آرامگاه ساروتقی اصفهان که با نام مسجد ساروتقی شناخته می‌شود، بنایی متعلق به اواخر دوره صفوی و اوایل دوره قاجار است که در فاصله بین بازار مقصودبیک و بازار حسن‌آباد در مجاورت امامزاده احمد قرار دارد. این بنا به دستور ساروتقی ملقب به اعتمادالدوله، وزیر اعظم شاه صفی و شاه عباس دوم ساخته شده است که البته پیش از پایان بنا او را به قتل رساندند، اما به دلیل محبوبیتش ساخت این بنا تا پایان ادامه پیدا کرد.
سردر با شکوه این بنا به خط رقاع آمیخته با ثلث به رنگ سفید روی زمینه آبی سیر شامل نام پادشاه «شاه عباس الموسوی الصفوی الحسینی» که سبز رنگ است و عبارت «اعتماد الدوله العلیه العالیه میرزا محمد تقی المشهور به ساروتقی» دیده می‌شود و نام خطاط آن یعنی محمدرضا امامی اصفهانی نیز در انتهای این کتیبه به چشم می‌خورد. همچنین پیش‌تر در سردر باشکوه آن دو کتیبه کاشی‌کاری معرق به عرض حدود یک متر وجود داشت که در نوسازی اخیر، تخریب شدند.
چندماه قبل بود که گذارم به چهاراره مقصود در بازار تاریخی حسن‌آباد افتاد، همان که سرای رحیمه خاتونش شهره جهان است، اما دل هنرمندانش پر غصه... مسجد ساروتقی را دیدم. خبری از کاشی‌های معرق قدیمی در طرفین در ورودی آن نبود، گچ‌های طرفین کاشی‌ها نیز برداشته شده و به زمینه آجری رسیده بود.
این بار اما یک‌بار دیگر در شهریورماه ۱۴۰۱ گذارم به بازار حسن آباد می‌افتد و مسجد ساروتقی... کاشی‌های نوسازی‌شده، جایگزین کاشی‌های قدیمی مسجد شده است!
مسجد اما بسته است، باید تا غروب صبر کنم اما حجره‌ی کنار مسجد باز بود، می‌پرسم: «از اعضای هیئت‌امنای مسجد ساروتقی کسی را می‌شناسید؟» پاسخ می‌دهد: «اون روبه‌رو، همون در زردرنگ، یه شماره تلفن روش هست. آقای قوام‌نیا خیلی ساله اینجاس، با هیئت‌امنای مسجد آشناس، از اون بپرسید.» منظورشان حجره روبه‌روی مسجد ساروتقی است. در، اما بسته است و بر تابلوی سردرش نوشته شده: «مس‌نگار نوین، علیرضا قوام نیا، ارائه‌کننده انواع ظروف قلم‌زنی مسی برنج نقره و ساخت شومینه» و البته یک شماره تلفن.
تماس می‌گیرم و از مسجد می‌پرسم و کاشی‌هایش... «علیرضا قوام‌نیا می‌گوید: کاشی‌های قدیمی دیوار مسجد یعنی سمت چپ و راست در ورودی، مرمت می‌خواست و یک مقدار ناقصی داشت، بعد گفتند این‌ها به‌صورت مرمت حالت دورنگی پیدا می‌کنند و برای همین تصمیم گرفتند که آن‌ها را نوسازی کنند. این کار را خودِ میراث انجام داد و آقای مقضی آن را مدیریت کرد و به کاشی‌ساز داد تا آن‌ها را درست کردند، البته آقای مقضی خودش هم کاشی‌ساز است. کاشی‌های قدیمی را جمع کردند و این جدیدها را کارکردند. علاوه بر این، دیوارِ چهارگوش‌های سمت راست و چپ سکوهای مسجد هم گچ بود که درباره این‌ها یک طرحی ریختند و سمت و چپ دیوارهای مسجد یعنی هشتی ورودی را هم کاشی زدند، البته این‌طور که می‌گفتند این قسمت هم قبلاً کاشی داشته است.»
صبر می‌کنم تا صحبتش تمام شود، سپس این‌طور ادامه می‌دهم:
- کاشی‌های قدیمی را چه موقع جدا کردند؟
- فکر کنم اولِ سال بود؛ قبل از عید یا اول سال.
- کاشی‌ها را کجا بردند؟
- همان موقع که ما دیدیم آن‌ها را ریختند پایین و نمی‌دانم یک مقدارش را استفاده کردند یا نکردند، اما همه‌اش را آقای مقضی در جریان است.
- ایراد کاشی‌ها چی بود؟
- تقریباً ۴۰ درصد کاشی‌ها نبود و بعضی از آن‌ها خرابی داشت و لعاب‌ها ریخته بود. حدود ۵۵ تا ۶۰ درصد کاشی‌ها بود ولی یکجا نبودند و پراکنده و پخش بودند.
