسه که معاون اول وقت رییس‌جمهور بودند، تاکید کرد که طبق مصوبه شورا در سال آینده پنبه تراریخت کشت شود تا میهن عزیزمان بتواند از مزایای این تکنولوژی بهره‌برداری کند.
وی ادامه داد: این در حالی است که پاکستان، همسایه شرقی ایران پنبه تراریخت را کشت می‌کند و منافع زیادی از آن حاصل شده است، به گونه‌ای که کشت پنبه تراریخت از سطح مزرعه تا برداشت پنبه، پنبه پاک کنی، ریسندگی، رنگرزی، بافندگی و همچنین تولید لباس تا مغازه، زنجیری از اشتغال را ایجاد می‌کند، ضمن آنکه نباید از استفاده دانه و کنجاله آن برای دامداری و تولید روغن برای انسان غفلت شود.
تهیه پیش‌نویس جدید برای ایمنی زیستی کشور
این استاد حوزه بیوتکنولوژی، افزود: ولی از آنجایی که اراده‌ای نبود و کارشکنی نیز صورت گرفت، مجوز کشت پنبه تراریخته صادر نشد، ولی اخیرا شنیده شد که پیش‌نویس جدیدی در حوزه ایمنی زیستی تهیه شده است.
وی اضافه کرد: بهانه تدوین این پیش‌نویس این است که اعلام شد چرا قانون ایمنی زیستی قبلی اجرایی نشده و این سؤالی است که مسؤولان باید به آن پاسخ دهند که هیچ اراده‌ای بر اجرای آن نبوده است. آیا بهتر نبود ایرادات قانون اجرا شده، مشخص و اعلام می‌شد؟ به نظر من ایراد بیشتر به نگاه و دیدگاه مجریان بر می‌گردد، نه به قانون ایمنی زیستی.
جلالی با تاکید بر اینکه این طبیعی است که هر قانونی در گذر زمان نیاز به بازنگری دارد، خاطر نشان کرد: ولی این دلیلی نیست که یک قانون به طور کلی کنار گذاشته شود و قانون جدیدی مجددا تدوین شود. لازم به ذکر است که متاسفانه بجای اجرای درست قانون، هر گروه، جناح یا سلیقه‌ای که سرکار می‌آید سعی می‌کند قوانین، برنامه‌ها و پروژه‌های قبلی را کنار بزند و طرحی نو دراندازد. این قبیل رویکردها تاکنون آسیب‌های جدی زیادی به کشور وارد کرده که متاسفانه نتایج ناگوار این گونه نگاه‌ها و دیدگاه‌ها در بخش‌های مختلف به‌ویژه اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و ... نه تنها به منافع ملی بلکه به مردم هزینه‌های سنگینی تحمیل کرده است. چرا؟!.
وی گفت: پیش‌نویس جدید تهیه شده مایه تعجب بسیاری از محققان و متخصصان این حوزه شده است، چون هیچ طرحی به این خوبی نمی‌توانست جلوی توسعه تکنولوژی زیستی و فناوری‌های نوین را در کلیه حوزه‌های علوم زیستی کشور سد کند!
تلاش برای اصلاح پیش‌نویس قانون
رئیس انجمن ژنتیک با اشاره به تلاش‌های انجام شده برای اصلاح پیش‌نویس ایمنی زیستی کشور، خاطر نشان کرد: برای این منظور چندین جلسه در اتحادیه انجمن‌های علوم زیستی متشکل از چندین رییس انجمن علمی از جمله انجمن بیوتکنولوژی، انجمن ژنتیک، ایمنی زیستی... و با حضور نماینده‌ای از پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و نماینده انجمن‌های علمی تخصصی برگزار شده است.
وی ادامه داد: در این جلسات صحبت‌های زیادی شد و در نهایت اعلام شد که این پیش‌نویس قابل اصلاح نیست و تنها برای جلوگیری از توسعه علمی کشور در زمینه‌های علوم زیستی و قفل کردن تولید داخل و با نگاه حمایت از واردات محصولات تراریخته نوشته شده است و نه بر اساس منافع ملی کشورمان ایران.
جلالی یادآور شد: در مجموع اعلام می‌کنم که قوانین و مقررات می‌توانند برای توسعه یک فناوری، راهگشا باشند کما اینکه در حوزه بیوتکنولوژی پزشکی موفقیت‌های خوبی داشتیم و موفق شدیم که داروهای تولید داخل را صادر کنیم و به آنها افتخار می‌کنیم.
این محقق نمونه دیگری از موفقیت محققان در حوزه بیوتکنولوژی را در زمینه تولید واکسن در زمان شیوع ویروس کووید-۱۹ دانست و گفت: این فناوری مبتنی بر بیوتکنولوژی است و اگر بموقع استفاده نمی‌شد، میلیاردها انسان جان خود را از دست می‌دادند و خیلی بیشتر، همنوعان را از دست می‌دادیم و کشور ما نیز دچار آسیب‌های جدی بیشتری می‌شد، ولی کشور توانست از این پیچ خطرناک با خسارت جانی کمتری عبور کند، اما اگر این پیش‌نویس در آن زمان قانون بود، هرگز نمی‌توانستیم واکسن تولید کنیم.
