به گزارش ایسنا، اهمیت و نقش تحقیق و توسعه در رشد و توسعه اقتصادی کشورها بر کسی پوشیده نیست و لازمه ورود به بازارهای جهانی و توسعه صنایع پیشرفته در هر کشور این است که برای پژوهش‌های کاربردی و بنیادی، نقش محوری در نظر گرفته شود. پژوهش در تمام دنیا عاملی مهم در افزایش توان ملی و تاب‌آوری اقتصادی است و هزینه‌های تحقیق و توسعه نقش مثبت و مهمی در رشد و توسعه اقتصادی کشورها دارد.

دانشگاه‌ها از مهم‌ترین مراکز تولید علم و فناوری به شمار می‌آیند و پژوهش‌های دانشگاهی در صورتی که در مسیر درست هدایت شوند، راهگشای بسیاری از مسائل مهم و اساسی جوامع می‌شوند. به همین دلیل موضوع تامین مالی پژوهش‌های دانشگاهی، موضوعی بسیار مهم و تعیین‌کننده است.

بودجه پژوهش دانشگاه‌های جهان از چه منابعی تامین می‌شود؟

مسیرهای مختلفی برای تامین بودجه‌های پژوهشی دانشگاه‌ها وجود دارد که بسته به شرایط و محیط نهادی هر کشور، متفاوت است و می‌تواند از منابع مختلف خصوصی و دولتی تامین شود.

به طور کل چهار منبع برای تامین منابع مالی دانشگاه‌ها وجود دارد:

- دارایی‌ها، موقوفات، سرمایه‌گذاری‌های مؤسسه‌های آموزشی و کمک‌های مؤسسه‌های خیریه؛

- افراد، خانواده‌ها، بنگاه‌های اقتصادی و سازمان‌های دولتی که خریدار خدمات مؤسسات آموزشی‌ هستند و تامین منابع مالی از این بخش به سمت بازار گرایش دارد؛

- دولت (در این حالت دولت علاوه بر تامین منابع مالی، مسئول کنترل و نظارت بر نحوه صحیح خرج کردن مؤسسه‌های آموزشی در راستای اهداف آموزشی مورد نظر مؤسسه است)؛

- سازمان‌ها و مؤسسه‌های بین‌المللی که در راستای تحقق اهداف مختلف، کمک‌های متعددی به‌ویژه به کشورهای کم‌تر توسعه‌یافته ارائه می‌کنند.

تخصیص اعتبارات بودجه‌های سالانه برای دانشگاه‌ها از جمله موارد قابل تامل در برنامه‌های اقتصادی کشور به شمار می‌آیند و یکی از مهم‌ترین عوامل مؤثر بر چرخه تحقیقات، تخصیص اعتبارات پژوهشی به عنوان بخشی از بودجه کل است. به همین دلیل سهم پژوهش از درآمد ناخالص ملی در کشورهای مختلف، همواره به عنوان شاخص مهمی مورد توجه است.

کشورهایی که توجه قابل ملاحظه‌ای در تخصیص اعتبارات به دانشگاه‌هایشان داشته‌اند، از شرایط رشد اقتصادی بهتری در مقایسه با سایر کشورها برخوردار بوده‌اند.

مقایسه میزان اعتبارات دانشگاه‌ها و نحوه تخصیص آن‌ها در دانشگاه‌های کشور با دانشگاه‌های منتخب سایر کشورها، می‌تواند در شناخت ترکیب و ساختار بودجه‌های پژوهشی دانشگاه‌ها مفید باشد. به همین دلیل دکتر ناصر علی عظیمی؛ استادیار اقتصاد بین‌المللی گروه اقتصاد علم مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، در یک مقاله با عنوان «بررسی بودجه عمومی و پژوهشی دانشگاه‌های منتخب در ایران و جهان» که در فصل‌نامه علمی رهیافت، زیر نظر مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، منتشر شده؛ ساختار تخصیص بودجه عمومی و پژوهشی دانشگاه‌های منتخب سراسر جهان و ایران را بررسی کرده است.

در بخش اول این گزارش به بررسی بودجه‌ پژوهشی در هشت دانشگاه منتحب جهان شامل دانشگاه‌های ام‌آی‌تی، هاروارد، آکسفورد، کیوشی ژاپن، کیپ‌تاون آفریقای جنوبی، ملبورن استرالیا، دهلی هند، مک‌گیل کانادا پرداخته شده است:

دانشگاه ام‌آی‌تی

دانشگاه ام‌آی‌تی، یک دانشگاه خصوصی و تحقیقاتی است که در سال ۱۸۶۱ تاسیس شده است. میزان منابع مالی این دانشگاه از رقم ۱.۳ میلیارد دلار در سال ۱۹۹۰ به ۱۳ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۸ رسیده و رشد ۱۰ برابری داشته است.