- شما اطلاع دارید که کاشی‌های قدیمی متعلق به چه دوره‌ای بود؟
- من فکر می‌کنم مربوط به قاجار بودند یعنی بعد از شاه‌عباس. البته چند دوره روی ابنیه‌های تاریخی کارشده و هر دوره خدماتی انجام دادند یعنی خرابی‌هایی داشته و بازسازی کردند، ولی فکر کنم حداقل مربوط به اوایل دوره قاجار بودند.
- شما عضو هیئت‌امنای مسجد هستید؟
- بله
- سایر اعضا چه کسانی هستند؟
- یکسری عوض شدند. من حدود ۳۵ سال است که همسایه مسجد هستم و حدود ۲۰ سال است که به‌طور رسمی اسمم در امور مساجد بوده. یکسری کارهایی که انجام دادیم دسته‌جمعی بوده، اما من این سری آخری‌ها چون کاسب‌کار بودم زیاد وقت دوندگی کارهایش را نداشتم و اکثرش را حاج‌آقا افشار که امام جماعت مسجد هستند انجام دادند و هزینه‌اش را آقای دکتر مقاره عابد داده است.
- حاج‌آقا افشار رئیس هیئت‌امنای مسجد هم هستند؟
- نه من دقیقاً نمی‌دانم.
- کارهایی که در مورد کاشی‌های مسجد انجام‌شده با نظارت میراث فرهنگی بوده؟
- میراث فرهنگی نظارت داشته، ولی همه مساجد زیر نظر اوقاف هستند و اگر یکسری کارهایی داشته باشند امور مساجد هم برای آن‌ها پیگیری می‌کند.
شماره حاج‌آقا اسماعیل افشار، امام جماعت مسجد ساروتقی و از اعضای هیئت‌امنای این مسجد را از آقای قوام‌نیا می‌گیرم و...
- حاج‌آقا کاشی‌های ورودی مسجد چه مشکلی داشت؟
- قسمتیش سیاه شده بود، قسمتیش کاشی‌های قدیمی بودن که ریخته بود.
- یعنی چون کاشی‌ها سیاه شده بود تصمیم گرفته شد کاشی‌ها تعویض شود؟
- بله از اداره میراث فرهنگی هم آمدند و دیدند.
- کاشی‌های قدیمی چی شدند؟
- اکثر کاشی‌های قدیمی را همین استادکاری که کارکردند آن‌موقع که تعویض می‌کردند کندند و بردند.
- هزینه کاشی‌ها چطور تأمین شد؟
- تمام هزینه آن را خیّر پرداخت کرد.
باید با محمدحسن مقضی، استادکار پیشکسوت کاشی‌کاری صحبت کنم، گویا همه پاسخ‌ها به او ختم می‌شود...
- استاد، کاشی‌های معرق جدید مسجد ساروتقی کار شماست؟
- بله
- کاشی‌های قبلی چه مشکلی داشتند؟
- فرسوده شده بودن، نمیدونم در چه زمانی اینجا چطور شده بود یعنی کسی نمیدونه. اینا را خراب کرده بودن، خیلی میخ زده بودن توش، یه مقدارشم افتاده بود و اصلاً به‌طور کلی نبود. بقیشم اونطور که خادم مسجد گفت این مسجد کارگاه قلم‌زنی شده بوده و اینجا قیر درست می‌کردن و تمام آتیشا لعابا کاشی‌ها را ریخته بود و سیاه بود و دیگه چیزی نبود و قابل نگهداری نبود.
- یعنی نمی‌شد پاکسازی کرد؟
- نخیر دیگه چیزی نبود که ما نگهداریش کنیم، هیچی نبود.
- الآن طرح و رنگ کاشی‌های جدید با کاشی‌های قبلی چقدر تفاوت کرده؟
- هیچی تفاوتی نکرده، میلی‌متری تفاوت نکرده. من خیلی معطل شدم تا تونستم همرنگ خودشو و طرح خودشو دربیارم خیلی معطل شدم.
- چرا؟
- رنگ‌هایی که اینجا کارشده رنگ‌های موجود در بازار نیست، هی میساختن و هم‌رنگش درنیومد و دوباره می‌گفتم بسازن. چندین مرتبه روش کار کردن تا همرنگ کاشی‌های قدیمش دراومد.
- کاشی‌های معرق، درسته؟
- بله الآنم معرقه، طرح خیلی ظریف و خاصیه. نسبت به کارایی که الآن تو بازار می‌سازن و ساخته میشه خیلی گرون تموم شد. نوع رنگ و طرحش خیلی زیباس. نوع کاشی که اونجا کارشده الآن مطلقاً داخل بازار نیست.
