محمد مداح حسینی در نشست «تحلیل محتوایی گفتمان مرتبط با زیارت در فیلم‌های شاخص رضوی» با اشاره به کاربرد زبان اظهار کرد: جامعه فقط به میانجی زبان نیاز دارد، یعنی وقتی زبان را می‌فهمید، جامعه هم برایتان قابل درک می‌شود.

وی با تأکید بر اینکه گفتمان‌ها نیز معناها را تثبیت می‌کنند و امکان فهم پدیده‌ها را برای ما ممکن می‌سازند، به بیان ۳ فرضیه و سپس اثبات آن‌ها در گفتمان زیارت پرداخت.

مداح حسینی در این خصوص گفت: در نخستین فرضیه، گفتمان زیارت معناها را بر مبنای دال‌های خودش و در تقابل با گفتمان حقوقی و گفتمان پزشکی بازتولید می‌کند. در فرضیه دوم گفتمان زیارت، هویت را بازتولید می‌کند. در فرضیه سوم نیز این گفتمان، تصادف را به استمرار تبدیل می‌کند.

وی ضمن اشاره به واژه‌هایی همچون «بُعد»، «عنصر» و «بست» ادامه داد: تمام عناصر در گفتمان بر مبنای «دال کلیدی» مفصل‌بندی می‌شوند که دال کلیدی در گفتمان زیارت، حرم مطهر است و عناصری همچون زائر، شفا، بخشش، توبه، سفر، روح، زیارت و ... حول محور آن هستند. به طور مثال در فیلم‌ها شاهد رفت و آمد مردم به حرم مطهر هستیم.

این استاد دانشگاه بیان کرد: گفتمان زیارت با دال کلیدی حرم مطهر در فیلم‌های رضوی با سفر در قطار شروع می‌شود، در واقع گفتمان زیارت، آگاهانه قطار را انتخاب می‌کند. چون در قطار حس زندگی جریان دارد و آدم‌ها فرصت گفت‌وگو با یکدیگر را دارند در حالی که این امکان در اتوبوس فراهم نمی‌شود و در هواپیما نیز فرصت محدود است.‌

وی از «بدن» و «عدالت» نیز به ترتیب به عنوان دال کلیدی در دو گفتمان پزشکی و حقوقی نام برد و ضمن برشمردن عناصر در این دو گفتمان گفت: در گفتمان زیارت تمام مفصل‌بندی‌ها طوری انجام شده که در کشمکش گفتمانی با دو گفتمان پزشکی و حقوقی است.

مداح حسینی با بیان روایت داستانی فیلم‌های شاخص رضوی همچون «شب»، «دعوت‌نامه»، «در انتظار معجزه» و «هر شب تنهایی» اظهار کرد: این فیلم‌ها با یک دعوت شروع می‌شود، البته دعوت، یک دال سیال(دالی که در گفتمان‌های مختلف، معناهای متفاوتی دارد)‌ است و در گفتمان‌ پزشکی، معنای عزم و در گفتمان حقوقی معنای احضار را دارد.

در ادامه این استاد دانشگاه در اثبات ۲ فرضیه دیگر خود گفت: در گفتمان زیارت، انسان‌ها در چارچوب این گفتمان هویت خود را تعریف می‌کنند، به طور مثال در فیلم‌ دعوت‌نامه، شاهد تغییر پوشش و گفتار شخصیت مشابه این گفتمان هستیم. 

وی با اشاره به بخش‌هایی از فیلم‌های شاخص رضوی مورد بررسی در این نشست افزود: همچنین گفتمان زیارت، تصادف‌ها را به استمرار تبدیل می‌کند. در واقع این گفتمان تلاش می‌کند تا رخدادها مستمر باشد و شخص در این مسیر حرکت کند، به عبارت دیگر اتفاق‌ها در آن تصادفی نیست.

مداح حسینی خاطرنشان کرد: گفتمان زیارت در چارچوب فیلم‌ها به ما معرفی می‌کند که حریم حرم مطهر، مقدس است. امر شفا نیز به رابطه علت و معلولی ربطی ندارد. همچنین در این گفتمان، پدر و مادر نقش مهمی دارند. از طرف دیگر گفتمان زیارت با روح و روان انسان‌ها سروکار دارد.