جلالی با تاکید بر اینکه با پیش‌نویس تهیه شده، منافع ملی در خطر است، یادآور شد: اینکه آیندگان، درباره ما چه قضاوتی خواهند کرد، بستگی به عملکرد کنونی ما دارد. احتمال خطر همواره وجود دارد، همانطور که وقتی الکتریسته کشف شد و انرژی هسته‌ای توسعه یافت، خطراتی داشته و هم‌اکنون نیز این خطرات موجود است، ولی لازم است قوانین درست بر اساس حفظ منافع ملی وضع شود و از خطرات احتمالی آن جلوگیری کرد، همانگونه که انرژی هسته‌ای در حوزه‌هایی چون زمینه‌های درمانی و تامین انرژی کاربرد دارد، می‌توانیم از مزایای آنها نیز بهره برداری و از خطرات آن جلوگیری کنیم.
وی تاکید کرد: برای توسعه بیوتکنولوژی نیاز است تا بر اساس رویکردهای واقع‌بینانه، منافع ملی و دانش بومی و شرایط حاکم بر کشور، قوانین و آیین‌نامه‌هایی را تدوین کنیم تا علاوه بر جلوگیری از خطرات احتمالی، تسهیل‌گر توسعه فناوری باشد، نه تصدیع کننده تکنولوژی.
مانع تراشی با تدوین یک پیش‌نویس
رئیس انجمن ژنتیک در پاسخ به این سؤال که در کدام یک از بندهای این پیش‌نویس برای توسعه بیوتکنولوژی در کشور مانع‌تراشی شده است، گفت: پیش‌نویس جدید توسط مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی تدوین شده و فردی که مسؤول تدوین این پیش نویس بود و در جلسه اتحادیه انجمن‌های علمی نیز حضور داشت، ادعا داشت که برای تدوین این پیش‌نویس ۲ سال زمان گذاشتند و این سؤال مطرح می‌شود که این چه تدوین قانونی است که نه هیچ یک از واحدهای مرتبط با آن چون پژوهشگاه ملی زیست فناوری، پژوهشگاه بیوتکنولوژی کشاورزی و انجمن‌های علمی و نه متخصصان در تنظیم و تدوین این پیش‌نویس دخالت نداشته‌اند. اکثر بندهای آن مشکل جدی دارند.
وی خاطر نشان کرد: در این پیش‌نویس جرایم سطح ۱، ۲، ۳ و ۴ و حتی زندان و بالاتر از آن و جرم‌های بسیار سنگینی پیش‌بینی شده است و این سؤال را همواره داشته‌ام و ذهنم را آزار می‌دهد که آیا بهره‌برداری از بیوتکنولوژی خوب است یا بد؟ اگر این فناوری خوب است، اجازه نمی‌دهند همانطور که محصولات تراریخت را از خارج وارد می‌کنیم، دانش فنی تولیدی داخلی کشور هم برای استفاده سر سفره مردم بیاید.
جلالی اضافه کرد: اگر از نظر مسؤولان بهره‌برداری از بیوتکنولوژی بد است، چرا دلار می‌دهیم و در قبال آن محصولات تراریخته را به کشور وارد می‌کنیم؟ قطعا این فناوری برای کشور مفید است و نمی‌توانیم جلوی آن را بگیریم، چرا که کافی است حتی چند ماه واردات محصولاتی چون سویا و کلزا و ذرت را نداشته باشیم؛ در تامین اقلامی چون لبنیات، مرغ و تخم مرغ مشکلات جدی ایجاد می‌شود و به طور کلی امنیت غذایی که به طبع آن امنیت ملی است، به خطر خواهد افتاد. بهتر است به جای اینکه امنیت غذایی را به خارج از کشور گره بزنیم، در داخل کشور پیگیر استقرار آن باشیم.
وی حلقه اول امنیت ملی را «امنیت غذایی» دانست و خاطر نشان کرد: در حالی که دانشمندان ما توانمندی خود را به اثبات رسانده‌اند و ده‌ها گیاه تراریخت آماده رهاسازی را به تولید رسانده‌اند، ولی اینها در فریزرها و یخچال‌ها نگهداری می‌شود تا زمانی آن برسد که برای رهاسازی آنها مجوز صادر شود و یا قوه نامیه خود را از دست دهند و نابود شوند.