- کاشی‌ها را در همین اصفهان دادید که بسازند؟
- بله بله
- کجا؟
یه کارگاه‌های مخصوصین که اینا چیزای سفارشی درست میکنن، از اونا نیستن که مرتب کار میکنن، چون اونا چندتاشونو رفتیم گفتن ما نمی‌تونیم دربیاریم و مشکله و ازین حرفا.
- این کار را چه زمانی شروع کردید و چه موقع تموم شد؟
- خیلی طول کشید، هشت ماه شد. ما اینجا خیلی متضرر شدیم و خیلی معطل شدیم. اول به اینا گفتم دوماهه بهتون تحویل میدم، اما هفت هشت ماه گرفتار شدم.
- چه موقع نصب شدن؟
- نمیدونم درست اما همین اولا سال بود، بله ما پارسال اینا را دَس به کار شدیم.
- کاشی‌های قبلیِ دوطرف در دور ریخته شد؟
- بله فرسوده شده بود.
- شما کاشی‌های قدیمی را از بدنه مسجد جدا کردید؟
- من خودم بودم دیگه. مسجدیا کارفرما بودن
- حدس می‌زنید کاشی‌های قدیمی مربوط به چه دوره‌ای بودند؟
- نمیدونم والا، داخل خود مسجدم همین‌طوره. بانیش دیگه پول خرج مسجد نمیکنه و یه نفر خیّر اومده بود و هزینه بازسازی کاشی‌ها را می‌کرد و رو پشت بوم. داخل مسجدم کاشی بوده که خراب کردن و گچ مالیدن. منم به اون خیّر گفتم اینجام کاشی معقلی بوده، اما کیا خراب کردن ما نبودیم.
- بخشی هم که کاشی نداشت شما کاشی زدید، درسته؟
- بله طرفینشم اصلاً کاشی نبود، البته اولا بوده اما چطور شده بوده و آیا خراب کرده بودن را ما نمیدونیم، کسی نمیدونه ولی نشون‌دهنده این بود که اینا قبلاً کاشی بوده و بعد ما واسه طرفینشم طرح‌هایی تهیه کردیم که با اون قدیمی‌هاش همخوانی داشته باشه و نوع رنگ و نوع طرح‌ها را طبق همون قدیمی‌ها انجام دادیم.
آنچه در صحبت‌ها پررنگ است نظارت اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان در پروژه نوسازی کاشی‌های مسجد ساروتقی است! موضوع را از حجت‌الاسلام محمدحسین بلک، مدیرکل اوقاف و امور خیریه استان اصفهان جویا می‌شوم.
او درباره علت تخریب و نوسازی کاشی‌های مسجد ساروتقی می‌گوید: «درخصوص مراکز میراثی، تمام اقدامات عمرانی، الزاما از سمت ما باید با هماهنگی اداره کل میراث فرهنگی انجام شود و حتی طرح‌های اجراییِ فنی را هم باید آن‌ها تأیید کنند موردی که می‌فرمایید باید حتما بررسی کنم ولی در تمام مواردی که ما سرمایه‌گذاری می‌کنیم اصلاً ما مجاز نمی‌کنیم که تغییراتی در انجا ایجاد شود جز با تأیید فنی میراث فرهنگی و اگر در موردی بدون هماهنگی اقداماتی شده باشد هم ما در این خصوص حساس هستیم و هم میراث خودش اقدامات حقوقی و قضایی میکندو این مورد خاص را که فرمودید حتما باید بررسی شود.»
سپس تلفن را به حجت‌الاسلام روح‌الله بیدرام، رئیس اداره اوقاف شهرستان می‌دهد. یک‌بار دیگر موضوع کاشی‌های مسجد ساروتقی را برای او توضیح می‌دهم.
او پاسخ می‌دهد: «کلیه پروژه‌های عمرانی مساجد تاریخی زیرنظر اداره میراث فرهنگی انجام می‌شود، اما هیئت امناها نیز به چنین موضوعاتی ورود کنند یعنی به ما نامه می‌زنند که مسجد، فلان کار عمرانی را دارد که ما در مورد مساجد میراثی با میراث فرهنگی مکاتبه می‌کنیم و اداره میراث فرهنگی به آن‌ها نقشه و دستور کار می‌دهد، حتی یک کارشناس خبره هم به هیئت‌امنا معرفی می‌کند و می‌گوید کار باید طبق نظر این کارشناس انجام شود، ولی در این مورد خاص اجازه دهید من بررسی کنم و نتیجه نهایی را به شما اعلام می‌کنم.»
سه روز بعد مجدداً با حجت‌الاسلام روح‌الله بیدرام، رئیس اداره اوقاف شهرستان اصفهان تماس می‌گیرم.