برخورد دنیوی با دین در فیلم‌ها

حمزه ابراهیم‌زاده، استاد مؤسسه آموزش عالی اقبال لاهوری نیز در کارگاه تخصصی بررسی «چالش‌های ایده‌پردازی دراماتیک در مقوله زیارت با نگاه به کارکرد کلیشه» عواملی چون شعارزدگی، تحمیل ایدئولوژی، اندوه مفرط، معجزه و مرزبندی واضح داوری را از عوامل عدم جذب مخاطب در برخی از فیلم‌ها با مضامین مذهبی برشمرد و اظهار کرد: مسئله ما در یک درام سینمایی، باورپذیر نبودن داستان به دلیل شعارزدگی و عدم پرداخت درست اثر است.

وی ضمن اشاره به 2 فیلم شاخص رضوی «شب» و «هر شب تنهایی» گفت: ایده و محور بسیاری از فیلم‌های رضوی، شفا گرفتن، مسائل مالی و ازدواج است، در واقع در این‌گونه فیلم‌ها یک برخورد دنیوی با دین شده است.

ابراهیم‌زاده افزود: ریشه این امر در گفتمان درون دینی است و نوع دینداری مطرح شده، دینداری معیشت‌اندیش است. سینما هم چون با توده مردم سروکار دارد، این نوع دینداری را در فیلم‌ها پوشش داده است. به طور مثال در مجموعه ترکی «کلید اسرار» شاهد بودیم که عاقبت اعمال آدم‌ها در دنیا به خودشان باز می‌گردد. در حالی که این موضوع برای ما باورپذیر نیست، چون برعکس آن را در جامعه می‌بینیم. 

وی بیان کرد: دینداری معیشت‌اندیش به دنبال کلیشه‌ها است و در آن به آسانی، آدم‌ها داوری می‌شوند چنان‌که آدم‌ها یا مؤمن هستند یا بی‌دین، اتفاقات خوب یا بد است.

ابراهیم‌زاده با اشاره بر اینکه آدم‌ها در فیلم‌ها به 3 دسته «فیگور»، «تیپ» و «شخصیت» تقسیم‌بندی می‌شوند، گفت: تیپ همان تصور کلیشه‌ای از یکسری آدم‌ها است، اما در برخی از فیلم‌ها به آن نیازمندیم. به طور مثال در فیلم «هفت»، مرد پیک در آخر فیلم یک تیپ است که فقط وظیفه دادن بسته را دارد.

این استاد دانشگاه تصریح کرد: کلیشه در برخی موارد دیگر نیز در فیلم‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد، به طور مثال در داستان‌های آیینی نیاز به کلیشه داریم.

وی ادامه داد: البته جنبه منفی کلیشه به فیلم‌های حوزه دفاع مقدس و حوزه دین و زیارت، ضرر رسانده است. به طور نمونه در بسیاری از فیلم‌های حوزه دفاع مقدس، شخصیت‌ها مثبت و بدون وجه ‌منفی هستند. این امر موجب شده این شخصیت‌ها برای ما فرشته‌خو به تصویر کشیده شوند که برای مخاطب باورپذیر نیست.

لزوم نگاه فیلمسازان به سوژه‌های جدید 

ابراهیم‌زاده مدعی شد: در فیلم‌های مذهبی، خطابه مهم‌تر از فنون دراماتیک است و موجب شده تا این فیلم‌ها فقط برای افراد معتقد باورپذیر باشد.

بر اساس گزارش روابط عمومی آستان قدس رضوی، وی افزود: فیلم‌سازان عرف جامعه و سلیقه سازمان‌ها را نگاه می‌کنند و از طرف دیگر گاهی تجربه زیستی لازم در این حوزه را ندارند، بنابراین دچار کلیشه و پرداختن به موضوعات تکراری می‌شوند. در حالی که سوژه‌های جذاب بسیاری در این حوزه همچون داستان‌های مردم در بافت اطراف حرم مطهر در مشهد وجود دارد.

انتهای پیام