بودجه عملیاتی این دانشگاه از یک میلیارد دلار در سال ۱۹۹۰ به نزدیک ۳.۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۶ افزایش یافته است. بودجه تحقیقاتی این دانشگاه نیز روند صعودی داشته، ولی میزان افزایش آن در مقایسه با بودجه عملیاتی کندتر بوده است. بودجه تحقیقاتی این دانشگاه در سال ۱۹۹۰ برابر حدود ۷۲۶ میلیون دلار بوده و در سال ۲۰۱۸ با رشد ۳۰ درصدی به ۹۴۶ میلیون دلار رسیده است و حدود نیمی از آن توسط دولت فدرال تامین شده است.

این دانشگاه از نظر بودجه تحقیقاتی در جایگاه سیزدهم جهانی قرار گرفته و در سال ۲۰۱۹ در رتبه‌بندی تایمز در جایگاه چهارم جهان و جایگاه دوم دانشگاه‌های آمریکا قرار گرفته است و نمره بخش تحقیقات این دانشگاه در این رتبه‌بندی ۹۲.۷ بوده است.

دانشگاه هاروارد

دانشگاه هاروارد از دانشگاه‌های معتبر آمریکا است. درآمدهای عملیاتی این دانشگاه در سال ۲۰۱۸ رشد چهار درصدی داشته و به میزان ۵.۲ میلیارد دلار رسیده است.

منابع مالی این دانشگاه از طریق موقوفات (۳۵ درصد)، شهریه‌ها (۲۱ درصد)، حمایت‌های مالی (۱۸ درصد)، هدایا (۹ درصد) و سایر (۱۷ درصد) تامین می‌شود و بیش از نیمی از درآمد دانشگاه‌ها را موقوفات و شهریه‌ها تامین می‌کنند.

کل هزینه‌های دانشگاه هاروارد در سال ۲۰۱۸، با رشد سه درصدی، برابر ۵ میلیارد دلار بوده است. هزینه‌های جبرانی مانند حقوق و دستمزد، نیمی از هزینه‌های دانشگاه‌ها را تشکیل داده است. بودجه تحقیقاتی این دانشگاه در سال ۲۰۱۷ بیش از یک میلیارد دلار بوده که ۲۰ درصد از کل بودجه را تشکیل می‌دهد.

حدود ۸۷ درصد از این بودجه در تحقیقات حوزه علوم بوده و بیش از ۸۰ درصد از منابع مالی این تحقیقات توسط دولت فدرال و بودجه سازمانی تامین می‌شود. این دانشگاه از نظر بودجه تحقیقاتی جایگاه هفتم جهان را دارد.

در حالی که هیچ جایگزینی برای نقش دولت فدرال به عنوان منبع اصلی بودجه تحقیقاتی اساسی وجود ندارد، دانشگاه هاروارد به طور فزاینده بودجه تحقیقاتی حمایت‌شده خود را از طریق مشارکت شدید با منابع غیر فدرال متنوع می‌کند. متنوع‌سازی نه فقط به عنوان منبع بودجه، بلکه به عنوان روشی برای همکاری با بنیادها و شرکای صنعت برای تبدیل اکتشاف‌ها به فناوری‌های جدید، معالجه و درمان اهمیت دارد. همچنین صنعت و شرکای صنعتی تنها برای تحقیقات کاربردی هزینه می‌کنند، در حالی که دولت فقط تحقیقات بنیادی را ترویج می‌کند.

این دانشگاه در سال ۲۰۱۹ در رتبه‌بندی تایمز در جایگاه ششم جهان و جایگاه اول دانشگاه‌های آمریکا قرار گرفته است و نمره بخش تحقیقات این دانشگاه در این رتبه‌بندی ۹۸.۴ بوده است.

دانشگاه آکسفورد

دانشگاه آکسفورد یکی از دانشگاه‌های معتبر جهانی است. بخش مالی این دانشگاه در مقایسه با سایر دانشگاه‌ها ویژگی‌های منحصر به فردی دارد. درآمد این دانشگاه با افزایش ۱۳ درصدی، از حدود ۱۵۸۰ میلیون دلار در سال ۲۰۱۷ به نزدیک ۱۸۰۰ میلیون دلار در سال ۲۰۱۸ رسیده است.