به گفته این محقق، بیش از دو دهه است که محصولات تراریخته توسط دانشمندان و متخصصان داخلی به مرحله تولید انبوه رسیده، ولی اجازه کاشت آنها داده نشده است تا این محصولات به دست مردم برسد، ولی این محصولات تراریخته هر ساله از طریق کشتی‌هایی در مقیاس میلیون تنی و با صرف هزینه‌های میلیارد دلاری، به کشور وارد شده است و هرگز نگران به خطر افتادن سلامت مردم نبوده‌اند! در حالی که به اعتقاد من این محصولات هیچ خطری نداشته، به این جهت که این محصولات دارای گواهی سلامت هستند و در کشورهای تولیدکننده نیز مصرف می‌شوند.
جلالی یادآور شد: بیش از ۱۰۰ کشور مصرف کننده این محصولات هستند، ضمن آنکه ده‌ها کشور بزرگ دنیا از جمله امریکا بزرگترین مصرف کننده و تولیدکننده محصولات تراریخته است و تنها این علامت سؤال همواره در ذهن من مانده است که چرا به محصول داخلی اجازه کشت داده نمی‌شود، ولی به واردات علاقه زیادی وجود دارد؟
روند ملغی‌سازی یک قانون
وی در خصوص روند ملغی شدن یک قانون مصوب با تاکید بر اینکه در قانون ایمنی زیستی تاکید شده که ملغی شدن این قانون باید در مجلس شورای اسلامی صورت گیرد، یادآور شد: از این رو این پیش‌نویس قانونی ایمنی زیستی از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس تهیه شده است تا به مجلس ارائه شود و مجلس، با تصویب این پیش‌نویس، قانون قبلی را ملغی کند.
عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس اظهار کرد: با تصویب این پیش‌نویس، اگر تاکنون کورسوی امیدی برای بهره‌برداری از ظرفیت‌های قانون ایمنی زیستی و همچنین از دانش و فناوری بیوتکنولوژی وجود داشت، با تدوین این پیش‌نویس از بین رفت! ضمن آنکه جوانان فعال در این حوزه را بیشتر ناامید خواهد کرد تا از کشور مهاجرت کنند!
نقش ستاد زیست‌فناوری در نجات بیوتکنولوژی کشور
جلالی، با اشاره به نقش محوری و کلیدی ستاد توسعه زیست فناوری در معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، گفت: در جلسه‌ای این مطالب را مطرح کردم و دکتر قانعی دبیر ستاد زیست فناوری نیز ابراز ناخشنودی از پیش‌نویس مذکور اعلام کرد که حتما از طریق مجلس پیگیری خواهد کرد و در صورتی که لازم باشد با محمدباقر قالیباف، رییس مجلس وارد مذاکره خواهد شد.
وی ادامه داد: دکتر قانعی به این مساله قائل است که پیش‌نویس تهیه شده بسیار بازدارنده و مانع شونده است.
رییس انجمن ژنتیک اظهار کرد: ولی با کمال تاسف از سوی دیگر لابی‌های بسیار قوی وجود دارد که اجازه نمی‌دهد صداهای متخصصان و ستاد زیست فناوری و انجمن‌ها و پژوهشگاه‌های مربوط به گوش مسؤولان برسد و در این زمینه فشار مسؤولان رده بالاتر و گفتمان عمومی را برای حفظ منافع ملی می‌طلبد.
آخرین وضعیت از ارسال پیش‌نویس به مجلس
عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس گفت: با توجه به انعکاس بدی که این پیش‌نویس داشته، شنیده‌ام که فعلا از ارسال آن به مجلس خودداری شده است. درست یادم است حدود ۲۰ سال قبل، رتبه‌های اول تا ۲۰ رشته علوم تجربه در آزمون سراسری، رشته دکتری پیوسته بیوتکنولوژی دانشگاه تهران را برای ادامه تحصیل انتخاب کردند، چون این رشته به اندازه کافی جذابیت داشت و امیدواری برای آینده آن بود.
وی خاطر نشان کرد: به دلیل این کج سلیقگی‌ها و بدفهمی‌ها، بیش از ۸۰ درصد از آن جوانان رتبه‌های برتر کنکور از کشور مهاجرت کردند و از آن به بعد دیگر رتبه‌های برتر حاضر نشدند وارد این رشته شوند.
این محقق تاکید کرد: دنیا در زمینه بیوتکنولوژی متمرکز شده است و افسوس می‌خوریم که هم اکنون نیز دیر شده و این قطار از ما فاصله ۱۰۰ ایستگاهی گرفته و اگر ما به موقع سوار آن نشویم، در بیوتکنولوژی هم به همان وضعیت و سرنوشتی دچار خواهیم شد که در خودروسازی به آن دچار شده‌ایم و هیچ گاه نتوانستیم با خودروسازان مطرح دنیا رقابت کنیم و این در حالی است که در فناوری‌های جدید مانند نانو و سلول‌های بنیادی سریع توانستیم جزو چند کشور برتر منطقه باشیم.
انتهای پیام