حجت‌الاسلام جعفریان در نشست علمی «ملل و نحل نگاری در تمدن اسلام و رویکردهای تازه در آن» که پنجشنبه (یکم دی‌ماه) برگزار شد، با بیان اینکه از سال ۶۹ و ۷۰ به موضوع ملل و نحل پرداخته است، اظهار کرد: پیش از آن در سال ۶۸ تاریخ تشیع را تدوین کرده و به همین مناسبت با وضع فرق آشنایی داشته و به این موضوع در حد عمومی ورود کرده بودم.
او با بیان اینکه علم ملل و نحل از قرن ۲ و ۳ آغاز شد و تا قرن ۶ و ۷ ادامه و بعداز آن افول پیدا کرد، گفت: شروع بحث‌های جدی در این حوزه از قرن ۳ و کتب و آثار اصلی این حوزه تا قرن ۶ تدوین و ساماندهی می‌شود و این علم در قرن هفتم رو به افول می‌گذارد تا عصر جدید که تحقیقات به سبک کارهای فرهنگی شروع می‌شود. درواقع علم ملل و نحل، دانشی است که تولد، اوج و کهن‌سالی دارد. این دانش، چندوجهی و بین‌رشته‌ای است که به فلسفه، کلام، حدیث، تاریخ، علوم سیاسی و جغرافیا وابسته و از آن‌ها متأثر است و حتی اگر به لحاظ سنتی نگاه کنیم، این دانش از گذشته، بین‌رشته‌ای بوده است.
نویسنده کتاب «درس‌هایی درباره فرق اسلامی» افزود: جغرافیدانی مثل محمد بن بحر رُهنی، کتاب جغرافیا را نوشته و گرایش‌های مذهبی مردم آن خطه را نیز ذکر کرد، همان مقدار که از این کتاب نقل‌شده، نشان می‌دهد که جغرافیا چقدر با علم ملل و نحل قرین است.
جعفریان تصریح کرد: در دوره جدید کتاب‌های ملل و نحل به نظریات می‌پردازند بدون توجه به شرایط اجتماعی آن‌ها، فقط گاه گریزهای جزئی به این موضوع می‌زنند، درحالی‌که زمینه‌های اجتماعی و سیاسی، تأثیر بسیاری در شکل‌گیری فرق داشته‌اند. اینکه آیا سیاست‌ها و تغییرات اجتماعی باعث فرقه‌سازی شده و یا فرقه‌ها تغییرات اجتماعی را ایجاد کردند، سؤالی است که پاسخ آن مشخص نیست و هردوی این موارد یعنی فُرَق و شرایط اجتماعی همراه هم در صورت‌بندی اجتماعی جوامع و ادیان نقش داشته‌اند.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران با بیان اینکه علمای شیعه، در ردیه‌نویسی‌ها به اطلاعات خاص و جزئی درباره تسنن دسترسی نداشته‌اند، گفت: برای مثال جاحظ در کتاب خود به ما می‌گوید که اصطلاح سفیانی برای اهل سنت مثل اصطلاح مهدویت برای ما است و اهل تسنن در دوره‌هایی منتظر ظهور سفیانی بوده‌اند. تحولات تاریخ در موضوع فُرَق و نحل بسیار مهم است. موضوع کفر و ایمان در تحولات اجتماعی به ما برای آشنایی با فرقه‌سازی‌ها کمک زیادی می‌کند، زیرا دوگانه کفر ایمان سخت‌ترین مفهوم برای فرق‌سازی در تاریخ اسلام است و زمانی دوگانه در حاشیه می‌رود که دوگانه دیگری یعنی شیعه و سنی مطرح می‌شود.
این استاد دانشگاه: افزود تحولات تاریخی بستری برای شناخت ملل و نحل فراهم می‌کند. بنیان کتاب «درس‌هایی درباره فرق اسلامی» نیز بر همین اساس گذاشته شد، اما بااین‌وجود اعتراف می‌کنم که کتاب در این مورد کامل نیست.
جعفریان با بیان اینکه جریانی به نام تجدیدنظرطلبی و شکاکیت از حدود نیم‌قرن پیش شروع‌شده که اعتماد به منابع حدیثی و سیره‌های قدیمی را مورد سؤال و نقد جدی قرار داده است، تصریح کرد: اینکه فکر کنیم مثل گذشته می‌توان متون را خواند و بررسی کرد اشتباه است. از منظر این جریان، آن متون در بسترهای خاص ایجاد شده‌اند و به‌راحتی آن را نمی‌پذیرند، به همین دلیل نسخه‌شناسی و نسخه پژوهی اهمیت بسیاری دارد. در سال‌های اخیر داده‌هایی ملل و نحل به‌هم‌ریخته و سطح درسی حوزه و دانشگاه و پژوهشگر مختلف متفاوت شده است، به همین دلیل بازسازی و بازخوانی و تفسیر متون اهمیت زیادی پیدا کرده است.