درآمدهای ناشی از تامین مالی تحقیقات از مؤسسه‌هایی نظیر خیریه‌ها، بنیادها، شوراهای تحقیقاتی و صنعتی، منبع درآمد اصلی دانشگاه آکسفورد محسوب می‌شود که از نظر تامین منابع تحقیقاتی از طریق مؤسسه‌های خارجی نسبت به سایر دانشگاه‌ها در انگلستان، رتبه اول را دارد.

درآمدهای ناشی از بخش تحقیقات این دانشگاه در سال ۲۰۱۸ در مقایسه با سال ۲۰۱۷ با دو درصد رشد به ۶۵۴ میلیون دلار افزایش یافته است.

این دانشگاه در سال ۲۰۱۹ در رتبه‌بندی تایمز در جایگاه اول جهان قرار گرفته و نمره بخش تحقیقات این دانشگاه در این رتبه‌بندی ۹۹.۵ بوده است.

دانشگاه کیوشو

درآمد مالی دانشگاه کیوشو در سال ۲۰۱۷، حدود ۱۵۶۰ میلیون دلار بوده است. درآمدهای این دانشگاه از اعتبارات دانشگاه، یارانه تسهیلات، شهریه‌ها، درآمد دانشگاه پزشکی و منابع خارجی است و بیش از نیمی از این درآمد ناشی از اعتبارات دانشگاهی و منابع مؤسسات خارجی است.

هزینه‌های دانشگاه در سال ۲۰۱۷ حدود ۱۵۰۰ میلیون دلار بوده است. هزینه‌های دانشگاه به انواع هزینه‌ها از جمله هزینه‌های آموزش و پژوهش، هزینه‌های دانشگاه پزشکی، هزینه‌های تعمیر و نگهداری، هزینه‌های مربوط به انجام پروژه‌ها با صنایع، هزینه‌های مربوط به بازپرداخت وام‌های بلندمدت و سایر هزینه‌ها اختصاص می‌یابد.

هزینه‌های آموزش و پژوهش حدود ۴۳ درصد از کل هزینه‌های دانشگاه را به خود اختصاص می‌دهد.

این دانشگاه در سال ۲۰۱۹ در رتبه‌بندی تایمز، در جایگاه ۵۰۰-۴۰۱ جهان و جزء پنجمین دانشگاه برتر در ژاپن قرار گرفته است. نمره بخش تحقیقات در این رتبه‌بندی ۳۹.۸ بوده است.

دانشگاه مک‌گیل

دانشگاه مک‌گیل یک دانشگاه تحقیقاتی و دولتی در کانادا است. منابع مالی این دانشگاه به چهار قسمت تقسیم می‌شود. منابع مالی عملیاتی که هزینه‌های روزمره دانشگاه را پوشش می‌دهد، مثل حقوق و مزایای اعضای هیئت‌علمی و کارمندان، منابع مالی خاص که مربوط به اعتبارات پژوهشی و هدایای بشردوستانه است، کمک‌هزینه‌ها که شامل پول‌هایی است که از هدایا به دانشگاه به دست‌آمده و منابع سرمایه‌ای که مربوط به ساختمان‌ها و یا بازسازی‌ها است.

میزان درآمد این دانشگاه در سال ۲۰۱۸ برابر با ۱۲۵۴ میلیون دلار است که حدود ۷۹۵ میلیون دلار از آن سهم بودجه عملیاتی است. هزینه‌های این دانشگاه در سال ۲۰۱۸ برابر ۷۵۵ میلیون دلار است که بخش عمده آن (حدود ۶۳ درصد) صرف آموزش عالی و امور پشتیبانی و اداری شده است. همچنین بودجه تحقیقاتی دانشگاه مک‌گیل در این سال حدود ۴۷۳ میلیون دلار بوده که ۳۷ درصد از کل بودجه دانشگاه را تشکیل می‌دهد.

این دانشگاه در سال ۲۰۱۹ در رتبه‌بندی تایمز در جایگاه ۴۴ جهان قرار گرفته و رتبه بخش تحقیقات ۶۹.۴ بوده است.

دانشگاه دهلی

دانشگاه دهلی یکی از دانشگاه‌های معتبر هندوستان است. این دانشگاه از نظر بودجه تقریباً وابسته به بودجه‌های اختصاص‌یافته توسط شورای گرنت دانشگاه‌ها است.