او می‌گوید: «بله من پیگیری کردم، یک نامه‌ای هیئت‌امنا به میراث زده؛ اینکه میراث گفته در جریان نبوده خلاف واقع می‌گوید چون میراث با ما مکاتبه کرده و مجوز تعمیرات داده میراث جواب هیئت‌امنا را داده و هیئت‌امنا یک نامه نوشته به میراث که ما می‌خواهیم اینجا را بازسازی کنیم، میراث کارشناسی انجام داده و دستور کار داده که چندمورد در قالب یک جدول برای هیئت‌امنا مشخص است که چه کاری انجام دهند. اینکه هیئت‌امنا طبق دستور کار میراث رفته یا نرفته من اطلاع ندارم چون ما ناظر آن نیستیم و میراث در آخر نامه خطاب به هیئت‌امنا تأکید کرده که باید با کارشناسان این اداره کل هماهنگ باشند و فقط یک رونوشت به ما داده است.»
او سپس متن دونامه ارسالی از سوی سیدمهدی موسوی واحد، معاون اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان به هیئت‌امنای مسجد ساروتقی و همچنین نامه دیگر این اداره کل به مدیر شهرداری منطقه سه را در اختیار ایسنا قرار می‌دهد.
اما در موضوع نامه به هیئت‌امنای مسجد ساروتقی به تاریخ ۲۷ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۱، «اخطار دوم مرمت مسجد تاریخی ساروتقی مطابق اصول مرمت میراث تاریخی» درج شده است و رونوشت آن علاوه بر اداره کل اوقاف و امور خیریه استان، به مدیر شهردرای منطقه سه و مرکز رسیدگی به امور مساجد استان نیز ارسال‌شده است. در این نامه آمده که «اعمالی که منجر به مخدوش کردن و تسریع در روند تخریب و ایجاد تزلزل به ساختار بنا گردد از نظر این اداره کل غیرمجاز است و درصورت اقدام، این اداره کل مطابق با وظایف قانونی خود نسبت به پیگیری موضوع ازطریق مراجع ذیصلاح قانونی اقدام خواهدکرد.»
همچنین در نامه دوم که از سوی سیدمهدی موسوی واحد، معاون اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان به مدیر شهرداری منطقه سه در تاریخ ۲۰ تیرماه ۱۴۰۱ ارسال و به مدیرکل اوقاف و امور خیریه استان، مرکز رسیدگی به امور مساجد و معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای اصفهان رونوشت‌شده است، موضوع «تعمیرات سقاخانه مسجد ساروتقی» بررسی شده و در ابتدای نامه آمده که «مسجد تاریخی از آثار دوره صفوی و در فهرست آثار فرهنگی ثبت‌شده و اخیراً مداخلات غیرکارشناسی در سردر تاریخی آن صورت‌گرفته است.»
اما سید مهدی موسوی واحد، معاون میراث فرهنگی استان اصفهان پاسخ می‌دهد:
بخش قابل‌توجهی از کاشی‌های مسجد ساروتقی آسیب‌دیده بوده بود (طبله شدن گچ پشت کاشی‌ها و آسیب قسمت‌هایی از کاشی معرق) که شش‌ماه قبل و به هنگام اجرا با اطلاع دیرهنگام به اداره کل میراث فرهنگی، بخشی از آن نوسازی و بخشی مرمت شد. در این حین با توجه به گزارش یگان حفاظت میراث فرهنگی استان، کارشناسان بازدید کردند و پس از اخطارهای متعدد و تعطیلی کارگاه مرمتی بالاخره به جمع‌بندی نهایی رسید. ضمن اینکه به دلیل اقدام خودسرانه، پیگیری حقوقی برای اداره کل میراث فرهنگی اصفهان محفوظ است.
- نتیجه جمع‌بندی، بازسازی کاشی‌ها بود؟
- متأسفانه اجرا شده بود.
- هیئت‌امنای مسجد خودشان اقدام به بازسازی کرده بودند و یا به اداره میراث فرهنگی گزارش داده شده بود؟
- مکاتبه با اداره کل میراث فرهنگی انجام شد، اما در این حین خودسرانه اقداماتی انجام شد.
- اقدامشان برای بازسازی، از ابتدا با حضور آقای مقضی خودسرانه انجام شد یا اینکه قبل از آن توسط فرد دیگری انجام‌شده؟
- از اول با آقای مقضی انجام دادند که ایشان هم متخصص نوسازی بودند.
- نوسازی کاشی‌ها با اطلاع اداره اوقاف انجام‌شده؟
- اطلاع ندارم، ولی احتمال زیاد حضورداشته است.
انتهای پیام