او ادامه داد: دشمنی و بی‌اعتمادی تاریخی ما نسبت به فعالیت‌های فرنگی‌ها باعث شده حاضر نباشیم متون آن‌ها را بررسی کنیم، درحالی‌که سطح معلومات و متون ما پایین و بدون توجه به تاریخ اجتماعی است.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران با بیان اینکه تعداد دانشجویان علوم قرآن و حدیث دانشگاه‌های دولتیِ ما برابر با دانشجویان فنی است، تصریح کرد: سالانه ۳۰ یا ۴۰ هزار نفر دانشجوی علوم قرآن و حدیث در دانشگاه‌ها تحصیل می‌کنند، اما خروجی‌ها در این زمینه به‌هیچ‌عنوان قابل‌قبول نیست، چراکه متونی که دانشجویان مطالعه می‌کنند مناسب نیست و به همین دلیل کتاب‌هایی که نوشته می‌شود را کسی جز خودشان نمی‌خواند. این در حالی است که آشنایی با جریان شکاکیت و تجدیدنظرطلبی بسیار مهم است و دانشجویان جدید باید متون این جریان را مطالعه کنند.
جعفریان با اشاره به اینکه بسیاری از مطالب مهم دنیا در اختیار ما نیست، گفت: بسیاری از پیشرفت‌های علم ملل و نحل به خاطر کاوش‌های نسخه‌شناسی بوده است، درحالی‌که بسیاری از نسخه‌ها در دسترس ما نیست و تعصبات مذهبی نیز باعث عدم تلاش برای یافتن آن‌ها شده است، درحالی‌که اگر می‌توانستیم چنین بستری را فراهم و به نسخه‌های اصیل و جدید دسترسی پیدا کنیم، امکان خوبی برای آشنایی بیشتر با علم ملل و فرق رسیدن به‌اعتدال در نگاه‌ها برای ما فراهم می‌شد.
نویسنده کتاب «درس‌هایی درباره فرق اسلامی» با بیان اینکه باید کلام را از علم ملل و نحل جدا کنیم، گفت: در این علم، نیم‌قرن اول قرن چهارم، غیر از نیمه دوم آن است. حتی هر نسل در علم ملل و فرق متفاوت هستند، درحالی‌که ما به این تفاوت‌های تاریخی و اجتماعی توجهی نداریم. برای مثال فقط یک مقطع از تاریخ کلام در اصفهان، جای بحث‌ها و بررسی‌های زیادی دارد، ازجمله درباره امامزاده‌ای در نزدیکی فرودگاه اصفهان، مباحث زیادی نقل شده است.
او ادامه داد: رویکردمان در زمینه تحقیقات فرق باید کار علمی و عملی باشد تا ذهن ما از حالت بسندگی به نقل‌قول‌ها در علم فرق خارج شود.
جعفریان گفت: از بین نوشته‌های فرق، بدترین نوشته‌ها در عربستان صعودی چاپ می‌شود، چراکه تعصب مذهبی آن‌ها بسیار زیاد است و همه احادیث را هم درست می‌دانند و طبق آن‌ها، فتوا می‌دهند. اما باید به‌طورکلی به چند نکته در این علم توجه کنیم؛ از جمله استفاده از نظریات اجتماعی، داشتن رویکرد تاریخی و مطالعه متون جدید.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران افزود: دانشگاه ادیان در ایران تأسیس شد، اما توفیقی نداشت، چراکه سطح آموزش، متون و پژوهش‌ها نازل است. برای تربیت دانشجویان در مقاطع مختلف، هزینه زیادی می‌شود، ولی چه افرادی را برای عرضه در مجامع بین‌المللی و در جهان داریم؟ متأسفانه سال‌هاست که با علم دشمنی می‌کنیم و آن‌طور که بایدوشاید کار علمی انجام نمی‌دهیم. یک دلیل تدوین نشدن کتاب خوب به این علت است که آزاداندیشی آن‌طور که باید وجود ندارد و یا طلاب با نسخ خطی سروکار ندارند.
انتهای پیام