کل بودجه این دانشگاه در سال ۲۰۱۷ معادل ۸۳ هزار دلار بوده است که در مقایسه با سال ۲۰۰۵ رشد حدود سه برابری داشته است. بودجه پژوهشی این دانشگاه هشت درصد از کل بودجه دانشگاه را تشکیل می‌دهد. این دانشگاه در سال ۲۰۱۹ در رتبه‌بندی تایمز در جایگاه ۸۰۰-۶۰۱ جهان قرار گرفته است و رتبه بخش تحقیقات ۱۸.۵ بوده است.

دانشگاه کیپ‌تاون

دانشگاه کیپ‌تاون یکی از معتبرترین دانشگاه‌ها در آفریقای جنوبی و قاره آفریقا است. این دانشگاه یکی از قدیمی‌ترین دانشگاه‌های تحقیقاتی آفریقای جنوبی است و جایگاه بین‌المللی دارد.

حدود ۴۵ درصد از بودجه دانشگاه به وسیله منابع دولتی تامین و بقیه از طریق شهریه‌های دریافتی، هدایا و کمک‌ها تامین می‌شود. درآمد دانشگاه در سال ۲۰۱۷ با رشد ۳.۱ درصدی، حدود سه هزار میلیون راند بوده است. از این مبلغ حدود ۶۷ درصد صرف هزینه‌های پرسنل و هزینه‌های مرتبط شده است.

از طرفی درآمد حاصل از فعالیت‌های تحقیقاتی از سال ۲۰۱۴روند صعودی را طی کرده است. در سال ۲۰۱۷ درآمد تحقیقاتی دانشگاه (گرنت و درآمدهای حاصل از قرارداد) به حدود ۱۱۰ میلیون دلار رسیده است. بزرگ‌ترین منبع تامین مالی تحقیقات در این دانشگاه بنیاد تحقیقات ملی است که ۲۲ درصد از کل درآمد پژوهشی را تشکیل می‌دهد. عمده فعالیت‌های مرتبط با تأمین مالی تحقیقات از حوزه تصمیم‌گیری دانشگاه و شورای آن خارج است.

این دانشگاه در سال ۲۰۱۹ در رتبه‌بندی تایمز در جایگاه ۱۵۶ جهان قرار گرفته است و رتبه بخش تحقیقات ۴۱.۵ بوده است.

دانشگاه ملبورن

دانشگاه ملبورن یکی از دانشگاه‌های دولتی و تحقیقاتی در کشور استرالیا است. بودجه این دانشگاه در سال ۲۰۱۷ برابر با ۲.۵ میلیارد دلار بوده است و کمک‌های دولتی شامل گرنت‌های دولتی و پرداخت‌های هلپ (HELP) بوده است که در مجموع حدود ۴۰ درصد از بودجه کل را تشکیل می‌دهد.

بیش از ۵۰ درصد از هزینه‌های این دانشگاه مربوط به هزینه‌های پرسنلی است و بودجه پژوهشی دانشگاه ملبورن در سال ۲۰۱۷ برابر ۴۷۵ میلیون دلار بوده است. از این بودجه حدود ۱۷۱ میلیون اعتبار از طرف شورای تحقیقات بهداشت و سلامت و شورای تحقیقات استرالیا بوده است.

این دانشگاه در سال ۲۰۱۹ در رتبه‌بندی تایمز رتبه ۳۲ را به دست آورده است و رتبه تحقیقات در دانشگاه ملبورن ۷۳.۴ بوده است.

ارقام مربوط به بودجه سالانه و پژوهش بر حسب برابری قدرت خرید دلار تغییر یافته و به شرح زیر است:

در مجموع بررسی دانشگاه‌های منتخب خارجی نشان می‌دهد که بیش از ۲۰ درصد از کل بودجه این دانشگاه‌ها صرف بخش پژوهش می‌شود و فقط دو دانشگاه دهلی و ملبورن، سهم زیر ۲۰ درصد را به بخش پژوهشی اختصاص داده‌اند. این نشان‌دهنده این واقعیت است که کشورهای در حال توسعه ملزم به سرمایه‌گذاری بیشتری در بخش پژوهش و آموزش عالی‌ هستند.

در بخش دوم این گزارش به بررسی بودجه پژوهش در دانشگاه‌های ایران می‌پردازیم.

انتهای بخش اول